Osy әngime kózi ashyq qazaq azamattarynyng arasynda jylyna keminde eki ret auyzeki aitylyp qalyp jýr. Onyng birinshisi – 31 jeltoqsandaghy týngi saghat 12-de aqbasqyn ayaz, qarly boranda keletin Jana jyl, ekinshisi nauryzdyng 22-si kýni jer-dýnie janaryp, jer beti jas bosanghan anaday jadyrap, kýn men týn tenesip, kógildir aspangha aqqu-qazdar men tyrnalar appaq syzyq syzyp, qanatymen jetelep jetkizgen kóktemmen birge keletin Týrkilik óz Jana jylymyzgha baylanysty. Búl parsynyng «Nov» – Jana, ruz – kýn, yaghny jana kýn degeninen shyqqany, tipti, osy «Nov»-tyng orystyng «novyi» sózining de, basqa slavyandardyng «neo» sózining týp-tórkini ekenin angharu da onsha qiyn emes.

Sauatsyzdyghymyz ben ýrgedektigimizding kesiri me, osy kýni bizge parsydan, arabtan kelgen ilim-bilim, óner men mәdeniyet turaly aitudan at-tonyn ala qashatyndar kóbeyip ketti. Solardyng ishinde bir oqu ornynyng shyghystanu bóliminde, oqyghandar da ózderin dintanushy, shyghystanushy, tipti sayasatker dep teledidar, baspasóz arqyly tanystyratyn bolady. Áriyne, kimning jyrtyghyna jamau bolu – әrkimning óz qalauy. Sayasatkerlik dege­nimiz, eng aldymen, tughan últyn­nyng aldyndaghy jauapker­shiligindi bilu. Al tughan últynnyng aldyndaghy jauapkershilik degenimiz – onyng tilin, dilin, dinin, ýrdis-saltyn saqtau, jerin, tabighy baylyghyn saqtau ekenin ekining biri biledi. Amal ne, osydan 26 jyl búryn qúlaniyektenip atqan tәuelsizdik tany býginde siyr sәskege kelse de biz últtyq dәstýrimizdi, últtyq salt-sanamyzdy әli tolyq qalpyna keltire almay otyrmyz. Salt-dәstý­ri­miz degende, biz ata-babamyz es bilip, etek japqan yqylym zamannan beri toylap qarsy alghan Jana jyldy – Úlystyng úly kýnin Nau­ryz meyramyn da jóndep ótkizuden qalyp baramyz ba dep qorqamyz.

