Biz, bәrimiz myna bir әdepki jaghdaydy bir auyzdan moyyndaymyz: Shetelge Qazaqstannan barghan qay últ ókili bolsyn ózin «qazaqstandyqpyn»  («kazahstanes») dep, tanystyrady. Eshkim da birden «qazaqpyn», «oryspyn» yaky «kәrispin»  t.b.-myn dep jatpaydy. Olay deuding jóni de joq. Bayaghydan qalyptasqan ýrdis  solay. Qay eldin, qay jerdin  adamysyng sonyng atauy sening de jalpy atyng bolady. Mysaly, «reseylik», «qytaylyq», «semeylik», «irandyq», «týrkiyalyq» degen sekildi. Maqsat – ony  dәleldeu emes edi, tek sonyng mәnisin ashudyn  jóni kelip túr.

Elbasymyzdyng auzynan «Qazaqstandyq últ bolamyz» degen sóz shyghuy múng eken, osy sózding tónireginde aitys-tartys búrq ete týsti. Pikir talastyrushylardyn  kóbi ataudyng mәnin emes, atyn synap jatyr. Gazet betterinde «...dyq,... dik», degen últ bolmaydy» degen  taqyryptarda maqalalar shyqty, saualnamalarda elge belgili adamdar, bireu kelip qazir-aq  tól últtyq atauyn  tartyp alghaly jatqanday «men óz últymnyng atynda qalamyn» dep, shegelep túryp aityp jatyr. Biraq, osynday emosiyagha týsken kezde eng negizgi nәrseni bәri úmytyp ketemiz. Tólqújatynda «qazaq» dep jazyla túra birauyz qazaqsha bilmeytin qandastarymyz az emes qoy. Sonda, mәsele atynda emes, zatynda ekeni, eger orys otandasymyz «qazaqstandyq» dep jazyla túra, qazaqsha suday sóileytin bolsa, onday ataudyng qanday aiyby bar!?

Biraq  qalasaq ta qalamasaq ta biz tipti óz-ózimizge de «qazaqstandyqpyz» dep aityp jýr emespiz be?!  Onyng esh sókettigi joq tabighy jaghday. Elimizdin  jalpy atauymen atalghanymyzgha shamdanu emes, quanuymyz kerek. Al sol «qazaqstandyq» degen sózge  «últ» degen anyqtama qosylsa, әriyne basqasha  maghyna  tuady. Onday atau  birtútas  últ  yaghni  bir últ degen úghym beredi. Bizde onday últ boludyng jóni bar ma?  Ábden mýmkin!

Sebebi,  ol jeke adamdardyn  yaki  Elbasynyng qalauymen bolatyn nәrse emes. Qoghamnyn  óz zany. Yaghniy,  el bolu degen sóz últ  boludyn  alghy sharty. Eldi damytu degen sóz, últty jetildiru  degen sóz. Memleket qúrudaghy  maqsattyng ózi jana últ qalyptastyru emes pe? Memleket  - qoghamdyq jýiening eng jogharghy kórinisi bolsa,  últ -  onyng jemisi. Endeshe  Qazaqstan atty el  tәuelsizdik alghan sәtten bastap-aq, «jana últtyn»  túqymy el «topyraghyna»  egilgeni  shýbәsiz.

Mine, ol 13-14 jyldan beri kóktep te keledi. Biraq  әli onyn  týr-týsi belgisiz. Sebebi,  sebilgen «túqymnyn» týri kóp.  Jarysa ósip keledi. Qaysysy gýl jaryp boy týzeydi, qaysysy tamyryn  terenge jiberuge beyim, qaybiri kóktey solyp  tabangha taptalyp qalady? Ol әli mәlim emes.

Áriyne,  búl beyneley salystyru ghana. Aua rayyna, topyraqtyng qúnaryna qarap kóktemgi sebilgen túqymnyng kýzgi dәnining qanday bolaryna boljam  jasaugha bolady emes pe? Sol syqyldy Qazaqstandy  - egis dalasyna, ondaghy últ ókilderin – túqym týrlerine, halyqtyng әleuetin - qúnarly  topyraqqa, әleumettik jaghdaylardy (aqparat kenistigin, qúqyq jaghdayyn, túrmys dengeyin t.b.) – aua rayyna salystyryp kóreyik.

