Maghjan Júmabaev - 125

( Estelik)

1977 jyl. Qantar aiynyng bas sheni. Júmys bólmeme (Qazaq әdeby qorynyng diyrektory kezim) bir kelinshek qoltyghynan demegen bәibishe keldi. Rendi kisi. Joghary shygharyp, divangha jayghastyrdym. Jón súrastyq. Maghjan agha  Júmabaevtyn  júbayy Zyliha  apay  eken. Maghan sharshanqy keyippen qarap:

- Meni "halyq  jauynyn  qatyny" dep búl litfondygha jolatpay qoyghan, jolattyrmay qoyghan, Maghjan aghannyng әlgibir "dostary", - dep myrs etti de: - Qalqam, Maghjandy bilesing be? - dedi.

- Bilem, apay, bilmegende she?! Mende bes-alty óleninin, "Batyr Bayan" dastanynyng kóshirmeleri bar, - dedim. "Qyz-kelinshek kezinizde tym súlu bolghangha úqsaysyz, Maghang "Bәrinen de sen súludy" sizge arnaghan-au!" dep oilap ta ýlgirdim.

- Múrattyng aituymen keldim, seni maghan syrttay tanystyrghan - sol Múrat inin. Múhtar Áuezovting balasy. Al endi sózdi kóbeytpeyin, uaqytyndy almayyn, búiymtayymdy aitayyn, - dedi de, óz ómirin  qysqa ghana әngimeledi. Jasy seksenge ilikken. Zeynetaqysy mardymsyz, pәteraqydan onsha artylmaytyn kórinedi.

- Apay, qaghaz degen pәlesiz eshtene rettelmeydi ghoy, ótinish jaza qoyynyz, - dep bir paraq qaghaz ben qalam úsyndym. Apay:

- Á, ony aldyn ala jazyp qoyghanbyz, myna qaryndasynda, - dedi de, kelinshekke iyek qaqty.

Qordyng "Qaytys bolghan jazushylardyng otbasy mýshelerine jәrdem" deytin baby bar edi, sonyng negizinde aqshalay kómek kórsettim. Apay riza boldy. Sodan keyin de jyl sayyn keyde bir mәrte, keyde eki mәrte jәrdemdesip  jýrdim. Bir  kýni  ýiine  qonaqqa  shaqyrdy. Bara  almadym, bir sharua bóget bolyp qaldy. Erteninde bir bótelke shampan, bir qorap tort alyp baryp, keshirim ótindim. Timiryazev kóshesinde, sonau jyldary Ministrler Kenesimizding Tóraghasy Júmabek Tәshenev bergizgen birjarym bólmeli (polutorka) pәterde túrady eken.

- Dom tvorchestva dedi me, bir ýlken ýy saldyryp jýr dep estidim, sonyng júmysynan qolyng tiymey qalghan shyghar, týsinem, renjigen joqpyn. Oljas pen Múrat keldi, sen kele alghanynda tipti jaqsy bolatyn edi, - dedi balasha qalbalaqtap.

...Zyliha apaymen shýiirkelesip jýrgen kýnderding birinde ol kisige:

- Apay, Maghannyng qolynyzda bar shygharmalarynyng bәrin maghan beriniz, neshe dana kajet deseniz, sonsha etip mәshinkeleteyin, kitap etip týpteteyin.

- Qalqam, Maghjan әli aqtalghan joq qoy?! Saghan da... -  dep mýdirgen, seskeninkiregen  apaydy:

- Apay, men saspay, siz saspanyz, - dep  әzildep: - Týptetip, әzirlep qoyayyn, aiymyz onynan tuatyn kýn bolar, sonda baspagha tapsyra qongha dayyn  túrsyn, jaray ma? - dedim.

Talay tauqymet tartqan, san aldau-arbau kórgen jannyng ózime sener-senbesin boljay almasam da, marqúm aqyn aghamyzdyng әdeby múrasyn qalayda barynsha jinaqtau, úqyptap saqtau kerektigin oilaghanmyn. Apay pәterining aula jaqtaghy terezesine moynyn búryp, syrtqa kóz tastap, birer miynóttey ýnsiz otyrdy da, oiymdy oqyp bolghanday-aq:

- Ghabbas qalqam, saghan senemin, - dedi. Dauysy dirildep shyqty. Jýregim júlqyp qalghanday bir kýy keship, óneboyym ysy qaldy. Sol әredikte maghan jaylap búrylyp qaraghan apaydyng kózinen jas tógilip ketti...