Áriyne, búl merekeni olay emes, bylay ótkizu kerek edi dep jogharydaghylargha aqyl aityp, onyng erejelerin belgileuge bizding esh qúqymyz joq. Tek iysi músylmangha ortaq osy Jana jyl merekesining keyingi jyldary býgingi úrpaghymyz esi kete toylap jýrgen, batystan kelgen «әulie Valentin kýni», «Hellouiyn» siyaqty sanany bylghaytyn, últty azghyndatatyn meyramsymaqtargha qaraghanda jetim qyzdyng toyynday ghana jabyrqau ótetini jangha batady. Nening on, nening teris ekenine oy jýgirtip jatpaytyn, ne ýide, ne memleket tarapynan últtyq, qazaqy tәrbie degendi kórmey ósip kele jatqan jastarymyzdy últsyzdandyrugha osy eki jynoynaqtyng ózi-aq jetip jatqanyna kózimiz jetip boldy. Bizde «ghashyqtar kýni» bolyp zang arqyly bekitilui ghana qalghan Valentin kýnining qarsanynda kóshedegi jayma bazarlarda, dýngirshekterde, ýlkendi-kishili dýkenderde osy merekeni nasihattaytyn kitapshalar aluan týrli boyauly ashyq-hattar (otkrytkalar) topany qalalar men auyl­darda qarday boratylyp satylyp, tipti tegin taratylyp jatady. Kóshe toly birin-biri qúshaqtap, sýiisip, qúttyqtasyp jatqan qysyq kóz, tәmpish tanau qazaq jastary. Bәrining ata-babasy Valentinnen taraghan siyaqty. «Valentin kýni» qarsanynda  әnebir jyly Aqtóbe oblystyq teledidarynan osy merekege oray manikur, pedikur siyaqty qyzmetterdi tegin kórsetemiz degen habar taratyldy. Sonda múnyng arjaghynda kimder túr, búl ne degen batpan qúiryq dep oilanyp jatqan ne qarapayym qazaq bolsayshy. Qayda-a! Onyng ornyna keybir qazaq mektepteri men joghary oqu ornyndaghy ústazdardyng jas úrpaqty osynau «úly merekemen» qúttyqtap jatqanyn da kórgender bar. Bauyrlas Ózbekstan, Týrkmenstan ýkimeti «Valentin kýni» dep atalatyn búl býldirgi meyramsymaqty atap ótuge birden tyiym saldy. Al bizde osydan birneshe jyl búryn «Qazaqstan» telearnasy onyng ornyna 21-nau­ryzdy Qozy men Bayan, Tólegen men Qyz Jibek, Lәili-Mәjnýn, Seyful-Mәlik-Jamal siyaqty jastarymyzgha ýlgi etip, «Ghashyqtar kýni» dep atayyq degen bastamasy da әli de zandastyrylmay otyr. Qazaqtardyng basqa últtargha qaraghanda  orysshagha jetikpiz, olar siyaqty aksentpen emes, taza oryssha sóileymiz dep maqtanatynyn kórgende Abaydyng «Halqym nadan bolghan song qayda baryp onayyn» dep baghalaghany taghy eske týsedi.

Óziniz oilap kórinizshi, Qazaqstan Reseyden azattyq almastan 2-3 jyl búryn jәne azattyq alghan alghashqy jyldary Nauryz merekesi qalay ótkiziletin edi. Jer-dýnie boyjetken súluday jasanyp, Alla Taghalanyng qúdiretimen kókten qúiylghan núr jas kәrining janarynda jarqyl oinatyp shygha keletin tabighattyng sol bir dumandy sәtterin basshylary bastap, qosshylary qoshtap úly dýbirge ainaldyryp jiberetin sol kýnder qayda ketti? Biz qazir Nauryz meyramyna nege sonshalyqty salghyrt qaraytyn boldyq? Oghan qaraghanda 31-jeltoqsannyng saqyldaghan sary ayazy men qarly boranyndaghy esh dәlel-dereksiz, «Jana Jyl» dep atalghan meyramdy әkemiz tirilip kelgendey toylaytynymyz qalay? Búl da keybir sayasilar sәnge ainaldyryp alghan sayasy  kóp vektorlylyq pa, әlde sayasy kóregendik pe?

Qazekemning «Endigi jerde Jana jylymyzdy 31-jeltoqsanda emes, 22-nauryzda toylaytyn bolamyz, naghyz Jana jyl osy!» deytin kezi әldeqashan kelgen. Dәl solay dep jariyalaghany ýshin Qazaqstannan mýtteginge alyp jatqan baylyqty almaymyn deytinder almay-aq qoysa da bolar edi. Biraq el ishinen múny aitatyn ne aqsaqal, ne qarasaqal, ne bir at ýstindegi shonjar, ne bir deputat tabylmay otyrghanyna kimdi kinәlaryndy bilmeysin. Sol aqsaqal-qarasaqaldar 31-jeltoqsanda bala-shaghasymen, kelin-kepshekterimen synghyrlatyp tostaqan soghystyryp toylap jatqan Jana jyly Nau­ryzben salystyrghanda kýni keshe derlik keyinnen shyqqanyn, ony sol kezdegi nadan europalyqtargha әldebir Dionisy degen qanghybas kezbenin: «Býgin Hristostyng tughanyna túp-tura 500 jyl boldy» dep oidan shygharyp, ótirik aita salghanyn bilmeydi emes, biledi. Telearnalarda «31-jeltoqsanda Jana jyl retinde dýniyejýzi toylaydy» dep jelpildetip berilip  jatqan úly danghazanyng qyp-qyzyl ótirik ekenin, búl kýni ony tek hristiandar ghana atap ótetinin, qytaydyn, japonnyn, ýndinin, arabtar men parsylardyn, ózge de aziyalyq irili-uaqty memleketterding óz jana jyly bar ekenin kózi ashyq eki qazaqtyng bәri biledi. Bile túra, 70 jyl boyy moynyna Resey ilgen qamytty alyp tastayyq deuge jýregi daualamaydy. «Kón qatsa qalybyna barady» dep qazaq osyny aitqan ghoy…

