Qytay derekteri kórsetuinshe: b.d.d. 3-shi myng jyldyqtan bastap b.d.d. 4 gh. deyin ortalyq qytaydyng soltýstigi men batysyn alyp jatqan tauly aimaqty «jundi» halqy mekendedi. «Jundiylerdin» soltýstigindegi qúrghaq dalada «huni» halqy, al ontýstigi men shyghysyndaghy tómengi alqaptarda qytaydyng ata-babalary otyrdy. Dalalyq «huni» halqynyng shyghysynda, qazirgi Manjuriyadan bastap Korey týbegine deyingi aimaqta «hu» taypalary ómir sýrdi. Kórip otyrghanymyzday, b.d.d. 4 gh. deyin qytay men huni halyqtary ortasyndaghy tauly aimaqta «jundi» halqy otyrdy.

Huni eli b.d.d. 4 gh. qazirgi Mongholiya aimaghynan bastap úly qytay qorghandaryna deyingi alyp aimaqta Huni imperiyasyn ornatqan, sodan b.d. 1 gh. deyin Qytay imperiyasyn ózimen sanasugha mәjbýr etken danqty halyq. Olar jay ghana taypa emes, 24 taypadan túratyn ýlken  halyq bolghan. Tarihta osy halyq «huni» jәne «hunnu» ataularymen belgili, al ghalymdar olardy qazaqsha «ghún» dep atap keldi. Dúrysynda ol halyqtyng óz atauy «Qonyr» bolghanyn bayqau qiyn emes. Qytay tilinde «R» dybysy mýlde joq, osy sebepten «honyr» qytay dybystauynda «huni» nemese «hunnu» bolyp qalyptasqan.

Jyl on eki ay ashyq kýn astynda, jel ótinde bolatyn dala halqynyng óni qonyr boluy zandylyq, qúrghaq dalany mekendegen «huni» halqynyng óni qazaqtardyng ónindey qonyr týsti bolghan, osy sebepti kórshi «jundi» halqy olardy «honyr» dep ataghan.

Al sol «jundi» halqynyng ózi qalyng nu ormandarmen kómkerilgen taudy mekendedi, kýn sәulesi týse bermeytin qalyng ormanda, túmandy tauly ólkede myndaghan jyldar otyrghandyqtan ol halyqtyng týri «kók kózdi, qyzyl shashty» bolyp qalyptasty. Halyqtyng týs-kelbeti qorshaghan ortagha baylanysty qalyptasuy zandylyq, mysaly:  orys, eston, tatar, belarus, shved tәrizdi soltýstiktegi últtar «kók kózdi, sary shashty» bolyp keledi, óitkeni olar, ghasyrlar boyy kýn qyzuy әlsiz batys-soltýstikting qalyng ormandaryn meken etken halyqtar. «Jundi» halqynyng da «kók kózdi, qyzyl shashty» boluy, olardyng myndaghan jyldar boyy, kýn sәulesi týse bermeytin qalyng ormandar kómkergen túmandy taulardy mekendeuimen tikeley baylanysty. Qytay jazbalary «jundi» halqyn «qyzyl shashty albastylar» dep kórsetedi, osy derek olardyng kelbeteri «jýndes» bolghanyn anghartady. Osynday sebepten «honyr» halqyda taulyq kórshilerin «jýndi» dep ataghan deu oryndy, yaghni, tau halqy dala halqyn «honyr» dep atasa, sol dala halqy tau halqyn «jýndi» dep atap ketkenin kóremiz. Al «honyr» halqynyng shyghysynda, qazirgi Manjuriyadan sonau Koreya týbegine deyingi aimaqta «hu» taypalary otyrdy. Olargha «hu» atauyn bergen kórshileri «honyr» halqy bolar, onyng maghynasy «aylaker, qu» ekeni týsinikti, yaghny shyghysynda otyrghan «qulyghy kóp» kórshilerin «qu» dep atap ketken deu oryndy (japon, korey, mangholdardyng arghy ata-babalary). Jalpy, әr halyqqa ataudy kórshileri bergeni belgili jayt, «kórshing qalay atasa, solay bolasyn» degen sóz beker bolmas.