Maghannyng ólen-dastandary, әdeby audarmalary jariyalanghan gәzet-jornaldardy izdep tabu, kóshirme jasatyp alu, әriyne, apaygha qiyn bolghan. Aqy-púlyn tóleu bylay túrypty, kedergi-kesir jeterlik kezderde ashyq izdeuding ózi qanday tәuekeldi qajet etti desek she?!. Kýieuine jaghylghan   kýieni ketiru ýshin jan tynyshtyghyn úmytqan, Maghan  alghash tútqyndalghanda sonynan «Itjekkenge» baryp, odan Maghannyng hatyn Mәskeuge, Maksim Gorikiyge jetkizgen, Maghannyng ol joly aqtaluyna birden-bir sebepshi bola bilgen, al ekinshi ret tútqyndalghan erinen airylghan song býgingi bizge de, keler úrpaqqa da qajet qyruar is tyndyrdy. Qolynan kelgeninshe qorghanbay qimyldap, syrgha, jýzik, saqina, alqa ataulysyn satyp, gәzet-jurnal redaksiyalarynan Maghjan aghanyng әdeby múrasyn jinap, saqtap baqty. Apay qaytys bolghannan keyingi (1994 jyly) eki-ýsh jyl kóleminde keybireuler ol kisi turaly «aytqanynyng bәri – ótirik» dep ghaybat sóz aityp ta, jazyp ta jýrdi, al Zyhana qolbala bolyp ketken derlik janashyr tuysy jurnalshy Sýnyat Bәkenov Maghannyng da, Zyliha apaydyng da ómirin jaqsy biledi eken (Almatyda túrady, zeynetker), ghaybat sózderding orynsyz, úyat ekenin aitty. Men oghan sendim, sebebi: Sýkeng - Jazushylar odaghymyzda kóp jyl qyzmet istedi, ne teris sózi, ne teris is-әreketi bolmaghan syily adam. IYә, kim ne dese de, meyli, al, meninshe, Maghannyng shygharmalaryn jinap, saqtap, qyzghyshsha qoryp, bizge jetkizgeni ýshin-aq Zyliha apaydyng aruaghyn qúrmetteuge tiyispiz.

- Men taba almaghan ólenderi, basqa da dýniyeler әli de bary sózsiz. Meni «halyq jauynyng qatyny» dep arhivterge manaylatpaytyn, gәzet-jurnal redaksiyadaghylarmen til tabysu da  onay bola bermedi. Kenshilik bolar kýn tusa, Maghjandy izdeushiler shyghar, az bolmas ta, qalghanyn solar tauyp alar... - dep oilana sóilep sәl kidirgeni, odan song tandanysty ýnmen: -   1923 jyly Tәshkende arab әrpimen shyqqan ólender jinaghyn Ghabit Mýsirepov aghalaryng alyp edi, birjarym jyl boldy, nege ekenin bilmeymin, neshe ret telefon soqsam da, qaytaryp berer emes, - dep, maghan súrauly keskinmen  qaraghany  әli  kóz  aldymda.

- Ghabenmen  sóilesermin, berer, - degenmin. IYә, Ghabene telefon shalyp, niyetimdi aittym.

- Solay ma-a? - dedi soza sóileytin daghdysymen.

- Kitap kerek bolyp túr, býgin be, erteng be, tezirek berip jiberinizshi! — dedim. Biraz  ýnsizdikten  keyin:

- Jaraydy, - dedi.