Nauryz meyramyna, yaghny ­Ja­na jylymyzgha ­baylanys­ty býgingi qazaqtyng taghy bir ersi qylyghy bar. Ony basshylarymyz ýlken bir sayasatkerlik dep biletin siyaqty. Olar búl merekeni ótkizer aldynda nemese ótkizip jatyp «Búl – diny meyram emes!»  dep әldekimderdin, ashyghyn aitsaq, әldebir ýlken memleketterding aldynda bir aqtalyp qalady. Sóitip túryp, 31-jeltoqsandaghy Jana jyldyng eshqanday da astronomiyalyq nyshany joq, tek hristiandyq diny meyram ghana ekenin bile túra bilmegen bolady. Ánebir joly bir ghalym «Kóshpendi qazaqtar Jana jyldy qaydan bilsin!» dep qalghanyn da kórdik. Sol bayghús óz ata-babasynyng anau jatqan aspan әlemin óte jaqsy bilgenin, tastay qaranghyda Temirqazyqqa qarap kez kelgen oi-shúnqyrda otyrghan eki-ýsh malshy auylyn taban audarmay tauyp alatynyn Ay men Ýrkerding toghysatynyn, әr aidyng óliarasynda kýn rayy búzylatynyn, Aydyng júqaru, tolysu kezenderine qaray sudyng ne tasyp, ne qaytyp otyratynyn, ózge de tolyp jatqan astronomiyalyq qúbylystargha qanyq bolghanyn ne bilmeytini, ne óz últyn sonsha jek kóretini beymәlim bolghasyn ýnsiz qaldyq.

Kóshpendi demekshi, qazaqty retti, retsiz «kóshpendi» deuding de jóni joq. Óitkeni qazaq kóship jýrgende osy kýngi orystar, ne syghandargha úqsap eshqashan bir elden ekinshi elge, bir qúrlyqtan ekinshi qúrlyqqa ebil-sebil bolyp bosyp jýrgen emes. Qazaq kóshse әr ru, әr taypa ózine ata-babasy enshilep bólip bergen belgili bir aimaqta, onda da jaz-jaylauyna, qys-qystauyna ghana óz jerinde, óz elinde ghana kóship jýrgen.

Taghy bir solaqaylyq: qazaqty shyghys әleminen, músylman әleminen oqshaulatyp qaraghysy keletinder biz búryn tәnir dininde bolghanbyz degendi jii qaytalaytyn boldy. Olar jogharydaghylardyn  ózgelerge jaghynyp, olardyng Qazaqstandy islam eli dep qaramauyn  ótinetinin biledi. Mine, osy «tәnirshilder» qazaqty músylman emes dep dәleldeu ýshin halqymyzdyng Aygha qarap túryp «Jana aidan jarylqa, Eski aidan esirke» degen tileuin de mysalgha alatyn bolyp jýr. Dúrysynda sol tilek tilep túrghan qazaq ony Aydan emes, Alladan tilep, myna jana aida jarylqauyn súrap túrghanyn olar әdeyi búrmalap kórsetip otyr. Olar qasiyetti Nauryzdy birese diny meyram emes, birese kóktem meyramy, birese zoroastrizm nyshany bar degende de qazaqty qaytkende de islamnan aiyrushy jat eldikterge qyzmet etip túrady. Biz búl qúdiretti dindi ÝII-ÝIII ghgh. qabyldasaq, orystar hristian dinin H ghasyrdyng sonyna taman ghana qabyldaghan. Sóite túra, býgingi orystyng eshqaysysynyng auzynan, eshbir baspasózi men telearnasynan «biz búryn pútqa tabyndyq, yazychnik boldyq, sol dinimizge qaytyp oraluymyz kerek» dep jýrgen bireuin kórgen emespiz. Olar oghan deyin otqa, sugha, jer-kókke búltqa tabynghan. Ol din emes, jay nanym-senim, әlbette, din boluy ýshin onyng ne Qúran, ne Injil, ne Taurat siyaqty kitaby, sosyn payghambary, erejeleri boluy shart. Álgiler aityp jýrgen tәnir dini, tengrizm degen de din emes, ol da nanym-senim ghana. Olar búny biledi, biraq solargha ózge bireulerding qazaqtaghy islam dinine ­osylaysha iritki salu tapsyrylghan ba dep qorqamyz.