Yqtimaldyq  qisyny boyynsha 3 túrpattaghy ýlgi bayqalady:  Basym, Ortasha, Álsiz. Qazirgi qalyptasqan  ýrdistegi  Basym  ýlgi mynau: Tili oryssha, әreket-is qimyly – batyssha, amerikansha, dini- alaqúla,  týr-әlpeti – euraziyalyq.

Ortasha ýlgi: Tili - qazaqsha, salt-dәstýri – dalalyq  mәdeniyetten tamyrlanghan janasha, dini – músylman,  týr-әlpeti – aziyalyq.

Álsiz ýlgi: Tili – negizgisi oryssha, qosalqysy  qazaqsha qos tildi jәne azdap basqa  tilder, dәstýr-әreketi -  әdetke ainalghan sovettik túrmys salty, dini – kommunistik morali, materialistik ateizm jәne tәuelsizdikten keyingi shala músylmandyq, basqa  alaqúla senimder , týr-pishini qazirgidey әr  týrli.

Basym ýlgining qazir qanday belgileri bar? Últtyng basty  nyshany tili desek, orys tili  barynsha ýstem, keng qoldanysta túr.  Mәrtebesi – bazardan bastap, biylikke deyin teng dәrejede. Auqymy – auyldan qalagha deyin keng taralghan. Qoldanyluy – kóshede, kensede, kópshilik kólik ishinde jәne  әrkimning óz ýi-ishinde de iske jegilgen. (Sebebi, sovettik assimiyasiyadan mәngýrttengen qazaqtar oryssha sóileudi әli mәrtebe kóretin beysharalyq pighylda, ózining ghajap sheshen tilin mensinbeytin ruhany syrqatqa úshyraghan) Osy ýsh mejeden qaraghanda   oryssha birauyz sóz bilmeytin qazaqstandyqty tipti, osy elde túryp jatqan sheteldikti keziktire almaysyz, bәrining de oryssha «shәiisherligi» bar. Al, qazaqsha «qaqpaytyn» qazaqstandyqtar basqaru jýiesinde otyrghandardan bastap, balabaqsha baqtashysyna deyin qaptap jýr...

Al últtyng sanasyn jetildiretin, iydeologiyasyn qalyptastyratyn basty qúral BAQ,  ol da osy  basym ýlgige  qyzmet etedi. Mәselen, gazet dýngirsheginde oryssha nópir basylymdar arasynan, qazaqsha basylymnyng kózi әreng jyltyraydy, al teledidar oryssha, qazaqsha elu de elu bolady  degen «ertegimen»  әli keledi...

Últtyng kelbetin kelistiretin ekinshi әserli kýsh  –  salt-dәstýr. Basym ýlgini ústanatyndarda  amerikandyq yaky batystyq ómir salty etek aluda. Kóshedegi adamdargha kóz salynyz. Kiyim kiyis, jýris-túrys,  oiyn-kýlkisi, toy-toylanysy... túrmystaghy  taghy ne qily is-әreket týgel «janasha jahandanghan» – euroamerikandyq keyipkerlerden aiyrmasy az. Osyny dәleldegisi kelgendey juyq jyldary  jasalyp, teledidarda kórermenmen qauyshqan «Sarancha», «Perekrestok» sekildi otandyq teleserialdardaghy ómir keship  jýrgen keyipkerler  osy biz  aityp otyrghan basym ýlgining jandy  tuyndylary  desek kim dau aitady? Tili – oryssha, dili – batystanghan naghyz  jana «qazaqstandyqtar» emes pe?

Endi  osy BASYM ÝLGININ  týri men  dini qalay qalyptasady? Tili men dili qauyshyp ketken bir memleketting ishindegi alaqúla   últ ókilderi  bir-birimen ózara  ýilenbey  túrmaydy. Orys pen qazaq, kәris pen orys, týrik pen dýngen... Múnday nekeden  tughandardyn  týri qanday bolmaq?  Talassyz euraziyalyq keskin shaghady: Kózi kók, óni qonyr ne óni sary, shashy qara...