Kitaptaghylaryn,  gәzet   qiyndysyndaghylaryn, mәshinkemen, qolmen kóshirilgenderin jinaqtap, rettep, apaymen kelisim boyynsha tórt dana etip mәshinkelettim. Eki tomgha bólip týptettim. Birinshisine "Batyr Bayan", "Qorqyt" dastandary men 221 ólenin, ekinshisine Maksim Gorikiyding Ana turaly әngimelerinin, Mamiyn-Sibiryaktan, t.b. audarghandaryn, maqalalaryn toptadym. Ol júmysqa tóler aqy ózime auyrlau bolghan tústa syralghy inim Múrat Áuezovpen aqyldasyp edim, ol sózge kelmesten kómektesti. Ádeby qor mýshelerine Jarghymyz boyynsha jylda, ne jylara aqshalay kómek beretin retimiz bar-dy. Múratqa  «Shygharmashylyq júmys kezindegi materialdyq jәrdem jasau» degen bap negizinde ótinish jazdyryp, «130 som berilsin» dep qol qoyyp, buhgalteriyadan aldyryp, baspalarmen baylanys jónindegi qyzmetkerimiz Toyboldygha Múrattyng kózinshe tapsyrdym. Bir «qyzyq» jәit: keyinde, 2014 jyly bolar, Múrattyng bir súhbatynan: «Oljas bar bәrimiz Maghjannyng shygharmalaryn jinap qúrastyrugha aqsha jinap berdik» dep mening aty-jónimdi atapty. «Jasyryn kitaptyn» jasalatynynan Oljas mýlde habarsyz boldy. Nelikten ekenin bilmeymin: Múrat inim Oljasty oryndy synnan qorghashtap, madaqtap jýredi, ony «poet ot boga» dep te shashbaulap, synaghandardy maymylgha tenegeni bar. Men, әriyne, Múrattyn  «aqsha jinap berdik» degen jalghan sózine jauap qaytardym...

Fotosuretterdi qarap otyrghanymyzda on bes shaqty adam top bolyp týsken birine kóz toqtatyp:

- Apay, myna fotoda kimder bar, qay jylghy? - degenmin.

- Búl, eger úmytpasam, Maghjan birinshi tútqynnan bosaghannan keyin Mәskeude bolghanymyzda sondaghy joldastarymen, tanystarymen týskeni   ghoy deymin... Mәskeude dostary, joldastary boldy. Aleksandr Blokpen, taghy basqa aqyndarmen aralasqan. Blokpen birge teatrgha eki-ýsh ret barghanbyz.

- Myna fotoda Blok joq siyaqty, al Maghang qaysysy? - dedim. Bloktyng fotolaryn san kórgendikten onyng múnda joqtyghyna shýbәlәnbadym, al beynesi  kózimizden  erte  tasa  bolghan Maghandy tany almadym.

- Blokpen de fotogha týskenimiz esimde, biraq, ol fotony alghan-almaghanymdy bilmeymin, "baytal týgil bas kayghy" bolghanda nemizdin, qayda qalghanyn biler es boldy ma bizde?!. IYә, andaghyda Blok joq, al Maghjan bar... - dep apay asa ajarly jigit beynesin súq sausaghymen núsqanqyrady da, sonsong basyndaghy sary shaghy oramalynyng bir úshymen әueli Maghannyng beynesin, odan keyin basqalaryn aqyryn ghana sipay sýrtip, bir kýrsinip qoydy...

- Apay, búl fotony da alayyn, ýlkeyttireyin, - dedim.

- Ala ghoy, - dedi.

Maghannyng fotobeynesin qoljazba-kitap kólemine say 17x22 sm.   ettirip tórt dana jasattym da, birinshi tomdarynyng betasharyna jelimdedim. Gәzet-jurnaldarda Maghannyng sharshanqyraghan keyiptegi fotosy shyghyp jýrgen. Búirasyndau shashy mandayyn jabynqyraghan, ózi búiyghynqyraghan kýidegisi.  Al myna fotosynda Maghang - jigitting súltany! Bir kórgende-aq talay kózdi suyryp ala jazdaghan shyghar derlik súlu beyne! Onyng bir danasyn 2002 jyly "Qazaq әdebiyeti" gәzetining redaksiyasyna alyp baryp, jauapty hatshy Erkin Jappasovqa tapsyrdym. "Maghjan  aghamyz ghajap kórkem bolghan eken ghoy!"  dep tanqaldy. Ol suretti basqa da gәzet-jurnalgha tarattym.

...Jasyryn jasalghan (samoizdat) segiz kitapty Zyliha apaygha alyp bardym.

- Apay, mine, dayyn boldy! - dedim, quanyshymdy jasyrmay.

- Rahmet, qalqam!..  Rahmet!..  Kóp...  jýz  jasa! - dep  qalbalaqtaghan  apay kóz jasyna ie bola almay, kitaptardy kezek-kezek sipalay berdi...

