Juyrda belgili sayasatker Dos Kóshimning «Orys tildilerding qazaq tiline kózqarasy» degen maqalasy («Tórtinshi biylik», 30 qazan, 2017 jyl, №20) qolyma tiyip oy bólisudi ózime paryz sanadym.

Osy kýzde Mәskeuge kezekti ret jolym týsti. Múny kәsiby túrghydan әdetke ainaldyrghanyma tórt-bes  jyldyng jýzi boldy. Sebebi Mәskeu arhivteri men kitaphanalarynda qazaq tarihyna qatysty mol múraghatty derekter saqtalghan.  Sóz reti kelgende aita keteyik osy jaghdaydy qansha ret әr kezdesulerde, baspasóz betterinde mәsele qylyp kótersek te búghan jyly shyray tanytyp, týsinistikpen qaraghan jandy kóre almadyq. Degenmen de ýstimizdegi jyly zor qarqynmen jýrgizilip jatqan  Elbasymyzdyng «Bolashaqqa baghdar: Ruhany janghyru» iydeyasy ayasynda úmyt qaldyrmay qolgha alsaq ta bir is (zor is dep aitsaq ta bolady) tyndyrghan bolar edik.

Negizgi maqsatym osy sapardan týigen  oiymdy  ortagha salyp pikir bólisu. Astana baghytyna jýretin kóligimiz  (Astana-Mәskeu firmalyq poyyzy)  keshke jýretin bolghandyqtan uaqytty qúr jibermey kelesi jyly futboldan әlem chempionatynyng basty  oyyndary ótetin ataqty «Lujniki» stadionyna bet aldym. Kelsem halyqtyng kóptigi sonsha jaqynda ghana kýrdeli jóndeuden ótken jýz myng adamdyq stadion lyq toly, tek kezekpen kirip-shyghyp jatyr. Sóitsem, búl Reseyde jyl sayyn 4 qarasha kýni keng týrde atalynyp ótetin últtyq búqaralyq mereke eken. Negizgi astary 1612 jylghy D.Pojarskiy men K.Mininning Mәskeudi polyak interventterinen qorghap qaluyna baylanysty  búl kýndi últ azattyq kýni retinde belgilegen. Halyqtyng kónil kýii óte kóterinki. Men kirgen kezde stadion ortasyna  ornatylghan sahnagha halyqqa tanymal óner qayratkerleri (S.Lanovoy, F.Kirkorov, S.Bezrukov jәne t.b.), Resey batyrlary («Geroy Rossiy)  kezegimen shyghyp qúttyqtap  jatty.

Qarap otyrmay etnograftyq әdetime salyp qasymda otyrghandardy әngimege tarta bastadym. Bәrining de Putinge degen kózqarastary óte joghary. Halyq Putindi eldi qútarushy retinde qarap Reseyding bolashaghyn sonyng atymen baylanystyrady. Kópshiligi kelesi jyly bolatyn saylauda qazirgi preziydentke layyq qarsylas bolatyn túlghanyng joq ekendigin aita kelip, eger Putin biylikten bas tartsa da halyq ony saylaugha týsuin súraydy, sebebi dәl qazirgi әlemdik uaqighalardyng shiyelenisken kezeninde Putindey liyder óte qajet degen pikirde eken (Tipti mening Qazaqstannan kelgenimdi bilgen song «sizderge de dәl qazir Nazarbaevtay túlgha kerek, ol ketse qiyn bolady» degen oilaryn da jasyrmady). Múnyng bir dәleli retinde sol kýni qoldan-qolgha taratylghan «Nasionalinyy kurs Za suvereniytet» gazetinen ýzindiler keltireyin: «K sojalenii, okazalosi, chto mojno – 1991 godu narod  odurmanennyy perestroykoy y glasnostiu, ne vstal na zashitu svoey strany. Tragicheskiy rezulitat etogo my s vamy ocheni horosho znaem…. V 1999 nas ne uspely dobiti toliko potomu, chto proizoshlo «russkoe chudo», y u nas poyavilsya Putiyn. 17 let mastersky laviruya, on sdelal mnogoe iz togo, chto v dalyokom 1999 nam kazalosi nevozmojnym. No vse uspehy y dostiyjeniya nashego Preziydenta – rezulitat ego ruchnogo upravleniya, kotoroe on osushestvlyaet vopreky sisteme y Konstitutsiiy». Búl sózderdi taldap jatudyng ózi de artyq bolar, meniki tek kórgen-bilgenimdi kópshilikke jetkizu, oqyrmandar qalay qabyldaydy ony ózderi shesher.