Sondyqtan osy kýni batys mәdeniyetining nemese onyng keybir pәlsapasymaghynyng jan dýniyemizge, dilimizge, dinimizge jat qaghidalaryn jattap, jattamasa kóshirip alyp, býkil qazaq sanasyna sinirmek bolyp jýrgenderge de (olar ózderin kuliturolog– mәdeniyettanushylarmyz deydi) biraz toqtau salatyn kez kelgen siyaqty.

Tipti, әnebir kezde jaryq kórip jatqan «Mәdeny múra» baghdarlamasyna engen batys kuliturologtaryn oghan jappay toghytpay osy múragha iriktep-iriktep engizu kerek degendi de aittyq. Amal ne, oghan da eshbir basshynyn, osy baghdarlama­nyng mәdeniyettanu redaksiyasyn bas­qaryp jýrgenderding ishinde qúlaq asqan tiri jan bolmady. Al olardyng qazaqsha audarmasynan ghibrat almaq týgil, ne aityp otyrghanyn týsinu de onay emes ekeni de talay aityldy. Taghy da amal ne…

IYә, qashanda «Bereke jyl basynan bastalady», jyl basyn jaqsylap Jana jyldy ózimizding últtyq salt-dәstýrmen qarsy alsaq, onyng ayaghy da jaqsy bolady. Býgingi Týrkiyanyng naghyz týrik memleketi boluyna bastau bolghan Atatýrikting «Álem bizdi qúrmettesin desek, eng әueli óz últymyzdy, óz últtyq beynemizdi ózimizding býkil sezimimizben, býkil aqyl-oyymyzben, býkil isimizben, býkil qimyl-әreketimizben ózimiz qúrmetteuimiz kerek» degen sózi dәl býgin jogharydaghy bizding orysshaqúmar, globaziyashyl, eki sózining birinde «Europada óitedi eken de býitedi eken» dep bastaytyn әsirese, órkeniyetshilerge arnap aitylghan úlaghat deuge bolady. Dәl qazir biz «I Petrding talanty tek basqalargha elikteu dәrejesinde ghana boldy. Onyng tyndyrghan tәp-tәuir isteri de joq emes, biraq onyng istegen isining kópshiligi tym ersi, tym oghash bolatyn. Ol óz halqyn әueli orys qylyp qalyptastyryp almay, olardan nemis, aghylshyn jasap shygharmaq boldy» degen Jan-Jak Russonyng tújyrymyn bastan ótkerip jatyrmyz. Búl qatelikti biz asqyndyryp almay túrghanda shúghyl jónge keltiruimiz kerek. Eger ózderin qazaq últynyng ýrim-bútaghymyn dep esepteytini ras bolsa, búl da eng aldymen Ýkimet basyndaghylar men parlamenttegilerding qolgha alatyn sharua. Sondyqtan da óz elimizde eng aldymen óz últymyzdyng últtyq belgilerin ózimizge de, ózgege de ýlgi etip úsynudy aldaghy uaqytta óz Jana jylymyzdy 22-shi nauryzdan bastasaq, onymyzdy eshkim teris dey almaydy.

Myrzan Kenjebay

Abai.kz