Kitaptyng bireuin apaydyng ózinde qaldyryp, ózgesin: memlekettik arhivke, ortalyq kitaphanagha, Ánuar Álimjanovqa bermek bolghanbyz. Sony eskerip:

- Men ýsheuin aparyp tapsyrayyn, siz әure bolmanyz, jaray ma? - dep edim, apay basyn shayqap, bilezikti ong qolyn siltep:

- Qalqam, men basqasha oilap otyrmyn. Arhivke, kitaphanagha tapsyrmayyq, olardy Ábdilda Tәjibaev alyp, qúrtyp jiberedi, ol Maghjangha tirisinde jau bolyp edi, ólisinde de әli jau... Joq, kitapty onyng qolyna týsirmeyik! Bireuin Ánuar Álimjanovqa ber, bireuin ózing al, bireuin... Oljas Sýleymenovke  ber, - dedi, әnsheyindegi  qonyr ýni shynyldanqyrap shyghyp.

Tilegin oryndadym. Tomdardyng alghy betin ózgertken joqpyn, onda "arhivke tapsyryldy" dep qazaq, orys tilderinde qysqasha silteme-týsinik jazghanmyn-dy.

Ánuar ózine tapsyrylghandy: "Sen arhivshi-tarihshysyng ghoy, menen góri sende bolghany dúrys shyghar" dep jazushy Amantay Sataevqa syilapty. Jaqsy joldasym, syrlasym Amantaydyng maghan oiynda joq oljagha kenelgenin aityp, «úpay tenestirgeni» bar.  Al ekitomdyqtyng basqa danasyn bir kýni Jazushylar odaghy kensesining podvalynan tauyp aldym. Sol jyly, kense kýrdeli jóndeuden ótkizilgende, bosatqan kabiynetterde qala bergen kitaptar podvalgha týsirilgen eken. Áldebir mereytoy aldynda bir kitaptar kerek boldy da, aqyn joldasym Sabyrhan Asanov ekeuimiz podvaldyng kiltin alyp týskenbiz. Kitaptar ortagha ýiilip tastalghan eken. Sabyrhan anyryp túryp qalyp: "Astapyralla! Mynau súmdyq qoy!" - dedi. Shynynda solay bolghanmen, ne istersin, keregimizdi izdeuge kiristik. Bir tústan ózime tanys qos qonyr tomdy kórip qaldym da, dereu úmtylyp baryp aldym. "O ne? Ne kitap?" dedi Sabyrhan. Men kórsettim, aittym. (Jazushylar odaghyndaghy tórtinshi hatshylyq qyzmetinen Kiynematografiya komiytetining tóraghalyghyna auysyp ketken Oljastyng kabiynetinde qalghan kitaptarmen birge shygharyp tastalghanyn týsindim). Sabyrhan: "Maghan bershi!" dedi, qúmarta qalyp. Kónilin jyqpadym, birinshi tomyn berdim. Al ekinshi tomyn jazushy-synshy professor Túrsynbek Kәkishev: "Maghjan Júmabaevtyng audarmalary turaly zertteu enbek jazuyma kerek edi" dep  súrap  aldy.

Maghang tolyq aqtaldy. Quanyshymyzda shek bolghan joq. Baspadan alghashqy jinaghy shyqty. Bir kýni  apaygha baryp, qúttyqtap:

- Apay, kónilinizdegi pәlen batpan zilden qútyldynyz ghoy, sýiinishiniz úzaghynan bolsyn! - dedim. Apay qúshaqtap, betimnen sýidi de:

- Otyrshy, saghan bir nәrse aitayyn. Maghjannyng aqtalghany, kitaby shyqqany  - halqyna kuanysh, maghan kesh bolsa da, azdap bolsa da baqyt. Biraz jasaryp ta qaldym, - dep jymidy. - Biraq... - Apay qabaq shytty. Dóngelek kózi kireukelendi. – Orystar: "sila esti, uma ne nado" deydi ghoy, solay boldy. Anau sekadaghylar kýsh kórsetuden әli de tanar emes, kitaptyng alghysózin әlgi Ábdilda Tәjibaevqa jazdyrdy, mening qarsylyghyma qaramady, úyatsyzdar!..