Jýz  týrli  últtyn  jýz myndaghan nekesinen  somdalghan  jana euraziyalyq qazaqstandyqtar úrpaghyn  elestetip kóriniz! Al búlardyn  dini she? Áriyne, neke aralasqan song din aralaspay túra almaydy. Qazaqstandaghy ne týrli dinder bir otbasynda  toghysady. Osynday bolyp  miday aralasugha bizding elde qúqyqtyq jaghynan esh bóget joq.

Jeke adam qúqy -  últ mýddesinen joghary. Demokratiyalyq erkindik -  halyqtyng taghdyrynan  әldeqayda qúndy. Elimizde qalyptasqan osynday jan-jaqty qolayly jaghdaydyng nәtiyjesinde  Basym ýlginin   ómirge kelui kýmәnsiz. Onyng nәtiyjege jetpey qaluy shýbәli.  Mine, onyng Basym ýlgi boluy da osydan. Basym ýlginin  formulasyn eske salayyq:

«Tili – oryssha, is-әreketi – batystyq, týri – euraziyalyq, dini – alaqúla» Osynday  halyq ózin «nasiya kazahstanes» dep atauy aidan anyq.

Endi  Ortasha ýlgini saralap kóreyik. Olardyng basty  bedeli -  qazaq tili. Biraq,  ol Qazaqstanda  yaghni  ózinin  tól  topyraghynda  adam týsinbeytin keregharlyqqa úshyraghan. Memlekettik  til bola túra  mәrtebeden júrday.  Eldegi  auqymy sonshama keng bola túra, qazaq tili auyldan qalagha attasa boldy  birden  auyzgha úrylady. Oqu oryndarynda  oqulyq  týgel qazaqsha bolsa da  oqushylar  arasynan oryssha  sóilesu әdetke  ainalghan. Qalyng qazaqtyng ishinde  jýrgen qazaq emes qazaqstandyqtar tym qúryghanda  qazaqsha «bar, joq»  degen eng qarapayym eki sózdi de bilmeydi.  Yaghni, Qazaqstanda qazaqsha bilmeuding esh әbestigi de, esh aiyby da joq. Qazaqtyng ózi qazaqsha bilmeui  de  úyat emes.

Jәne, qazaq tilining BAQ- ta da baghy da tayghan. Orys tilinen keyin sóz alu – zandylyqqa úqsaydy. Ony ózgertu zansyzdyqqa sanalady. Osynday zansyz zandylyqtardyn  kesirinen  qazirgi kýngi qazaq tili, Qazaqstanda tek qazaqy  (qazaqtanghan basqa últ ókilderi de bar) otbasylarynda   qoldanyluy  ghana - tabighy jaghday  dep qabyldanaghan. Ol auqymnan asu qajet bolsa, tek aitys ónerinde ghana erkindik berilgen. Odan ózge auqymdy  jiyndarda jappay qazaqsha  sóileu mәdeniyetsizdik,  tipti oghashtyq, qighashtyq   bolyp sanalady.  Alayda, Qazaqstanda osynshalyq shettetilgen tilding әleueti óte jogharghy  dengeyde. Tek  «Myng bir maqal, jýz bir júmbaq», «Altyn sandyq» sekildi birneshe telebaghdarlamadan-aq, qazaq tilinin  kýshin, sheshendigin, terendigin, qart buyn  men jas buyn arasyndaghy nyq  jalghastyghyn andamau mýmkin emes. Qazaqstanda  keminde 7 mln qazaq jettik biletin,  taghy da әldeneshe  mln basqa qazaqstandyqtar tolyq jәne birshama  biletin, ghasyrlar boyy qordalanghan  bay til  - kýnderding kýninde jelek jayyp  jeniske jetpey qoymaydy, ýmit zor.

Qazaqtyn  salt-dәstýrining tamyry  tipti  terende. Ghún, saqtan, kóne týrikten  jalghasyp  músylmandyq mәdeniyetpen kemeldengen dalalyq san-qyrly últtyq ýrdister topyraq astynda jazghytúrghy aqjauyndy kýtip jatqan asyl tekti túqymgha úqsaydy. Uaqyty kelgende  kózi bardy  týgel tan-tamasha  etip,  qúlpyryp janasha  týlemeydi degenge senbeu paryqsyzdyq der edik.