B.d.d. 4 gh. shamasynda «jýndi» halqy  qytaylardan jenilip ekige ydyrady, osylaysha ejelden qytaydyng ata-babalaryn biylep tóstegen «erjýrek jundi» halqy óz otanynan airyldy. Qytay jazbasy «jenilgen jundiylerding bir bóligi shyghystaghy hu taypalary aimaghyna, ekinshi negizgi bóligi batysqa ketti» dep kórsetedi. B.d.d. 3 gh. jýndilerding kәzirgi Shynjan ólkesinde qalghandaryn qonyr halqynan (qún-huni) bolghan top baghyndyryp,  onda Uysun degen kishigirim taulyq memleket ornady. Memleket atauy әuelde Ýijýn bolyp, biylik «qytay jiyenderinde» bolghan keyingi ghasyrlarda qytay tili «ýijýn» atauynyng «ýisýn» bolyp ózgeruine yqpal etken tәrizdi («ýijýn» atauy «jýn ýii» nemese «jýn eli» maghynasynda). Ýisýn memleketin biylegen dinastiya qonyr (qún-huni) halqynan, osy sebepten ózderin «qonyrmyn» deytin Ýisýn biyleushilerin qytaylar «hunimo» dep jazbalaryna engizgen. Ony bizde «kýnbi» dep qate týsindirip jýr, «hunimo» dúrysynda «qonyrmyn» degen sózding qytaysha búrmalanuy ghana.

B.d.d. 4 gh. shamasynda «jýndi» halqynyng jerin qytaylar iyelenui, Qytay imperiyasy men Huni imperiyasynyng shekaralas kórshi boluyna alyp keldi. Oghan deyin eki elding ortasyn Jýndi eli bólip túratyn. Endi eki imperiya jaqyn kórshi boldy, qonyr halqy «boylary alasa, sany asa kóp» kórshilerin «qúrttay» dep atady, al qytaylar «r» dybysy joqtyghynan ataudy «hytay» dep dybystap, osylaysha «qúrttay» atauy negizinde qytay últynyng atauy payda boldy. Óz kezeginde, qytaylarda kórshi qonyr halqyn «huni» dep atap ketti, yaghni, «r» dybysy joqtyghynan «honyr» qytaysha «huni» bolyp dybystalghan.  Jaqyn kórshi bolghan tórt ghasyrda qonyr halqyda qytaylyq atau yqpalymen ózderin «qún» dep ataugha «kóndikken» deu oryndy. Osy sebepti eskere otyryp biz ol halyqty «qún» dep kórsetkendi dúrys sanaymyz.

Qún halqy b.d. I gh. qytay-syaniby odaghynan jenilip tórtke ydyrady, olardyng negizgi bóligi qazirgi Qazaqstan aimaghyna aua kóship, ondaghy Saq halqyn basyp aldy. Sol zamanda Qún halqyn ókshelegen Syaniby әskerin toqtatqan Tarbaghatayda otyrghan Abar taypasy bolghany mәlim. Tarihy derekterde qúng halqynyng aldynghy legi Qúman (Kubani) ózenine jәne bir toby Zakavkaziege jetkeni kórsetiledi. Áriyne resey imperiyasy tarihty búrmalap, «qúndar kәzirgi qazaq dalasyna esh toqtamastan Edil men Jayyq ózenderinen ary batysqa asyp ketken» dep tújyrymdap jiberdi. Onysy esh aqylgha simasada «biyleushilerding degenine» kóndik ol zaman. Qúng halqynyng keybir rulary Edil ózeninen ary asyp ketsede olardyng negizgi bóligi bizding dalada túraqtap qalghany, yaghny bizding daladaghy saq halqyna kelip qosylghany týsinikti.

Osylaysha I gh. tilderi tuys kóshpeli eki úly halyq bizding dalada qosylyp, odan keyin aralasyp birtútas últqa ainalu prosesin basynan keshirdi. Biylik qúndarda bolghandyqtan qazirgi Qazaqstan aimaghyn soltýstiktegi ózge týrkitildi taypalar Qúnzaq dep atap ketken. Qúnzaq atauynda kәzirgi qazaqy "jaq" sózi ornynda "zaq" qoldanylghan, maghynasy "qúng jeri". Demek kórshiler bizding dalany Qúnzaq dep ataghan, keyin ol dalanyng halqyda Qúnzaq dep atalyp ketken. Osylaysha bizding dalada qosylghan qúndar men saqtar birneshe ghasyrlar shamasynda Qúnzaq atauly birtútas halyq bolyp qalyptasty. Búl bizding dәuirding I ghasyry men IV ghasyry arasynda oryn alghanyn kóremiz. Al IV ghasyr men VI ghasyr aralyghynda  Qúnzaq atauy Qazaq bolyp ózgeriske úshyraghan. Yaghny «qúnzaq» atauyndaghy  «ún» bóligi qoldanystan shyghyp, atau qysqaryp, әueli «Qzaq» sosyn ol birjolata Qazaq bolyp ornyqqan.

