Aqsúlu Orysbayqyzy

Ólgenimiz tirilip, óshkenimiz janyp jatqan zamanda tat basqan asyldarymyz da shan-tozannan arshylyp, qalyng elmen qauyshyp jatyr. Azapty taghdyrdyng uyn jútyp, saghynyshtyng zapyranynan sarghayyp, qorlyqtyng salmaghynan kóz júmghan Aqsúlu Orysbayqyzynyng ómir jolynan qalyng oqyrman әli de beyhabar. Qamshy sabynday qysqa ghúmyrynyng ishinde aqyn qyz artyna kóp múra qaldyrghan. Sonyng ishinde hatqa týsken ólenderi bir tóbe bolsa, aitys ólenderi bir tóbe.

Aqsúlu 1873 jyly Jitiqara audanyna qarasty qazaq auylynda tughan. Aytysta surettelgen keskin-kelbetine nazar audarsaq, aq qúba, biday óndi, qynay beldi, qighash qas, sýmbil shash naghyz arudyng beynesin kóremiz. Aqyn qyzdyng ósken ortasy jaghalbayly ishindegi Balqoja әuleti ólen-jyr dese ishken asyn jerge qoyady eken. Ákesi Orysbaydyng shaghyn dәuleti bolghan, jas kýninen sal-seri atanghan. Arab jazuymen erte hat tanyghan, kózi ashyq aqyn qyzdyng jan-jaqty jetiluine onyng ústazy Aqmollanyng da kóp әseri bolghan. Qazaq, bashqúrt, tatar halyqtarynyng ortaq aqyny atanghan Aqmolla Jelquargha kelip, qaraghaydan qiyp, ýsh bólmeli mektep ýiin salghyzghan. Búl auyl qazirgi Jitiqara qalasynyng irgesinde bolghany belgili. Aqmolla Orysbay auylynda Aqsúluday zerek shәkirtterine Qúran ayattaryn jattatumen birge orys, arab, parsy tilderin ýiretken, sonymen birge óleng jazu teoriyasyn da oqytqan. Ol ózining Aqsúlu qyzgha arnaghan óleninde de:

«Aq beting aidyn kólding alabynday,

Shahirdyng qasyn súlu qalamynday,

Qyp-qyzyl eki betin alqyzyl gýl,

Talqala, Troiskining qalasynday.

Top jarghan, ýkilegen jýirigimsin,

Oqytqan shәkirtimning arasynda-ay.

Elinning jaqsylaryn bir dәriptep,

Sayrashy sandughashtyng balasynday», – dep shәkirtine ýlken bagha beredi.

El erkesi bolyp, eshkim betin qaqpay ósken aqyldy qyzdyng ómiri erlik pen órlikke, ókinish pen óksikke toly.

Qazirgi Orynbor men Chelyabi oblystarynyng shekarasynda, yaghni, Or suy men Aq Jayyqtyng eki ortasynda ornalasqan Múqyr ólkesining bolysy Ermaghambet te elge belgili aqyn eken. Ol Orynbordyng atty әskerin myndaghan jaghalbayly jylqysymen qamtamasyz etip otyrghan ataqty shonjar bolghan. Biraq, «jylqysyn kóptiginen bagha almaytyn» jaghalbaylynyng ýiir-ýiir jylqysy sol manaygha qonystanghan kazaktardyng ekken eginin jiyi-jii taptap ketetin bolghandyqtan, stanisalar men qazaq auyldary arasynda eges tua bastaghan. Osynday egeske bolystyng ózi de aralasyp, jylqysyn aidap alghan atamangha qarymta qaytaru maqsatymen Qyzyl qalasyna órt salady. Eki elding arasyn ushyqtyrmas ýshin Aqsúlu bir toydyng ýstinde bolysqa ózi soqtyghyp, әigili «Orystyng betke soqpa orystyghyn» degen jyryn aitady. Búl aitysta aqyn qyz jeniske jetedi.

Aqsúlu kópshilikting ótinishi boyynsha óz ústazy Aqmolla aqynmen birneshe mәrte aitysqany turaly da derekter kezdesedi. Biraq, búl aitystar da el auzynda týgel saqtalmaghan.  Alayda, osy aitystardyng birinen keyin Aqmolla óz qolymen jasaghan kýmistegen erin Aqsúlugha syigha tartqanyn, al Aqsúlu óz qolymen әdiptegen qazaqy shapandy ústazynyng iyghyna japqanyn qalyng el kýni býginge deyin anyz qylyp aitady.