- Apay, oghan qamyqpanyz, Tәjibaev ta, sekadaghylar da júmyrbasty pendeler emes pe, - dep júbatqan boldym. Al apaydyng narazylyghy oryndy edi.

- "Júmyrbasty" deysin, shaqshabastylarda da azdaghan aqyl boluy  kerek qoy?! Ómir boyy Maghjandy jamandap kelgen Ábdilda Tәjibaev ayaqastynan maghjanshyl bola qalypty! Odan basqa jaza alatyndar joq  bolghany ma? Tym bolmasa myna tiri otyrghan mening qarsylyghyma qúlaq qoysa edi?  "E, ol kempirding bary ne, joghy ne" degenderi me?!. Partiyanyng ortalyq komiytetinenmin dep nyghyzdanyp bir jigit keldi, betining bәri týk pe, birtýrli, qiqonyz siyaqty sýikimsiz. "Siz kelispeseniz de, alghysózdi Ábdilda Tәjibaevqa jazdyramyz!" dep kýsh kórsetip ketti. Sóileseyin, hal-jaghdayyn bileyin, pikirin estiyin dep kelmepti, siresip kirip, siresip shyqty. Birdenetay  Birdenebekov dedi me...  aty-jóni...  Men ghúmyrymdy Maghjandy joqtaumen ótkizdim, birinshi tútqyndalghanda sonynan Sibirge baryp sendeldim, al aiyrylyp anyrap qalghannan keyin onyng jazghandaryn jinaugha kiristim, redaksiyalardan, KazGU-ding arhiyvinen izdep, kóringenge jalynyp, jautankóz bolyp, ash-jalanash jýrip jinadym, - degeninde apaydyng kózinen jas domalap-domalap ketti. Men júbatyp  baqtym. - Sekasy bar, baspasy bar bәrinde... jap-jas jigitter... jýrekteri qanday qatty... appaq basymmen jalynsam da, eshbiri jibimedi... bәri kýshti eken bayaghyday... Ghabbas qalqam, anau-mynau bos sózdi aityp, seni sharshatyp jiberdim be, keshir!

- Sharshatqan joqsyz, apay, olay demeniz, al bizge keregi - sizding endi qajymauynyz, qayrattana týsuiniz. Maghannyng úly toyy bastalyp ketti, top ortamyzda óziniz bolyp, talay saltanatty kóresiz, yaghni, ótkenning keregi joqtaryn esinizge ala bermeniz, kýshinizdi saqtanyz, apay!

- Qalqam, Maghjannyng qughyn kóretindey, "halyq jauy" dep qúrtyp jiberetindey jazyghy bolghan joq. Lenindi, revolusiyany únatpay bir-eki  óleng jazghan, aiyby sol shyghar. Onysyn da anau baqqýndesteri órshite aityp, asqyndyryp jiberdi... Jaryqtyq bilimdi adam edi jәne aitqanynan qaytpaytyn, eshkimnen iymenbeytin edi. Birinshi ret qamalyp, shyghyp kelgen song osy Almatyda oghan júmys bermey qoydy, gәziyt-jornalgha jolatpay qoydy. Birde týn ortasynda óni qap-qara bolyp keldi, miyna qan qúiylyp ketetin shyghar dep qoryqtym, qúday saqtady, әiteuir. "Anau tóreshikter meni jyndandyratyn shyghar. "Stalin joldastan, partiyadan, halyqtan keshirim súrap hat jaz!" dep qinap bitirdi. Men sharshadym, qajydym. "Nendey aiyp taqsandar da, ne dep jazsandar da meyilderin, әkelinder, bәrine qol qoyyp beremin dedim de, qol qoyyp berip qútyldym, jinala ber, erteng elge ketemin, búlargha qaramdy kórsetpeymin, endi óligimdi ghana kórer!" dedi... Sóitip, Qyzyljargha kettik. Biraq onda da tynyshtyq bolmady, qyzmetke almady. Amal ne, aqyrynda zootehnik boldy, bir jamighatynyng jәrdemimen. Qarap otyryp óle me endi... Bir aidan keyin ol júmystan da bosatty, Almatyda qalghan "dostary" aiqay salypty: "halyq jauyna qamqorlyq jasaushylar tabyldy!" dep... Kóp sóilep kettim-au, qoyayyn osymen. Qaysybirin aitarsyn... - Apay oramalynyng úshymen kezin taghy sýrtti. Sodan keyin: «Jazushy» dep atalatyn baspadan bir jigit kelip, menen ózing jasap qoyghan eki tomdy súrady, estigen ghoy. «Maghjan aghanyng aqtalghanyna bәrimiz quanyp, kitabyn tez shygharmaqpyz» dedi. Men eki tomdy úsynyp otyryp: «Búlardy Ghabbas Qabyshev dayyndaghan, birinshi tomynyng alghashqy betinde jazuly, sony atap jazyndar» dep edim, shirkinder jazbapty», - dedi renjuli ýnmen.

