(Biyl Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng tughanyna 160 jyl)

1931 jyldyng kýzindegi kenes ýkimetine qarsy bolghan "Shynghystau kóterilisi" men Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng atyluyna baylanysty oqigha әli elding esinde. Shәkәrim qajynyng elden onasha, shaqpaqtaghy sayat qorasynda biraz jyldar ómir sýrgeni  әrkimge ayan. Kenes ýkimetine qarsy Shynghystauda 1931 jyldyng 3 qyrkýiek kýni kóterilis bolghany, kóterilisten son, túp-tura bir ay ótkende, 3 qazan kýni Shәkәrim qajynyng GPU qolynan atylghany da anyq. Halyqtyng kóteriluin kýni keshege deyin «Shәkәrim kóterilisi» dep ataqtap kelgeni de ras. Shәkәrim qajy tereng oi, kemel aqyldyng adamy.

Shynghystaulyqtardyng bes-on soyyly men birer myltyghyna Kenes ýkimetining qúlamaytynyn bilmedi deuge bolmaydy. Kóterilisting bastaluy men Shәkәrim atynyng qaralanuyna Berdesh bastaghan Ázimbay balalary kinәli boghanyna shejireli qarttardyng esteligi, Ahat Shәkәrimúlynyn, Beken Isabaevtyng jazbalary  kuә. Abay múrajayynda qyzmet atqaryp jýrip, qúndy qújattarmen etene tanysyp, «Shәkәrim» atty dastan jazghan edim. Kórkem әdebiyette  astarly oimen beriletin tarihy oqighalar kópshilikke týsinikti bola bermeydi. Shәkәrim qajynyng tughanyna 160 jyl tolu mereytoyy qarsanynda aqyn jayly taghy bir aitqanymyz oryndy shyghar.

Kóterilisting basshysy Soltabaydyng úly Qasymbek, onyng inisi – Saniqas, Japparqojaúly Rahmanqúl (jalghan aty Qarabala) bolghan. Sol kezdegi Tәkejan balalarynyng basshysy, Qúnanbay úrpaqtarynyng qajydan keyingi ýlkeni Berdesh edi.

1947 jyly Sibirde qashyp jýrip ústalghan Qasymbek Soltabayúly, 1950 jyldardyng basynda keshirim alyp, «Hrushev jylymyghy» atalghan kezde elge oralady. Sol kóteriliske Shәkәrimning qatysy jayly ózimen mәjilistes bolghan aqsaqaldargha aityp beredi. Ásirese Oljabaydyng tory jorgha atynyng Shәkәrim qajygha qalay týskeni turaly jii súralady. Sonda Qasymbekke eng ótkir súraqty Álimbet aqsaqal qoyady:

- Qasymbek, sening Qytaygha qashpay, Sibirge shyghyp ketuinning sebebi ne? Semeyden qalay óttin? Saghan mynanday kýiek saqal, jebeli múrt bitpek týgili betinde qyltanaq joq, shybyn tayyp jyghylarday kóse emes pe en? Shәkәrim qajynyng sol kóteriliske qanday qatysy boldy? Shәkәrim atylghanda astyndaghy tory jorghany qaydan, kimnen alyp minip jýrgenin taba almay qayranbyz, - deydi.

Sonda Qasymbek.

- Áy, aqsaqaldar-ay, ol uaqytty tәnir úrpaq basyna qaytyp keltirmesin. Júrt jappay ashyqty. Maldan túqym qaluy neghaybilge ainaldy. Qalay qarmansaq ta, qútylar jol joq. Ásirese, Qazaqstan basshysy Eltay Ernazarovtyng kelui keleshekten kýder ýzdirip jiberdi. «Beldeude búzau qalmasyn» degen ne sóz? Qazaqtyng jany malynda. Erikti, eriksiz shúghyl qimyl kerek boldy. Bir túyaq serpip kóruge bel bayladyq. Milisiyasy, belsendisi kýnnen-kýnge qaghynyp bara jatty. Ári oilap, beri oilap, Berdesh ekeumiz Shaqpaqtaghy qajygha keldik. Eki jaqtap oiymyzdy jaylap jetkizip jatyrmyz. Qajynyng óni qashyp, ekeumizge kezek-kezek qaray berdi.