Tújyrym jalang sóz emes ekenin tómendegi derekter negizinde kórsetip ótelik.

Qúng halqynyng jauynger abar taypasy 1 gh. Tarbaghatayda otyrghany aityldy. Osy taypa 4 ghasyrda Kavkazgha qonys audarghanyda kóp ghalymdar moyyndaytyn jayt, olar «savirler qysymynan sonda bardy» dep tújyrymdalady. Daghystandaghy qazirgi Avar últy sol bizden barghan Abar taypasy úrpaqtary. Ony avarlardyng Daghystan tauyndaghy ata qonysy «Hunzah» dep atalatyny, jәne «hunzah» atauy avar tilinde "hun jeri" degen maghyna beretini anyq dәleldeydi. Avarlardyng ata qonysyn maghynasy «hun jeri» bolatyn hunzah atauymen atauy, olardyng Tarbaghataydan barghan Abar taypasy ekenin kórsetedi. Daghystandaghy Hunzah jazyghynda avarlardyng ejelgi astanasy Hunzah qalasy ornyda saqtalghan. Demek Abar taypasy Kavkazgha kóshken 4 ghasyrda bizding dalada otyrghan qúng men saqtar Qúnzaq degen birtútas halyq bolyp qalyptasyp qoyghan. Abar taypasy Kavkazgha óz taypa atauymen birge halyqtyq Qúnzaq atauynda alyp barghanyn kóremiz. Al bizding dalada Qúnzaq atauy saqtalmady, óitkeni ol keyin ózgeriske úshyrap Qazaq atauyna ainaldy. Áriyne kәzirgi avar tilin qazaq tiline jaqyn dey almaymyz, alayda ol Altaylyq tilder tobyna jatqyzylady. Tilderining sonshalyqty ózgeru sebebi olardyng úzaq ghasyrlar, 5 jәne 11 ghasyrlar arasynda әueli vizantiyalyq hristiyandyqta jәne sosyn 11 men 14 ghasyrlar arasynda katoliktik hristiyandyqta boluynda. Olar sol ghasyrlarda vizantiyalyq Shirkeu tili men rim katoliktik Shirkeu tilderi yqpalyna qatty týsti, sol shirkeu tilderi abarlardyng qúnzaqtyq tilin qatty ózgeriske úshyratty. Tilderining ózgerui tek Islam dinin qabyldaularymen toqtady deu oryndy.

Kavkazda ornyqqan sol Abar taypalarynyng ýlken toby 6 ghasyrda Europagha ketkenin kóremiz, 562 jyly Evropada ortalyghy kәzirgi Vengriya aimaghy bolghan Avar Qaghanaty payda boldy. Ony ornatqan biyleushining Bayan han dep atalatyny, jәne ghalymdardyng avarlardy týrkitildiler dep moyyndaghany belgili. Ol abarlarda ózderimen birge Qúnzaq atauyn Vengriyagha alyp barghanyn kóremiz. Vengriyada aimaghynda eki bólikten túratyn Kunzak aimaghy bar, onyng biri, maghynasy «kishi kunzak» delinetin «Kishkunzak ólkesi», ekinshisi, maghynasy «ýlken kunzak» delinetin «Nadkunzak ólkesi». Resey óz әdetinshe búrmalap «kunzak» atauyn «qypchak» dep týsindirip keledi, alayda Vengriya aimaghyndaghy «Kunzak» atauy men Daghystan tauyndaghy «Hunzah» ataularynyng negizi bir ekeni kózi qaraqty adam ýshin aqiqat. Eki ataudynda Avar taypasymen baylanysty boluy jәne ol taypanyng ejelgi ata júrty bizding Tarbaghatay tauy bolghanyda kóp nәrsening betin ashady. Eng bastysy osy derekter saq pen qúng degen ejelgi eki úly halyqtyng bizding dalada qosylyp birtútas Qúnzaq halqyna ainalghanyn dәleldeydi.