- Apay, ony eske almay-aq qoyynyz, maghan Maghannyng jinaghy shyqqany ghana kerek edi ghoy, - dedim.

...Keyinde qaysybir gәzetterde shang berip qalyp jýrgen "Maghjan Júmabaevtyng haty"  Maghannyng "qol qoyyp berip qútyldym"  haty boldy.

Qoldaryna týsse, adam túrghay, qúdaydy úryp óltiruge dayyn qarapighyldylargha  qor boldyn-au, qayran Magha!..

Jasy toqsangha taqalghan Zyliha apay: «Maghjannyng sýiegi qayda qalghanyn kim bilsin, tughan jerding topyraghy eng bolmasa maghan búiyrsyn» dep Soltýstik Qazaqstangha, Qyzyljargha qonys audaryp, sonda baqigha attandy.

2008-jyl.

Qosymsha: Qazekem alypqashty sózge bay ghoy. Sol «baylyghymen» bardy joq etip, joqty bar ete beredi. Oghan Shyghys Qazaqstan oblystyq «Didar» gәzetining biylghy mausym aiynyng 18-i kýngi sanynda jariyalanghan «Abdolla Ábdirahmanov: Surettegi adamnyng óni Maghjangha úqsaydy» degen shaghyn maqalany oqyp, suretke kóz salghanda taghy da kuә boldym. Ángime marqúm aqynymyz Maghjan Júmabaev haqynda eken. Gәzetke dereu maqala jazyp jiberdim. Jariyalandy. Qysqasha mazmúny bylaysha:

Maghang jayyndaghy bos sózdi tizer bolsam, mysaly: Abdolla aqsaqal Magadan týrmesinde birge otyrypty; Bauyrjan Momyshúly Krasnoyarsk qalasynda jýzdesipti; jerlesi Hamza Abdullin «1956 jyly Novaya Zemlya degen jerde aidauda qaytys bolghanyn» bilipti... Solardan aldymen Bauyrjan Momyshúlynyng «kezdeskenine» toqtalsam, men Baukenmen ýsh mәrte әngimeleskenimde – sonau ashtyq, «halyq jauy» nauqany, songhy soghys, әdebiyet jәne zaman turaly pikirlerin barlaghanymda kóp jәitti daghdysynsha qadap-qadap aitty. «Qazaq tilining erteni meni qatty alandatady» dep bir týise, «Sәken Seyfullin quatty, symbatty aqyn boldy» dep eki týise, «Iliyas Jansýgirovting «Dala», «Qúlager» dastandary ghajap! Dúrys pa?!» dedi, maghan jorta ejireyinkirep. Basqa aqyn-jazushylargha qatysty eshtene demedi. Baukeng eger Maghjan Júmabaevty tauqymetti kýnderinde bir ret qana kórse de, kýiine aitary sózsiz edi. Eshbir jazbasynda «keskeskeni» turaly bir auyz sóz jәne joq. Al «Bauyrjan Momyshúly Maghjan Júmabaevty kóripti, sóilesipti, «keshikpey alyp qaytamyn» depti» siyaqty bósteki sóz bertinde, songhy on shaqty jylda, payda boldy. Baukenning aruaghyn saudalaghan ol «bilgishterdin» kim ekeni beymәlim. Ókinishke qaray, biraz júrt solargha qalayda sendi... «Halyq jauy. Atylsyn!» degen ýkimge ilikkenderden «Pәlenbaevtyng tiri qalghanyn» qaysysymyz estidik? Magadan dozaghyndaghy Maghjandy bosatyp alyp qaytarlyq qúdiret Baukende bolyp pa eken?

