Qytaydyng kompozitory Sy Sinhaygha 1999 jyly Almaty qalasynyng Bostandyq audanynda kóshe aty berilip, eskertkishi ornatylghan.

Mausym aiynda Qytaygha barghan resmy saparynda Elbasy Qytay tóraghasy Sy Szinipinmen birge eki el birlesip týsirgen filimmen tanysty. Sol kezde atalghan filimning biyl kýzde eki el kórermenderining nazaryna úsynylatyny habarlandy.

Qos elding basshysy qatar nazar audaryp otyrghan búl qanday filim? Negizi búl jobanyng qolgha alynatyny jayly ótken jyly aitylghan. Týsingenimiz osy filim arqyly eki elding erekshe dostyghyn beynelemekshi kórinedi. Anyghyraq aitqanda, qos kompozitor Baqytjan Bayqadamov pen Sy Sinhaydyng dostyghyn arqau etken «Kompozitor» atty kórkem filim qyrkýiek aiynda prokatqa shyqpaq.

Sy Sinhay dep otyrghanymyz Qytaydyng tanymal kompozitory. Ekinshi dýniyejýzilik soghys kezinde taghdyr aidap Almatygha kelgen. Ózine mýlde beytanys shahargha tap bolghan Sy Sinhaydy sol kezde qazaq radiosynda qyzmet isteytin belgili kompozitor Baqytjan Bayqadamov qamqorlyghyna alyp, qonaqjaylylyq tanytqan eken.

Jaraydy, búl ýlken jýrekti óner adamdarynyng shynayy dostyghy delik. Bir-birining tilin týsinbese de ortaq tilderi muzyka arqyly týsinisip, ózara kómekteskeni adamgershilikting altyn qazyghy ekeni shyn. Alayda, arada jetpis jyl ótkende osy oqighagha baylanysty filim týsiru tek qos muzykanttyng myzghymas dostyghyna madaq aitu ýshin ghana qajet pe? Tipti, joba iydeyasyn úsynghan da Qytay tarapy bolsa kerek. Sonau 2013 jyly 7 qykýiekte Astanadaghy Nazarbaev uniyversiytetinde studenttermen kezdesken Sy Szinipin eki kompozitordyng dostyghy jayly sóz qozghaghan.

- Kóne Jibek jolynyng boyyndaghy bayyrghy qala Almatyda Sy Sinhay atyndaghy kóshe bar. Adamdar osy kósheni kórgende ótken ghasyrdaghy úly dostyq jayly eske alady. 1942 jyly Qytaydyng ataqty kompozitory Sy Sinhay súrapyl soghystyng saldarynan Almatygha keledi. Sol kezde Bayqadamov ony qanatynyng astyna alyp, ýlken meyir syilaghan edi, - degen bolatyn Qytay tóraghasy.

Biz talantty muzykanttyng elimizdi pana tútyp kelgenin de, oghan arnap kóshe berilip, eskertkish túrghyzylghanyn da joqqa shygharmaymyz. Tipti, Baqytjan Bayqadamovpen úly dostyghyna da shek keltirmeymiz. Búny Baqytjan atamyzdyng tughan qyzy rastap otyr. Biraq, bizdi tanghaldyratyny óz elimizde kóp aitylmaytyn osy tarihy oqigha Qytay júrtynyng qúlaghyna shalynyp, olardy әserlendirip, kino týsiru oiyna jetelegeni bolyp túr. Áriyne, búl oqighany sonsha tylsymdandyryp, sheshilmes syr etip kórsetuden aulaqpyz. Eki el arasyndaghy kezekti sayasy oiynnyng bir kórinisi dep qabyldaugha әbden bolady. Alayda, osy kórinis arqyly kórgeni kóp kórshimiz neni kózdep otyr eken?