Al endi Qúnzaq halqy atauynyng Qazaq bolyp ózgerip qalyptasqanynda tarihy derekter negizinde kóruge bolady.

7 ghasyrda qazirgi Qashqar aimaghy halqy qytay jazbasynda Hasa dep kórsetiledi. Qytaylar qazaqty osy zamangha deyin Hasa dep atap kelgeni belgili jayt. Onyng sebebi qytay tilinde әripterding ózgeshe dybystaluynda. Qytaylar «qazaq» atauyn tolyq dybystasa ol «hasaky» bolyp shyghar edi, al qytaylarda erteden bóten ataulardy qysqartyp atau qalyptasqan. Sol әdetterimen olar qazaq halqyn «hasa» dep atap ketken. Áriyne resey óz әdetinshe búrmalap «ol atau hazar taypasyn kórsetedi» dep keldi. Alayda Qashqar aimaghyn әli kýnge deyin hazarlar emes qazaqtar mekendep kelgeni anyq. Al, hazar taypasynyng Zakavkazege ketpey qalghany әli kýnge deyin óz otanynda, týrkimen últynyng qúramynda óz atauymen taypa retinde ómir sýrude.

Tarihy derekter 626 jyly, yaghny 7 ghasyrda Zakavkazieni bizding daladan barghan «jalpaq betti, qysyq kózdi aziyattar» basyp alghanyn aitady. Olardyng Tbilisiy qalasyn qalay basyp alghany egjey tegjey bayandalady. Ol aziyattar sol jerdi basyp alyp biylep qaldy, al 8 ghasyrda araptar Zakavkazede Qazaq qalasy baryn kórsetedi (sol Qazaq qalasy kәzirde bar). Demek 626 jyly bizding daladan baryp Zakavkazeni basyp alghandar Qazaq dep atalghan halyq, ondaghy qalanyng Qazaq dep ataluy solarmen  baylanysty. Qazirgi Azarbayjandaghy Kazah atauy men Armeniyadaghy Kasah ataulary sol qazaqtardan qalghan belgiler. Eki Kavkaz tauy arasynda Kasahiya eli baryn 9 ghasyrdaghy Vizantiya imperatory jazghan, arab tarihshysy, әri geografy Al Masudy 10 ghasyrda ol halyqty Kashak dep kórsetip jazdy. Osy arap tarihshysy «kashak halqy ondaghy barsha halyqtardan súlu, óitkeni olardyng betteri ózgelerge qaraghanda onsha jýndes emes, taza» dep kórsetedi. Arap tarihshysy barghanda ol qazaqtardyng Kavkazda otyrghanyna 300 jyl bolghan edi, osy ghasyrlarda olardyng kelbetinde «beti jalpaq, kózi qysyq» delinetin aziyattyq belgiler joyylghanyn, alayda olardyng kelbetteri kavkazdyqtarsha «tolyq jýndes» bolyp ózgerip ýlgermegenine arap tarihshysynyng osy sózderi kuә.

Ol qazaqtardyng ýlken bóligi 11 ghasyrdaghy Gruziya kýsheygen zamanda óz jerinen airylyp Don ózeni aimaghyna qonys audarghan. Olardyng últtyq kiyimderi Zakavkazede ómir sýrgen úzaq ghasyrlarda «zakavkazelik» bolyp ózgerdi, «Don kazaktarynyn» últtyq kiyimderi men kavkaz últtarynyng últtyq kiyimderi birdey boluy osynday tarihtan. Dóng qazaqtary keyingi 16 ghasyrdan bastap Resey imperiyasy yqpalymen hristiyandyqqa ótip bastady, osy sebepten olar Shirkeu tiline kóshuge mәjbýr bolyp qazaq tilin joghaltty. Shirkeu óz tilinen bas tartpaghandardy «yazychniki» dep atap qughyngha úshyratyp órtep qyryp salatyn, osynday sebepter zakavkazeden shyqqan qazaqtardyng «slavyan tildi Kazak tobyna» ainaluyna alyp bardy. Resey ghalymdarynyng «eski Don sózderining qazaq sózderimen birdey» ekenin amalsyz moyyndaghany, al ataqty akademik Bartolidting «kazaktardyng shyghu tegi qazaqtardan» dep tújyrym jasaghanyda anyq faktiler. Áriyne resey óz әdetimen «kazaktar negizinen ishki reseyden krepostnoy qúldyqtan qashqan orys sharualarynan payda boldy» dep búrmalaytyny belgili. Alayda Reseyde qúldyq tәrtip tek 16 ghasyrdan keyin engizildi, al kazak degenderding Qyrymgha jaqyn aimaqta 13I ghasyrda otyrghany tarihy derektermen dәleldengen. Sonda bizding daladan baryp 626 jyly Zakavkazeni basyp alghandardyng keyingi úrpaghy kazaktar bolyp shyghady, al kazaktardyng eski óz tili «qazaqsha» bolghanyn ghalymdar moyyndaydy. Demek bizding daladan 626 jyly baryp Zakavkazeni basyp alghandardyng QAZAQ halqy bolghany anyq.