Sonymen keshke Astana baghytyn betke alyp jolgha shyqtyq. Jolda Ryazan, Samara, Ufa, Chelyabinsk t.b.qalalardy  basyp óttik. Saparlastarym  әkesi tәjik, sheshesi orys jas shamasy qyryqty ortalap qalghan Andrey degen jigit. Otbasy Petropavl qalasynda,  ózi  Mәskeude qúrylysta júmys istep ýiine ýsh-tórt aida bir kelip-ketip túrady eken. Ekinshisi, ol da aralas nekeden tughan jas shamasy eluge kelip qalghan Jenya degen jigit әkesi ózbek, sheshesi orys. Ol Qazaqstangha tayau bir shaghyn qalada túratyn bolyp shyqty. Ol da Mәskeuge kýiki tirlik, janbaghys kәsippen baryp kele jatqanyn sóz arasynda tilge tiyek etip kele jatty. Bayqaymyn, ekeui de Qazaqstangha qyzygha da, qyzghana da qaraytyn syyaqty. Reseyde qazirgi uaqytta kýnkóris kәsibimen jýrgen  alty millionday ózbek, milionnan asa tәjik baryn solardan estidim (búghan ózimning de kózim jetken, Mәskeu kóshelerimen jýrip bayqasanyz kóshe tazalap, jol jóndeu júmystarynda, jýkshi bolyp jýrgenderding bәri tәjikter de, al sauda jaghyndaghylardyng kópshiligi ózbekter men qyrghyzdar, tap bir enbek bólinisi siyaqty). Ásirese, Andreyding sózderi óte әserli. Onyn aituy boyynsha әieli men balalary «papa bizderdi osynda alyp kelgenin ýshin saghan  rizamyz, ýlken rahmet» dep ýnemi eske alyp jýredi. Qazaqstanda  jýrgenine qatty quanyp, ózderin óte baqytty sezinetin siyaqty. Sebebi, Tәjikstanda ýreymen ótken kýnderin әli de úmyta almaydy. «Biz ýshin bomba jarylmay, bireudi bireu óltirip nemese tonap ketpese, sol kýnge iship jer  tamaghymyz  bolsa sodan ótken baqyt joq, biren-saran tuystarym maghan kelip qosyldy, biraq kópshiligi sonda qalyp qoydy», - dep kýrsinip otyrdy.

Odan keyingi ekeui de orys әielderi: biri jasy jetpiske kelse de shiraq, sebebi, ýstingi polkagha ózi sekirip shyghyp, týsip jýrdi. Odan keyingisi jasy eluden asqan Zoya degen әiel, bir ornynda bayyz tauyp otyra almay әrkimmen bir sóilesip jýrdi. Biz әdette orys adamdarynyng kez kelgen uaqytta aqyldymsyp, astamsyp óktem sóileuin, qyrsygha jauap beretin qisyq minezideri bar ekenin bile túra mәn bermeymiz, kóre túra kórmegensip, bile túra bilmegensiymiz. Tipti kóshede qalt-qúlt kýneltip jýrgen orystyn shal- kempirlerinin  boyynda da әli kýnge deyin tyghylyp jatqan shovinistik pighyldar anda-sanda bas kóterip «sónbey» jatqany  jasyryn emes. Osy jerde Dos Kóshimning «ókinishke oray, Qazaq elinen kóship bara jatqandardyng kópshiligi ózderi su ishken «qúdyqqa bir týkirip» ketkisi keledi... degen sózinin jany bar ekendigine osy joly anyq kózim jetti. Ózin Liza dep tanystyrghan birinshi әiel Aqmola oblysynyng Makinka eldi mekeninen alasapyran  90-jyldary Reseyge, Chelyabinsk qalasyna tayau bir qalashyqqa  eki qyzymen birge qonys audarghan eken.  Kóshu sebebi Qazaqstannyng kóshi-qon sayasatynyng  «dúrys emestiginen»,  ata-babalaryna qútty qonys bolghan qút-mekenderinen oralmandardyng aghylyp kelip ózderining «tildik diskriminasiyagha» úshyrauynan dep Preziydentimizding  atyna biraz auyr sózder aitty. Qazaqstan syrttaghy qandastarymyzdyng da ata mekeni, búdan basqa qayda barady degenimizge aitqan uәji olar sol túrghan elderinde nege túra bermeydi degenge sayady  (úqqanymyz Mahambetshe aitsaq búlardy «jyly úyasynan úshyrghan oralmandardyng tepkini men elbasynyn ekpini» eken).  Shamasy «úly halyq» ókili bolyp ýirenip qalghandar  qazaqtyng «er tughan jerine» degen úghymyn «toyghan jerge» dep týsinetin siyaqty. Múnda kelgen song qyzdar er jetip, «jyly úyalaryn» tapqan song jalghyz qalyp amalsyzdan ózi siyaqty bir kempirmen birge bir bólme jaldap túryp jatqan jayy bar. Alatyn zeynetaqysy  az bolghan song (8myng rubli) qosymsha vahtalyq әdispen júmys istep kele jatqan beti. Men Reseydegi zeynetaqynyn  ortasha mólsheri 11-13 myn, al jogharghy mólsheri 15-17 myng kóleminde ekendigin aityp, sebebin súraghanymda búghan da Qazaqstandaghy reformalar «kinәli» bolyp shyqty. Men qazaq mentaliyteti boyynsha balalary ata-analaryn tastap ketpeydi degenime «olardyng óz oshaghy bar» dep qútyldy, ishi qaynap jatsa da shaghym aitqysy kelmeydi. Biraq kóz janarynda ótkenge degen saghynysh, qaytara almas ókinish jatqanday.

