Keshe Aqtau qalasynda bes el - Qazaqstan, Ázirbayjan, Resey, Iran jәne Týrkimenstan basshylary Kaspiy tenizining qúqyqtyq mәrtebesin anyqtaytyn konvensiyagha qol qoydy. Osylaysha, 20 jyldan astam uaqyt boyy jalghasyp kelgen kelissózder óz nәtiyjesin berip, Kaspiy many elderi ortaq mәmlege kelgendey boldy.

Alayda, besinshi Kaspiy sammiyti barysynda naqty qanday sheshimder qabyldanyp, qanday kelisimge qol qoyylghany әli el nazaryna úsynyla qoyghan joq. Sebebi, Konvensiyanyng mәtini әli aqparat qúraldarynda jariyalanbady. Bir anyghy, tenizde әsker ornalastyrugha tyiym salynyp, ony tek ekonomikalyq maqsatta iygeruge kelisim berilgeni bolyp otyr.

Kaspiy kelissózderining osynsha úzaq uaqytqa sozylu sebebi, Kaspiy jaghalauynda ornalsaqan elderding ortaq sheshimge kele almauynda ekeni sózsiz. Kaspiyding qúqyqtyq mәrtebesi osy kezge deyin eki elding – Kenes Odaghy men Irannyng arasynda jasalghan kelisimmen rettelip keledi. Kenes ýkimeti taraghan kezde Kaspiy jaghalauynda taghy 4 el payda boldy – Qazaqstan, Ázirbayjan, Týrikmenstan jәne Resey. Osylaysha, endi Kaspiy tenizin eki elding emes, 5 elding arasynda bóluge tura keldi.

Kaspiy kelisimin tyghyryqqa tirep kelgen basty mәselening biri onyng atauyna baylanysyty boldy. Kaspiy jaghalauyndaghy bes el ony teniz dep sanau kerek pe, әlde kól dep tanu dúrys pa degen talas tónireginde kelissóz jýrgizip keldi. Óitkeni Kaspiyding tabighy baylyghy men su aidynynyng qalay bólinetini onyng kól nemese teniz dep tanyluyna baylanysty bolatyn.

Búghan halyqaralyq teniz qúqyghy normalary sebep bolyp otyr. Búlay deytinimiz, 1982 jyly 10 jeltoqsanda Yamaykanyng Montego-Bey qalasynda qabyldanyp, 1994 jyly 16 qarashadan beri atqarylyp kele jatqan BÚÚ teniz qúqyghy jónindegi halyqaralyq konvensiyasynda tenizdi paydalanu jayly erejeler anyq kórsetilgen. Onda teniz jaghalauynda ornalasqan kez-kelgen el sol tenizding jaghalaudan 200 mili (370 shaqyrym) kólemindegi ekonomikalyq aimaghyn paydalanugha qúqyghy bar dep bekitilgen.  Osyghan baylanysyty óz bóligende múnay-gaz mólsheri molynan tabylghan Qazaqstan, Ázirbayjan, Resey elderi Kaspiydi teniz dep tanugha mýddeli. Osy arqyly olar jogharda atalghan BÚÚ-nyng qaulysy boyynsha ózine tiyesili ónirding baylyghyn erkin iygermekshi. Al Týrikmenstan men Iran búghan kelispeydi. Olar Kaspiy teniz emes - kól. Sol ýshin Kaspiyding baylyghy bes elge ortaq. Al ony iygeru ýshin kólding ortaq iyesi sanalatyn bes elding kelisimi kerek dep esepteydi.