Osy derekter men qytaydyng Qashqar aimaghy halqyn «hasa» dep kórsetui, 7 ghasyrdaghy bizding dala halqy QAZAQ dep atalghanyn dәleldeydi.

13 ghasyrda ómir sýrgen arap tarihshysy Ibn әl Asir Shynghyshan әskeri Zakavkazede alan men kashaktardyng birikken әskerimen soghysqanyn, sol kezde Shynghyshan әskeri kashaktardy «sender men biz bir últpyz, al alandar bizden emes» dep ýgittep ózderi jaghyna shygharghanyn jazady. Osy arap tarihshysy sol ghasyrda ómir sýrgen adam. Alandar úrpaghy qarashay men balqarlar, olardyng tili qazaq tiline óte jaqyn bolghanymen óz ózgesheligi bar til. «Sender men biz bir halyqpyz, alandar bizden emes» degen sózderi, Shynghyshan әskeri men sol kashaktardyng bir últtan ekenin anyq dәleldeydi, al manghol men qazaqty bir halyq deu aqylgha simaydy, odan góri qarashay men qazaqty bir halyq deuge bolady. Shynghyshan әskeri bolsa sol aidaladaghy Zakavkazedegi kashak halqyn «bir últtanbyz» degen sózben kóndirip óz jaghyna shyghardy. Shynghyshan әskeri mangholdar bolsa, olar kashak degenderge «biz bir últpyz» dey almas edi. Osy derek Shynghyshan әskeri adamdary ózin «qazaq» dep ataytyn halyq bolghanyn, al kashak-kasah degender Zakavkazeni 7 ghasyrda jaulap alghan qazaqtar ekenin taghyda dәleldeydi.

Resey óz әdetimen «kashak degender qypshaqtar» dep búrmalap keldi, alayda gruzin men arap jazbalary «kashak» dep kórsetken halyqty vizantiya jazbalary «kasah» dep kórsetedi. Onyng ýstine Zakavkazede eshqanday «qypshaq» atauy saqtalmaghan, al «kazah» pen «kasah» ataulary osy kýnge deyin saqtalyp keldi. Azarbayjandaghy «Kazah dalasy» men «Kazah qalasy» jәne 15 ghasyrda Azarbayjan jerinde bolghan «Kazah súltanaty», Armeniyadaghy «Kasah sarqyramasy» men «Kasah ózeni» jәne balqarlar qúramynda qúldyq sosloviyege jatqan «kazah toby» men osetindik digorlar qúramynda da qúldyq sosloviyede sanalghan «kasogta toby» sonyng dәlelderi. Al qypshaq atauy atymen joq deuge bolady.  Resey imperiyasy ózara úqsastyghyn paydalanyp, «qypshaq» atauy arqyly «qazaq» atauly halyq bolghanyn jasyrugha tyrysqanyn kóremiz.

Osy derekter Zakavkazeni sonau 7 ghasyrda basyp alghandar Qazaq halqy ekenin taghyda dәleldeydi, al ol óz kezeginde qazaq halqy óz otanynda 7 ghasyrda anyq bar bolghanyn kórsetedi. Oghan deyin halqymyz Qúnzaq dep atalghanynda dәleldep kórsettik. Demek Qazaq halqy ejelgi saq pen qúng halyqtarynyng ýzilmegen zandy jalghasy. Ejelgi qúng men saq halyqtarynyng bizding dalada 1 ghasyrda qosylyp, 4 ghasyrgha deyin birtútas Qúnzaq halqyna ainalghany, sosyn olardyng ataulary әueli «qzaq» bolyp qysqaryp, sosyn 6 ghasyr sonynda Qazaq atauy bolyp birjolata ornyqqany anyq deuge tolyq negiz bar.