Al  dinge kelsek, ózi  ghúmyr sýrip jatqan elinin  tili men diline  adal úl-qyzdary  músylmanshylyqty  jan-tәnimen qabyldauy haq.  Olar ózara  adal nekemen úrpaq órbitui sózsiz. Alayda, osy  tabighy zandy jolgha bóget kóp. Últtyq jetiludi - últshyldyq  dep,  haq  joldy  tandaudy – fundamentaldyq  dep, ish-syrttan qatar ayaqtan shalatyndar  az emes. Osynday óz topyraghymyzda  ózimiz ógey boludyn  qyrsyghynan  Ortasha ýlgini  tolyq  jeniske  jetedi  deu  shýbәli.  Mýlde  jeniledi deu de kýmәndi. Mine,  onyng ortasha ýlgi boluy  da  osydan. Formulasyn eske týsireyik:

«Tili - qazaqsha, salt-dәstýri  dalalyq mәdeniyetten tamyrlanghan janasha, dini – músylman, týr-әlpeti aziyalyq»  Osy baghytty tandaghan qarasy mol, ósimi joghary halyqtyng ózin-ózi  «qazaqpyn» deuden tanbasy da anyq.

Ýshinshi atalghan әlsiz ýlgini Qazaqstandaghy «sәvettik  halyqtyn» songhy qaldyghy dese bolady.  Yaghni, búrynghy  gýldenu  dәureni ótken, bolashaghy  búldyr túmangha  bet alghan  bimaghúlym  halge  týsken azghyn qauym.  Ótpeli kezende  Qazaqstanda  búlardy aldap-sulap  «últtar assembleyasy»  etip qansha qúrmettese de  olardyng keler elu jylda  kelmeske  keteri sózsiz.  Kelesi jýz jyldyqqa  osy qalpymen jetedi deu óte shýbәli.  Olar ne basym ýlgige, ne ortasha ýlgige  ainalyp tynady. Olardyng әlsiz ýlgi boluy da osydan. Formulasyna kóz qyryn salyp bayqayyq:

«Tili – oryssha-qazaqsha qos tildi, dәstýr-salty  -  internasionaldyq, kommunistik  qúrama  әdetter, dini – ateistik, kommunistik morali, týr-әlpeti  qazirgidey әr-qily»

Osy ýsh  ýlginin  saltanat qúruyna  zamannyng әseri qanday?  Zaman  olardyng aldyna talas pen bәsekeni,  aqyldylyq pen alghyrlyqty  qatar úsynyp túr.  Ýsheuining aldynan da   ne jenis ne jenilis kýtedi. Bireui jenbey qoymaydy. Ýsheui qatar  ómir  sýretin  ýshinshi jol joq. Mәmile  joq, óitkeni tandalghan zamannyng zany solay. Óitkeni «qazaqstanadyq» pen «qazaq últynyn» bir qazangha basy simaydy.  Taghdyr adamgha ekibasty boludy jazbaghan.  (Sheraghan  Sherhan aghasha aitsaq «Jylanda ghana aiyr til bolady» ) Eger «qazaqstandyq últ» jeniske jetse ony últ dep ataudyng ózi  aljasqandaq.  Olardyn  tabighatynda tobyrlyq basym.  Óitkeni, onda tamyr joq, tek joq. Qazir osyghan býiregi  búratyndar bolsa keleshek úrpaghynyng tobyr bolyp   ketetinine  oy jýgirtpey, osy pighyldaghylardyn  qolyndaghy  uaqytsha biylik pen baylyqqa ghana satylyp jýr. Áytpese,  últtyq sanasy bar, imany bar adam óz  úrpaghynyn  adam emes azghyn boluyn qalay ma?! Múnday tobyr  Qazaqstandy el etip  ústaydy  dep senuding ózi essizdik bolar. Tobyrlyq  sanada qashanda últtyq  úghym  bolmaghan,  qúlqynnyn  qúly  bolatyndar osylar...

Abay  Mauqaraúly, jurnalist

Abai.kz