Osy kezde qajynyng úly Ziyat kirip keldi. Amandyq-saulyqtan son, qajy úlyna:

- Ziyat, sen mynalardyng kelisinen habardarsyng ba? - dedi.

- IYә, qajy. Erte me, kesh pe bir әreket kerek qoy...

- E, soyqandy belsendiler oiyny osyghan әkeldi dender. Olar oinaydy, al senderding oiyndaryng osylady. Sonyng sonynan halyqtyng sory qaynap, sorpasy tógiledi... Mening tilimdi alsandar, búl sóz osy jerde qalsyn! Sender aitqan joqsyndar, men estigen joqpyn! Senderding birer jýz soyyl, onshaqty myltyqtarynnan qúlaytyn ýkimet joq! Múnyng tamyry terende. Toqtandar, tyiylyndar qaraqtarym! Endi qaytip sóz jasamandar! Bireuden-bireu estip, GPU túqymdaryndy qúrtyp jiberedi. Jalpaq júrttyng qanyna qalmandar. Búdan keyin maghan kelmender! Kelsender, ózim ústatam senderdi! Baryndar! - dep aidap tastady.

Ziyat әkesining qasynda qaldy. Birer kýn aralatyp, qajynyng qasynan Ziyat keldi. Biz ketkennen song da qajy aitqanynan qaytpapty.

Endi biz basqa әreketke kóshtik. Aqyldasa kelip, júrtqa Shәkәrim atynan sóz tastaytyn boldyq. Ár rudaghy búrynghy el iyelerine arnayy kisi attandyryp, kóteriluge shaqyrdyq. Kýnin 2-qyrkýiekting keshinen bastap, 3-i kýni dep belgiledik. Bastaluy Shúbartaumen shektes Baqanas auyly bolsyn. Sonymyzgha ergen eldi birjola ashyndyryp alu ýshin búl eldiki emes, kommunisterding bir-ekeuin qúrban eteyik  destik. Qarabala (Saniqas) Baqanasta túratyn. Onyng óshi sondaghy múghalim Ramazan eken. Mening óshim RKKIY-ding bastyghy Oljabay edi. Sonymen ne aitary bar, sony istedik qoy... Amal qansha,  Qarasartovtyng oghynan 2-3 adam mert bolysymen,  el dýrkirey qashty. Toqtata almadyq. Ózgesi belgili... Ziyat qashqan betinde qajygha barghan.

Sonymen qashqyngha ainaldyq. GPU sonymyzgha týsti. Ústamay qoyatyn emes. Jer jónin biletin eki adamdy Qytay men aradaghy shekaragha jiberip edik, «jorghalaghan tyshqandy ótkizetin týri joq» dep keldi. Endigi aqylymyz mynaghan saydy. «Qaytsek te Qytaygha ótu kerek». Jan qalatyn da, jandy saqtaytyn da jer sol. Ol ýshin birinshi, jer jayyna әbden qanyq adam kerek. Ekinshi, Qytaygha barghanda bizdi qay әkemiz qarsy alady. Onda barghanda da kýnkóris kerek. Qytaygha pasportymyzben barsaq qana syily bolamyz, qorshylyq kórmeymiz. Pasportymyz - Shәkәrim qajy bolu kerek.

Qaytkende de qajyny birge alyp ótuimiz – eki maqsatymyzdy da oryndaydy. Qajydan artyq jer jadysyn biletin kisi joq. Ekinshi, ol jaqqa da qajynyng danqy jetken, kólenkesi bir topqa ghana emes, myngha jetedi.  Qajynyng búl jaqta da qimaytyny joq. Bayaziyti buynyp, Ghafury týrmede bauyzdalyp ólgen. Ahaty men Qabyshy týrmede. Olardy da joqqa sanau kerek. Qajy tughan jer men aruaqty qimay, Shynghystaudan topyraq búiyrsyn dep qana otyr. Shekaradan aman ótudi Alla jazsyn. Alasapyran basylysymen bala shaghany әketu ózimizding qazirgi ótuimizden qiyngha týspeydi.