Zakavkazedegi qazaqtar keyin sondaghy osetiyn, balqar, azarbayjan, armiyan, gruziyn, qúmyq últtary qúramyna assimilyasialanyp sinip joyyldy. Osetindik digorlar men balqar últynyng qúramynda «qazaq» degen «qúl sosloviyesi» bolghany atalghan últtar tarihynda kórsetilgen, al digor men balqar jәne qarashaylar Alan halqynyng tikeley úrpaqtary bolyp tabylady. Qarashay men balqar tilderi qazaq tiline óte jaqyn jәne olar ózara bir birin «alan» dep ataydy, digorlar bolsa iron-osetinderge sinip digor tilin joghalta bastaghan halyq. Qazaqtardyng aman qalghan bóligi 15 ghasyrda, kәzirgi Azarbayjan aimaghynda, astanasy Qazaq qalasy bolghan Qazaq súltanatyn ornatqan. Áriyne ol qazaqtar ol kezde tolyq kavkazdyq kelbettegi adamdar boldy jәne keyin azarbayjan últy qúramyna assimilyasalanyp sindi. Alayda olardyng bir toby kәzirgi Iran aumaghynda ornyghyp, keyin Irandaghy saray tónkeristerinde qoldanylghan «kazak» әskery jasaqtary retinde tarihta qaldy, әriyne olarda parsy men azarbayjandargha singeni týsinikti (alayda solar jayly kóp derekter saqtalghany týsinikti, olardy baryp zerttese kóp jayttyng beti ashylar edi). Osynday derekter zakavkazielik qazaqtardyng key toby Alandargha qúldyqqa týskenin, Armeniya men Gruziya tauyna jansaughalaghandary gruzin men armiyandargha sinip ketkenin kórsetedi. Al olardyng Dóng aimaghyna ketkenderi keyin Shirkeu tiline kóship óz qazaghyna jau «Don kazaktary» bolyp ózgergenin aittyq.

Týrki qaghanatyn ornatqan «Turky Ashina» dinastiyasy ekeni jәne olardyng arghy tegi Huni hanzadasynan taraytyny belgili. Yaghny atalghan taypa ejelgi Huni imperiyasyn biylegen dinastiyadan taraydy. Týrki qaghanaty atauy ol memleketting halqynyng atauymen emes, sol memleketti biylegen dinastiyanyng atauymen tariyhqa endi. Ol zamanda memleket biyliktegi taypa atauymen atalyp, al memleket halqynyng óz atauy kólenkede qala beretin. Saq halqy biyligi Qanly taypasynda bolghandyqtan memleket Qanly memleketi dep ataldy, shynynda qanly saq halqynyng kóp taypasynyng biri ghana bolatyn. Keyinge deyin Nayman handyghy, Kerey handyghy, Jalayyr memleketi, Qaraqoyly memleketi, Aqqoyly memleketi degender boldy jәne ol ataulardyng barlyghy biyliktegi taypa atauymen baylanysty bolatyn. Osynday sebepterden Jujan men Týrki qaghanattary tarihynan sol memleketterding halqynyng óz atauyn kezdestiru óte qiyn.

Alayda halyq atauy tarihy derekterden azda bolsa kezdesedi, jәne Týrki qaghanaty halqy «qazaq» dep atalghanyn sol derekterden anyq kóruge bolady. Arap әripti jazbalar 7 ghasyrda Ýndistangha deyin jaulaghan Batys Týrki Qaghanaty әskeri adamdaryn Halaj nemese Hilj dep kórsetedi, jәne olardyng jeke taypa atauy emestigi aitylady. Týrki qaghanatynyng qarapayym qatardaghy jauyngerleri osy ataumen atalatyny kórsetiledi. Al endi osy eki ataudyng arapsha jazyluy men "qazaq" atauynyng arabsha jazyluy óte úqsas, tipti  birdey deuge bolady (tómende kórsetilgen). Búl derek Týrki qaghanaty halqy qazaq dep atalghanyn kórsetedi.

