– Assalaumaghalaykum!

– Uaghaleykumuessalam!

– Elge baryp kelipsin, el júrt qalay eken?

– Estigenimdi aitayyn ba, әlde kórgenimdi aitayyn ba?

– Estigening ótirik bolar, kórgenindi aitshy.

– Ómirimde otyryp kórmegen qytaydyng erekshe saqshy otryadynyng kóligine de otyryp kórdim, qonaq bop emes, qylmysker retinde... Olar shetel azamatyn әsirese Qazaqstan azamattaryn jansyz ne jau retinde qaraytyny aidan anyq boldy. Tekserdi, súraqtyng astyna aldy...

Elden tynyshtyq ketken. Ýrey men qysym astyndaghy júrt abaylap sóilep, әr qadamyn andyp basatyn bolghan. Qazaqstannan kelgen tuysqanyn qonaqqa shaqyrudan, as berip әngime súraudan qalghan. Sheteldikti, әsirese Qazaqstandyqty qonaq etip shýiirkelesken adam aty shuly «iydeyasy dúrys emes» degen qalpaq kiyip keteri anyq. Onday jandar aty «sayasy ýirenu» bolghanymen, zaty «týrmege» aidalary haq. Men de tuystarymnyng sol aty shuly aiyptaugha ilinip ketuinen qauiptenip ýilerine de bara almadym...

Aptanyng basynda tu shygharyp, әnúran aitugha memleket qyzmetkerleri ghana emes, qarapayym auyl túrghyndary da mindettelgen. Kim sol rәsimge keshikse, ne barmasa, «iydeyasy dúrys emes» dep aiyptalyp, súrausyz temir torgha qamalady.

Qytayda jolaushylap jol jýru de qiynnyng qiyny bolyp túr. Eki attam jerding bәri tekseris, qytay azamattary jeke kuәlikterimen  tekseris funkterindegi arnayy apparattardan ótse, shetel azamattary tól qújattaryn tirkeu oryndaryna baryp saghattap kýtip,  tekserilip, tirkelip ótui shart (olar jәy tirkemeydi, súraqtyng astyna alyp, qauippen qarap, jau kórgendey jiyrylady). Jol boyy basyp ótetin audan, auyl, eldi mekenning bәrinen osylay ótesiz...

Ol jerde ózindi beyne bir qylmyskerdey sezinesiz, qala kósheleri, memleket mekemeler, mektep, balabaqsha, bazarlar tipten  alandar tiken tormen torlanyp, biyik qorshaular salynyp, kirer auyzdarynda tekseris apparattary qoyylghan. Ár qadam sayyn tekseris, «oybaylatyp» shyraghyn jaqqan saqshy mashinalary  ses kórsetip, ýreyindi alady. Eng qiyny әr qazaq otbasyna birden qytay últynan «tuys» taghayyndaghany (jansyz dep ataghymda keledi) dini, tili, dili bólekti, bylaysha aitqanda ýsh qaynasa qazaqqa sorpasy qosylmaytyn qysyq kózdi tughanynday kórip,  barys-kelis jasau, dastarqandas bolu (qytay otbasynan, qytay dastarqanynan dәm tatu qazaq ýshin, músylman ýshin ólimmen bara bar edi)  kerek. Qazaq últynan bolghan memlekettik qyzymetkerlerdi, qytay meyramhanalaryna әdeylep qonaq etu, barmasa aty jaman «sayasy ýirenuge» jiberu, músylmansha amandasqandardy, as qayyryp bet sipaghandardy, ýiinde әruaqtargha arnap qúran baghyshtaghandardy, «iydeyang dúrys emes» dep súraqsyz, sotsyz, temir torgha qamay beru, búl qazaqqa qasaqana jasalyp otyrghan qastandyq ekeni belgili.

Diny senim erkindigine, azamattyq qúqyghyna qol súghyp, ýi-ýidi aralap Qúran kitaptardy, jaynamazdardy, qúran jazuy bar krtinalardy tәrkileu, meshitterdi qiratu, ne kýmbezin kýiretip, aibelgisin alyp, esigin qúlyptau, músylmansha jerleu rәsimderine shekteu qoi beleng ala bastady.

Qytay Qazaqstandy 26 qauipti elding qataryna engizgenining belgisi retinde Qazaqstannan kelgen әrbir azamatty qatang tekseris jasap, onyng basqan izin, jýris-túrysyn andu;  tirkelmegen ýiden basqa ýige barsa sol ýidegilerding jauapqa tartyluy; etnikalyq qazaqtardan tólqújattarynyng tartylyp alynuy: ýiinde Qazaqstan zattarynyng (elektrpesh, samauryn, kәdesyy búiymdary...) tәrkilenui; bazardaghy shetel tauarlaryn satatyn dýkenderden Qazaqstan ónimderining jappay tәrkilenui; Qazaqstandaghy tuystarymen telefonda, ne әleumettik jelide baylanysta boluyna týbegeyli qarsy boluy; Qazaqstanda oqityn studentterding ata-analarynyng qyspaqqa alynuy; Qazaqstangha shyghatyn pasport jasatudy últy qazaqtargha toqtatuy (monghol, qytaylar erkin jasatyp jatyr); Qazaqstan azamatyn alghan qazaqtardyng qytaydaghy tirkeuin óshiru ýshin qan saraptama (DNK), kóz janary, barmaq izderi, dauystyq jazbasyn aluy, әri ne kәsippen ainalysatyny, mekenjay, telefon nómir, qanday әleumettik jelige tirkelgeni, qanday tuysqandarynyng bar ekeni, tipti JSN-ge deyin súratuy tegin emes...

Qytaydan elge jýregim qan jylap oraldy, ekinshi Qytaygha barmastay boldym, biraq ondaghy qazaqtar mening et jaqyn qandastarym, qapasqa qamalghan dalanyng taghysy, ruhyn Qytay týrmeleri men qyspaqtary óshire almaghan sansyz qazaqtyng Alladan ýmitin ýzbegen, tilin de úmytpay, jaratushynyng úlyq esimin jýreginde san mәrte qaytalap jatqanyn ishtey sezdim. Shette jatsa da, shekaranyng arghy betindegi bizden bir ýmit kýtetindey, erkin ósken týz taghysynyn  temir torda jatyp úyalastarynan úlyp-úlyp kómek súraghanynday kórindi...

Men jurnalist bolmasam da osyndaghy qandastarymnyng búl jaghdaygha kóz júma qarap, ótirikke balaghany, әsirese birneshe jurnalisterding senimsizdikpen sayqymazaq sózderinen keyin óz kózimmen kórip,  janymmen sezgen aqiqatty aitudy óz boryshym dep sanadym!  Jurnalister qauymyna osy taqyrypta nege jurnalistik zertteu jýrgizbeske degim keledi. Shetel aqparat qúraldary osy mәseleni kóterip zertteu jýrgizgenine bir talay uaqyt boldy, al otandyq tilshilerimiz búl zar jylap, zapyran qúsqan el taghdyryna nege kóz júma qarap, keketip sóilep, kýmәnda bolatynyna tanym bar?!

Dәlel Janatúly

Abai.kz