Búl elderding Kaspiydi teniz emes dep shyr-pyr bolatyn da jóni bar. Osylay bolghanda halyqaralyq teniz qúqyghy normalaryn ainalyp ótuge bolatynyn aittyq. Jәne olardyng Kaspiydi teniz dep tanymauyna negiz de joq emes. Sebebi, Kaspiy eshqanday múhitpen nemese tenizben tikeley tútaspaydy. Tek Samur,  Edil,  Jayyq,  Terek, Qúr qatarly bes ózen qúyady. Kaspiyding osy ereksheligin óz kózqarastaryna kópir etken eki el kýni keshege deyin ony teniz dep tanudan bas tartyp keldi. Alayda, Aqtauda qabyldanghan konvensiyanyng búghan deyin aqparat qúraldarynda jariyalanghan jobasyna qarasaq, jaghalaudaghy bes el Kaspiydi teniz dep tanugha toqtaghan tәrizdi. Sebebi, osy mәsele sheshilmese Kaspiyding suy, tabany, tabighy resurstary men әue kenistigin paydalanu turaly kelisimge kelu mýmkin emes. Jinalysqa qatysushy bes el basyshylary da Kaspiyding qúqyqtyq mәrtebesin anyqtaytyn konvensiyagha qol qoymaghan bolar edi. Osyghan qarap Kaspiyding teniz mәrtebesining moyyndaluyna eng belsendi týrde qarsy bolyp kelgen Iran da rayynan qaytqan sekildi dep mejeleuge әbden mýmkindigimiz bar.

Eger Kaspiy teniz dep tanylyp, keshe qol qoyylghan konvensiyada BÚÚ-nyng halyqaralyq teniz qúqyghy normalary basshylyqqa alynatyn bolsa, búdan bizding el útylmaydy. Sebebi, Qazaqstannyng Kaspiydegi ýlesi 29,6%. Onyng ýstine tenizding soltýstik, soltýstik shyghys bóliginde múnay, gaz baylyghy basqa jaqtargha qaraghanda mol. Sonymen qatar, Kaspiy tenizindegi kómirsutegi shiykizatynyng jartysynan astamy tenizding qazaqstandyq bóliginde jatyr degen boljam bar. Aqyry sóz bastaghan song bizden basqa tórt elding de tenizden alar ýlesin kórsete keteyik. Ázirbayjannyng ýlesi – 19,5%, Reseydiki – 18,7%, Týrikmenstandiki – 18,4%, Irannyng ýlesi 13%. Osy sandy mәlimetterge qarap-aq, Iran elining úzaq uaqyt boyy Kaspiyge teniz mәrtebesin qimay jýrgen sebebin týsinuge bolatyn sekildi.

20 jyl jaghalasyp jýrip, tenizdi paydalanu ýlesi men iyelik etu aumaghyn anyqtap, Aqtau tórinde qajetti qújatqa qol qoyylghanymen, Kaspiy mәselesi birden sheshile qoymaydy. Kaspiyding Qazaqstan jaq jaghalauyna kelip jayghasyp, Manghystau júrtynyng marqa kónilmen jayghan dastarqanynan dәm tatqanyna mәz bolyp, barlyq mәseleni bir jolda sheship, qol alysyp qaytatynday bes elding basshysy auyl ýiding úsaq sharuasymen jýrgen joq. Búl degeniniz atalghan bes elding ekonomikasyna tikeley әser etetin iri mәsele. Demek, bir mәsele sheshilgenimen myng mәselenining tóbesi qyltidy degen sóz.

Aldymen Kaspiy manynyng qauipsizdigi talqygha týseri sózsiz. Osyghan baylanysyty Aqtauda qabyldanghan konvensiyada tenizde jaghalaudaghy bes memleketten basqa elding әskery kýshterining boluyna tyiym salynatyny anyq kórsetildi. Qújattaghy búl normany Kaspiy tenizindegi eng ozyq әskeriy-teniz kýshteri bar el – Resey qoldap otyr.