Osydan birneshe jyl búryn elimizding keybir zetteushileri Qytaydyng Ly Bay degen aqynyn qazaq eken dep aidy aspangha shygharghan bolatyn. Al sol kezde Qytaydyng keybir oqyghandary osy sózdi joqqa shygharyp, aqynyna talasudyng ornyna qazaq ghalymdaryn qoldap shyqty. Ly Baydyng Shu ónirinde ómir sýrgenine senetindikterin jetkizdi. Biraq, kózgharaqty ghalymdar búl joramaldy joqqa shygharyp, Ly Bay shygharmashylyghyndaghy «Chu» men qazaq dalasyndaghy «Shudyn» aiyrmasyn kórsetip bergen. Qytaylar sol kezde Ly Baydyng Shugha óleng arnaghanyn shyndyqqa shygharyp, Jetisu jerin Qytaydyng bayyrghy júrty ekenining dәleli ete qoyghysy kelgen kórinedi.

Mine, bizding mandayymyzgha jazylghan «qúdayy kórshimiz» qazaq tarihyna kelgende osynday ozbyrlyq tanytatyn kezderi bar. Onsyz da Balqashqa deyin bizding jer dep óneshin soza beretin Qytaylar osy filim arqyly Sy Sinhay eskertkishining qasyna Sy Szinipin beynesin qatar ornatqysy kelip jýrmese bolghany.

Sy Sinhaydyng 113 jyldyghyna oray mausym aiynda Guanchjou qalasynda ótken muzyka merekesine úiymdastyrushylar Baqytjan Bayqadamovtyng qyzy Baldyrghan Bayqadamovany da shaqyrypty.  Osy keshke qatysu ýshin 73 jastan asqan Baldyrghan apay neshe myng shaqyrym joldy artqa tastap Guanchjougha, sosyn Sy Sinhaydyng qyzy Ninany kóru ýshin Hanchjougha barghan. Osy saparynda jergilikti qytay tilshilerine әkesi men Sy Sinhaydyng dostyghy jayly úzaghynan әngimelep beripti.

Filimdi Sh.Aymanov atyndaghy «Qazaqfilim» kinostudiyasy men qytaylyq «Shineworks Pictures» jәne «China film coproduction corporation» kompaniyalary birlesip týsirdi. Filimge júmsalatyn qarjyny qos tarap elu-elu payyzdan shyghardy. «Qazaqfilim» AQ viyse-preziydenti Serik Júbandyqov filimning 80 payyzy Almatyda, al jiyrma payyzy Qytayda týsiriletinin, degenmen montajdau, kompiuterlik grafika jaghymen qytay tarapy ainalysatynyn aitqan bolatyn.

Al Mәdeniyet jәne sport ministri Arystanbek Múhamediyúly atalghan filim arqyly Qazaqstan-Qytay qatynasyn jana órege kótermek ekenin jetkizdi. Sonymen qatar Resey, Qytay, AQSh siyaqty eldermen birlesip ónim shygharu arqyly últtyq kinomyzdy halyqaralyq dengeyge shygharudy kózdep otyrghanyn aitqan edi ministr.

Ayta keteyik, atalmysh filimning rejisseri – Sherizat Yaqúb, qoishy rejisseri – Sәbit Qúrmanbekov. Olardan bólek basty rólderdi Hu Djun, Berik Aytjanov jәne Altynay Nógerbek qatarly akterler somdaydy.

Memleketting mәdeny saladaghy әr qadamyna syn aityp, min taghudan aulaqpyz. Ótkende 2016 jyly ayaqastynan futboldan Qytay qúramasymen joldastyq kezdesu ótkizgenin jazghan edik. Joq jerden úiymdastyrylghan osy matchtyng da eki elding dostyghyn kórsetu ýshin úiymdastyrylghanyn jazghan bolatynbyz. Endi halyq týgil ózderi de senbeytin «úly dostyghymyzdy» bir ghasyr búrynghy oqigha arqyly taghy bir dәleldemek bolyp otyr.

Quanysh Qappas

Arnayy Abai.kz ýshin