Býginde 96 jastaghy Abdolla Ábdirahmanov týrmede Maghanmen 1948- jyldan 1951-jylgha deyin birge bolghanyn, jaza merzimi 1948 jyly bitetin aqyn lageridegi eki sodyrdyng keselinen taghy sottalghanyn, onymen birneshe ret sóileskenin, mәiitin kózimen úzata ishtey qoshtasqanyn aitypty, al amanat etken óleng bloknotyn úrlatyp alghanyna, «Jas alash» gәzetining qolqalauymen Magadangha barghandarynda Maghannyng qabirin taba almaghanyna әlige deyin ókinedi eken. Qoldan salynghan suretti kórgeninde: «Úqsaydy» depti.

Osynday «ghajayyp oqighalardy» estigenimde, oqyghanymda solardy taratushylargha, olargha senushilerge qayran qalamyn. Shirkin-au, sәl-pәl oilanu kerek qoy! Mysaly, Abdolla aqsaqal: «...solay da solay boldy» degende janynda túryp: «IYә, Abekeng dúrys aitady, men kuәmin» degen kim boldy? Nemese qandayda bir derekting shyndyghy, jalghandyghy qúr sózben de beky bere me, ony dәleldeytin qújat qajet emes pe? «Maghjannyng suretin» salghan kisi ony Maghannyng jýzine qashan, qay jerde qarap otyryp salghan? Álde әbden tanys bolghandyqtan syrttay salyp pa? Derek kózi qayda? Al búl suretti Maghannyng óni túrghay syrt pishinin de kórmegen Abdolla aqsaqal qalaysha qúptady?

Búl súraqtargha jauap qysqa da núsqa. Alashtyng arystary turaly derekti filim jasaumen kópten beri shúghyldanyp, birneshe filimi aqiqattyghymen kópshilikti riza etip jýrgen belgili kinorejisser Erkin Raqyshev myrza ózimizdin, Reseyding múraghattarynda, onyng ishinde Memlekettik qauipsizdik komiytetteri qúzyryndaghy múraghattarda bolyp, ayauly arystarymyzdyng qaysysy qashan, qayda sottalghany, atylghany jayyndaghy qújattardan rúqsat etilgenine qaray kóshirme alghan. Ol izdenisteri jayynda respublikalyq búqaralyq aqparattarda maqalalary, súhbattar jariyalandy. Kóshirme alghan qújattardyng biri – Almatyda atylghandar tizimi. Onda: «Magjan Jumabaev. Rasstrelyan 19 marta 1938 g.» dep túr. Demek, Maghjannyng Magadanda, Krasnoyarskide, Novaya Zemlya, t.b. jerlerde «aydauda bolghany, týrmede otyrghany» – kәdimgi alypqashty sóz, «Úly aqyn Maghjan Júmabaevty kórdim, sóilestim» deu – arzan ataqty maldanushylyq! 1938-jyly atylghan adamdy on jyldan keyin, 1948-jyly, tiri kýiinde kóre alatynday ol qay siqyr, kimning siqyry?

Gәzettegi «Maghjannyng sureti» Maghannyng aqtalghannan beride gәzet-jurnaldarda, kitaptarynda shyqqan suretterining birde-birin manaylamaydy. Oijotamen salynghan.

IYә, «siqyrshylar» Sәken Seyfullinning aruaghyn da mazalady. «Men Sәkendi Magadanda kórdim, sóilestim», «Men Sәkendi Sibirge poyyzben әketilip bara jatqanynda vagonda kórip, tildesip ýlgirdim», degendey jalghan sóz auyzsha da, jazbasha da jelpindirildi. Sóitip, ol aghamyzdyng da sýiegin izdegishter tabyldy. Bayaghy – ózining atyn shygharu, az da bolsa ataq-danqtan ýles alyp qalu. Al E. Raqyshev kóshirmesin alghan tizimde: «Saken Seyfulliyn. Rassrelyan 25 fevralya 1938 g.» delingen.

Sonymen, ýlken-kishi aghayyndar, Maghjan aghamyzdyng aruaghyn da, Sәken aghamyzdyng aruaghyn da mazalaudy toqtatuymyz kerek.

Ghabbas  Qabyshúly

Abai.kz