Negizi Kaspiy manynda ózge elding әskeri payda boluynan alandap, mәlimdeme jasaghan dәl osy Resey aqparat qúraldary men sarapshylary bolatyn. Mamyr aiynda Reseyding belgili tok-shouyna qatysqan qonaq sóz arasynda «Qazaqstan AQSh-tyng Kaspiy tenizi jaghalauynda әskery baza qúruyna qosyldy» degen bolatyn. Búghan Qazaqstan arqyly ótetin amerikalyq әskery emes jýkterding tranziytine qatysyty mәsele sebep bolghan kórinedi. Óitkeni, biyl mamyr aiynda Elbasy Aughanstangha jýkterdi jetkizu turaly AQSh-pen aradaghy kelisimge engizilgen týzetulerdi maqúldaghan bolatyn.

Osy kelisimning anyq-qanyghyn bilmegen Resey aqparat qúraldary orynsyz mәlimdeme jasaghan bolyp shyqty. Búl turaly 9 shilde kýni elimizding syrtqy ister ministri Qayrat Ábdirahmanov mәlimdedi.

Taghy bir týitkildi mәsele, teniz tabanymen suasty qúbyryn jýrgizu mәselesi. Konvensiyada «taraptar Kaspiy tenizining tabanymen suasty qúbyryn jýrgize alady» delingen, biraq, ol ýshin tenizding qúbyr ne kabeli jýrgiziletin sektoryna iyelik etetin taraptyng kelisimin aluy kerek.
Týrikmenstan teniz tabany arqyly óz gazyn Ázirbayjangha jetkizip, odan әri batysqa – Týrkiyagha, Qara tenizge jәne sonynda Europagha jetkizetin gaz qúbyryn saludy 20 jyldan beri armandap keledi. Negizi búl jobagha tek Týrikmenstan ghana emes Qazaqstan men Ázirbayjan da mýddeli. Búl eki el de Qúryq qalasynan Ázirbayjannyng Eskene portyna múnay jetkizetin «Qazaqstan Kaspiy tasymaldau jýiesi» qúbyryn salugha niyetti.
Alayda, búl jobanyng jýzege asuyna Resey men Iran jol qoyghysy kelmeydi. Olar búl joba Kaspiyding qaytalanbas biosferasyna ziyan keltirui mýmkin dep sanaydy. Dese de, sarapshylar Resey men Iran tabighatty syltauratyp, óz ekonomikalyq mýddelerin kóbirek oilap otyr dep esepteydi. Ekeui de gaz eksporttaushy bәsekelesteri – Týrikmenstan men Qazaqstannyng ónimin Europagha satqyzbaugha tyrysyp otyrghan kórinedi.
Taghy bir aita keterligi, sәl búryn Qazaqstan men Resey Kaspiy tenizi men Qara tenizdi tútastyratyn «Euraziya teniz kanalyn» ashudy úsynghan bolatyn. Osy arqyly Kaspiy tenizi jaghalauyndaghy elderding shyn mәninde ýlken tenizge shyghu jolyn ashqysy kelgen. Sonymen qatar búl joba arqyly Kaspiy tenizining su dengeyi túraqtylyghyn saqtaugha bolady dep eseptegen. Alayda, teniz jaghalauy elderining bir auyzdylyqqa kelmeui jәne júmsalatyn qarjy mólsherining shekten tys kóp boluy sebepti búl joba qazirshe qaghaz jýzinde ghana qalyp otyr.

Sonymen 20 jyldan astam uaqytqa jalghasqan Kaspiy tenizining qúqyqtyq mәrtebesin anyqtaytyn konvensiyagha qol qoyyldy. Alayda, bir emes bes elding paydasy men ziyany saparqa týsken iri mәselening bir jinalys, bir qújatpen bite qoiy ekitalay ekenin basta aittyq. Óte iri múnay men gaz qoryn qúshaghyna alghan Kaspiy tenizin bólisu, ondaghy resurstardy paydalanu boyynsha kelissózder әli de óz jalghasyn tabatyn bolady. Biraq, Aqtauda qol qoyylghan qújat barlyq kózqarastardy bir arnagha toghystyrugha baghyttalghan úzaq jyldyq júmystyn alghashqy jemisi dep baghalaugha әbden bolady.

Quanysh Qappas

Arnayy Abai.kz aqparattyq portaly ýshin