Osyghan «jә» deskenmen aldymyzda ótui qiyn ótkel túr. Qajy aitqanymyzgha ilansa jaqsy. Múnyng bәrin Berdesh ekeumiz onasha sheshtik.

Úzaq jol jýriske jayly dep Oljabaydyng tory jorgha atyn Ziyatqa jetektetip, ózimizden búryn jiberemiz de, sonynan ile ózimiz baramyz dep kelistik.  Qajygha:

- Siz Qytaygha bizben erip jýresiz. Jýrisi jayly tory jorgha atty minesiz. Múnda qimaytyn eshteme qalghan joq. Qalghan bala-shaghany әzirshe bir Tәnirge tapsyrayyq. Myna zobalang basylysymen alyp ketuge biz kepilmiz. Bizding ayanatynymyz joq, bәribir ólgen kisimiz. Sizdi almay ketpeymiz. Sýieginizdi bolsa da, Qytaygha aparamyz. Onda barghanda qay әkemiz kýtip otyr? Biz pasportymyzdy ala barmaqpyz. Ol pasportymyz – Sizsiz! – dedik.

Sózimiz de, isimiz de osylay boldy. Qajy zarlap-zarlap aqyry erdi bizge. Qajy ergen son, jana kýsh bitti. Jýris-túrysta, jer-jol tabuda qysylysymyz joq. Bәrin qajy núsqaydy. Qughyn kýsheydi, ketkennen basqa jol qalmady. Ayaldaugha bolmaytyn boldy.

Shynghystyng bauyryna – Arshalygha qúlap, odan jaylaugha shyghyp, Qytaygha bet alghan jolda Qajy atyldy ghoy... «Kitaptarymdy ala ketemin» degen son, bir ingen týiege azyq-týlik pen kitaptardy artyp alghanbyz. Qajy atylghan son, qashqannan-qashyp, Qambardyng Kókshetauyna shyghyp ketippiz.  Qajy, «Múqanshiydi basyp jýrmeu kerek. Onda kýzet kýshti. Biz joghary órlep baryp, Ilening qalyng qamysy arqyly ótkenimiz dúrys bolady» - dep otyryp, ózining «Ýsh anyq» kitaby múqabasynyng ishki berine karta syzyp kórsetken. Sonda maghan oy týsti: «Shekarada bizdi kýtip, jasanyp әsker túr. Qysylshanda aqyl tabatyn qajy joq. Kóppen jýrgennen jalghyz jýrgen syiymdy bolar. Mening jónim Sibirdegi qazaqtar. Biysk, Rubsovka, Barnauyl ketkenim dúrys». Shynghystau – Semey jolyna jolamay, Degelendi syrttap, Qiyq (Lebyaji) qalasyna oiysyp, Sibir týstim de kettim.

Endigi qiyndyq - kóseligim boldy. Bir emshi orys kempirin tauyp, qoldan dәri jasatyp, bir ay jaghyp, saqal-múrtty kazak boldym da shyqtym.

- Qasynda kimder baryn aitpadyn-au Qasymbek.

- Qasymda kóp adam bolghan joq. Berdesh pen ekeumiz, Ziyat, Abaydyng Gýlbadanynan tughan Kókshe Dýtbaydyng Múqtary jәne eki kerey jigiti bar edi. Qarabalany GPU ústap, Qarauylda óz etin ózine jegizip, azaptap óltirgen, - dep әngimesin ayaqtaydy.

Berdesh aqsaqal búl sózding birin de aitpaghan. Áueli Shәkәrim atylghanda: «Búl toptyng ishinde men joqpyn» dep moyyndatpaghan.

1954 jyly Razaq, Qabdesh, Berdesh ýsheui Múhtar Áuezovke sәlem bere barghandaghy Múqannyng sózin Ámen Áziyev sәl jasytyp jazghan. Áytpese, Múhtar Berdeshke: «Oypyr-ay, Berdesh-ay, Sen de jer basyp tiri jýrsing be?!» degen ghoy. Berdeshting Shәkәrim atyn jamylyp, eldi kóteriliske shaqyruy, Shәkәrimdey aqyndy adastyruyn Múhang qaytip keshirsin?!.

Estelikterden jinaqtaghan Almahan Múhametqaliqyzy, Astana

Abai.kz