حذح                              حلج                               حلج

Hazah                          Hilj                        Halaj

19 ghasyrdaghy Resey tarihshysy Aleksey Levshin «Kirgiyz-kaysak ordasy jayly» degen ataqty enbeginde «Qazaq halqy key shyghys ghalymdarynyng aituynsha Hristos tughangha deyin, yaghny bizding dәuirge deyin halyq bolyp qoyghanyn» kórsetedi. Ol búghan kýmәnmen qaraytynyn, alayda Qazaq degen halyqta jәne Qazaq Handyghy atauyda tarihta alghash ret 10 ghasyrdaghy ataqty parsy Ferdausiyding «Rustam» dastanynda kórsetilgenin atap ótedi. Qazaq tarihynyng negizgi kózi retinde tanylyp jýrgen birden-bir dýnie Dulatiyding «Tarihy y Rashidi» jazbasy. Osy jazbada kórsetilgen derekterding ózge jazbalar tarapynan rastalmauy, ondaghy oqighalardyng birneshe qaytalana jazyluy jәne  jazbanyng ózara qayshylyqqa toly ýsh núsqasynyng boluynan shetel ghalymdary atalghan jazbany «senimsiz jazba» dep týsingenin kóremiz. Atalghan jazba, Reseyding «qazaq keshe payda bolghan últ» degen kózqarasyn dәleldeu qúraly bolyp tabylady, osy sebepten Kenes imperiyasy sayasatyda atalghan jazbanyng «aqihat» ekenine sendirip baqty, sol jalghan senimning qúly bolghandyqtan tarihymyzdy tany almay otyr tarihshy ghalymdarymyz.

Ferdausy óz jazbasynda, 10 ghasyrda, yaghny Shynghyshangha deyin 300 jyl búryn Qazaq handyghyda, Qazaq halqyda kәzirgi óz otanynda bar ekenin anyq kórsetti. Osyghan senbey, qaydaghy bir kýmәndi Dulaty jazbasyna senip, «qazaq halqyda jәne onyng últtyq memleketide keshegi 15 ghasyrdan keyin payda boldy» dep otyrghandargha tanym bar.

Resey imperiyasy óz sayasaty boyynsha barynsha búrmalap, Ferdausy deregindegi Qazaq handyghy atauyn ózgertti. Resey ol Qazaq handyghyn tariyhqa «Qarahanidy» dep búrmalap engizdirdi. Solay ekenin angharu arapsha әriptermen tanys oqyrmandargha qiyngha soqpaydy (tómende kórsetilgen). Resey «Qarahanidy» etken memleketting resmy memlekettik dini Islam bolghany, jәne «qarahanidy» degender «qalalarda sol qala túrghyndarynan óz senimdi adamdaryn basshy etip, ózderi kiyiz ýilerinde keng dalada otyrudy jón sanaghan» kóshpeliler bolghany tarihy derekterden belgili. «Qarahanidy biyleushileri hojalardan bolghan» degenderge búl naqty jaup, óitkeni hojalar eshqashan kóshpeli bolmaghany beseneden belgili, onyng ýstine hoja taypasy Orta Aziyagha 11-12 ghasyrlar shamasynda keldi. Demek «Qarahanidy» degenderi Qazaq Handyghy bolghan jәne onyng qazaq degen kóshpeli halqy Islam dinindegi músylmandar bolatyn.

قازق                                                              قارق

       Qazaq                                                     Qaraq

Reseyding Taraz qalasy atauyn 19 ghasyrda «Aulie Ata» dep ózgertui jәne osy ghasyrda Taraz qalasynda eski qorymda «Qarahan baba mýrdesi eken» degen jeleumen «Qarahan Baba» kesenesi salynuy, sol ózderi oilap tapqan «Qarahanidy» atauynyng «bolghanyn» dәleldeuge tyrysuynan deu oryndy.

Demek, "qazaq" atauy әuelgi "qúnzaq" atauynan shyqqan. Ejelgi qúng jәne saq halyqtary bizding dalada qosylyp bir halyqqa ainaldy, ol halyq әuelde Qúnzaq dep atalyp, keyin atau qysqaryp Qazaq bolyp ornyqqan.

Osylaysha Qazaq atauynyng tarihynyng ózi qazaq halqy men ejelgi saq pen qúng halyqtarynyng ózara jalghasty ekenin dәleldep beredi.

Bekjan Ádenúly

Abai.kz