Kelesi saparlasymyz Zoyanyn  Qazaqstannan ketkenine 19 jyl bolypty. Sonshama jyldan keyin Temirtau qalasynda qalghan 80-ge kelgen sheshesi men sinilisin izdep kele jatqan týri. Onyng úghymynda Reseyde bәri jaqsy, al Qazaqstan sol toqsanynshy jyldardaghy dengeyde. Qazaqstannyng órkeniyetti damu jolyna týsken irgeli el bolghandyghyn qanshalyqty aitsaq ta týsingisi kelmeydi. Qazaqsha aitqanda  «naghyz betpaq», aduyndy, doly әiel. Onyng úghymynsha qazaqtar naghyz últshyl halyq (shamasy Jeltoqsan kóterilisin menzegen bolar). Biz de qalyspay jetpis jylda jetpis sóz ýirenbegen, qazaqtyng bayyrghy әdet-ghúrpyna jiyirkene qaraghan orystardyng boyynda intelliygenttik, ziyalylyqtyn, eshqanday da jergililikti halyqqa degen qúrmet pen syilastyqtyng tiyanaqtay da bolsa júqanasy bolmaghandyghyn   eske saldyq. Sheshesi men sinilisin nege tastap ketkenin súraghanymyzda «olar ketkisi kelmedi» dep jauap berdi, biraq sheshesi túrghan ýige ortaq múrager ekendigin jasyrmady. Biraq vagonda otyrghan Reseylikter shekaragha jetpey týsip qalyp Petropavl qalasynan vagonymyz dabyrlay sóilep, andyzday kirgen qazaqtargha  lyq tolghanda janaghy «patriottyq» ekpinnen týk te qalmady. Árkimge bir jautandap, kózining astymen úrlana qarap otyrghan  «jýnin júlghan tauyqtay» týrin kórgende bir jaghynan kýlkim kelip, bir jaghynan ayap ta kettim.

Búl sapardan ne qorytyndy jasaugha bolady: Qazaq tegin aitpaydy, «qasqyrdy qansha asyrasang da dalagha qarap úlidy» (Biraq bir qyzyghy men bolghan Mәskeudegi múraghattar men kitaphanada kezdesken ziyaly qauym ókilderining pikiri mýlde basqa. Olar Qazaqstan turaly qyzygha tyndaydy). Ejelden kele jatqan ata dәstýrimizge moyynsúnbay «kóne dәuirdin qaldyghy»  retinde menmensy qarauyn әli de qoyatyn emes. Olar ýshin biz әli feodaldyq dәuirdegi «aboriygen» halyqpyz ba?  Ekinshiden, Reseyde qazaqtar nemese Qazaqstandyqtar turaly naqty obektivti mәlimetter joq. Qazaqstanda 80-90 payyz televiydenie jәne baspasóz qúraldary osy kýnge deyin  «úly orys» tilinde aqparat taratsa, al Reseyde qalay?  Halyq Assambleyasy tek bizde ghana bar ma, maqsaty ne?  Eger Qazaqstannan qonys audarghan әrbir últ ókilderi jaghdaylaryn týzep alghan song jergilikti qazaqtardy mansúq etip, «su ishken qúdyqtaryna týkirip» ketip jatsa da olardyng tandauly ókilderi Parlamentimizding tórinde otyr. Al, Reseydegi qandastarymyz qonystanghan jerlerdegi mәdeny ortalyqtar ne istep jýr? Tek qana kezendik, mausymdyq  sharalarda ghana últtyq kiyim kiyip sahnadan kórinip qalatyn olardyng tirligi sahnadaghy sayqymazaqqa úqsaydy nemese solardyng dengeyinde ghana. Oilanayyq aghayyn.

Dәuren Eskekbaev, tarih ghylymdarynyng kandidaty, etnograf

Abai.kz