Aqmolla men Aqsúludy jastar bir toydyng ýstinde aitystyrypty. Aqsúlu әueli aitystan bas tartady. Ústazymnyng aldynda әdepten aspaymyn degen uәj aitady. Sonda Aqmolla: «Syilaghanyna raqmet! Olay bolsa, aitystyng jana týrin oilap shygharayyq. Jinalghan júrttyng kónilin kótereyik. Siz qazaq elining jaqsylyghyn aitynyz. Aqyn ýsh nәrseni: adamgershilikti, batyrlyqty, súlulyqty mindetti týrde jyrlauy kerek. Adamgershilik – elding úitqysy, batyrlyq – elding qazynasy, súlulyq – elding kórki», – deydi. Osy aitysta Aqmolla aqyn ózining ýsh elding balasy ekenin jyrgha qosyp: «óz eling kýnshil, qayyn júrtyng minshil, naghashy júrtyng synshyl, jaqsy bolsan, maqtanar, jaman bolsan, saqtanar», – dep kósilse, Aqsúlu bashqúrt batyry Salauattyng joryghyna qosylghan Jantas batyrdy bylaysha jyrlaydy:

«Serigi Salauattyng batyr Jantas,

Túlghasy bolghan deydi beyne jartas,

Joryqta neshe týrli úly-kishi,

Ótkizgen bir basynan talay aiqas,

Kórsetken nayzagerim naghyz erlik,

Bolghanda Troyskide ýlken shayqas,

Bolypty jalghyz týie, jalghyz aty,

Sonda da el kóshkende kóshten qalmas,

Qúlashtap Temirtasta ken qazghanda,

Bilegi saldyramas, qary talmas,

Ýiinde asar asy bolmasa da,

Bas iyip, baygha baryp, kýnin salmas.

Tapqanyn ortaq bólip, elge bergen,

Dastarhan týnilmepti jomart erden,

Súramay eshbir baydan bir de kómek,

Er bolghan óz kýshine ózi sengen.

Bir azghyn shen men shekpen alamyn dep,

Jantas pen Salauatty syrttan satqan,

Bes jýz er Temirtasqa bet alghanda,

Oghynan sol azghynnyng qaza tapqan».

Aqsúlu-Kenshimbay aitysy barlyq qazaq aitystary ishinde eng shoqtyghy biyik sóz barymtasyna jatatynyn aituly ghalymdar da, belgili aqyn-jazushylar da әldeqashan moyyndaghan.

Mәselen, S.Múqanov «Aytystar turaly» degen maqalasynda XIX ghasyrdyng aitystaryn jasaushy aqyndardyng kópshiligi tariyhqa mәlim ekenin aita kelip, aqyn qyz-kelinshekterden aty saqtalghandardyng ishinde Aqsúludy atap ótip, onyng Kenshimbaymen aitysyna ýlken bagha beredi. Aytuly aitystardy tilge tiyek qylghan Sәbeng Birjan-Sara aitysynan keyin Aqsúlu-Kenshimbay aitysyn ekinshi oryngha qoyady. Aqsúludyng qúrdasy Ahmet Baytúrsynov ta aqyn ónerimen jaqsy tanys bolghangha úqsaydy. Ol «Ádebiyet tanytqyshtyn» «Kórikteu» dep atalghan tarauynda Aqsúlu men Kenshimbaydyn  aitysynan ýzindi alyp:

«Jappastyng sap-sary altyn jighan mýlki,

Meymandos kelse qonaq, barsha júrty,

Shyghady qyz-bozbala seruenge,

Ýstine masaty men kiyip qúlpy»

degen ólenin mysal qylady. Sonymen birge Kenshimbaydyn:

«Aqsúlu, aitar sózdi andamadyn,

Auzyna kelgen sózdi sandaladyn.

Qyz bala elding jayyn qaydan bilsin,

Bilmese qyz ben jayyn bozbalanyn», – deytin shumaghyn da mysalgha alyp, sózdi ashyp aitpay, úshyghyn ghana kórsetken jyrgha býkpeleu degen anyqtama beredi. Ahmet osy kitaptyng «Tarihy jyr» tarauynda «Kenshimbay men Aqsúlu aitysynda elderindegi kemshilik, osaldyq jaghyn aityp, bas adamdarynyng osal minezin aityp, mýdirtpek  bolghan», – deydi.

Bir qyzyghy, «Aytys» kitabynyng 1965 jyly «Jazushy» baspasynan jaryq kórgen birinshi tomynda biz aityp otyrghan Aqang mysalgha keltirgen alghashqy shumaqtyng ekinshi joly «meymandos keledi onyng barsha júrty» dep jazylsa, ekinshi shumaqtaghy ekinshi jol: «auzyna kelgen sózdi talghamadyn» dep berilgen. Bizding oiymyzsha, ne kitap redaktory, ne núsqasyn el auzynan jazyp alushy nemese osy jyrdy aitushy adam aitys mәtinine ózgeris engizgenge úqsaydy. Al maghynasyna, sózding qisynyna qaraytyn bolsaq, basqa da kónilge kýdik tughyzatyn dýdәmal tústar kezdesedi. Óitkeni, Aqsúlu men Kenshibay aitysy qazan tónkerisine deyin de merzimdi baspasóz betinde jariyalanghan jәne ken-baytaq qazaq jerinde kóp jyrlanghan aitys. Aytystyng alghashqy núsqasynyng birin kórnekti foliklorshy ghalym, etnograf Ábubәkir Divaev jazyp alghan. «Jaghalbaylynyng qyzy Aqsúlu degenning jappas Kenshimbaymen aitysqany» dep at qoyylghan búl aitys:

«Bisimilla, әueli aitar sózding basy,

Kelmeydi bisimillәsiz sóz ynghasy.

Er jigit tarta soghyp, tartynbaydy,

Bar bolsa qabyrghaly qaryndasy.

Paydasyn aqyretting kim oilaydy,

Mal, shirkin, azmattyng kónil qoshy,

Jeti ru jaghalbayly, aty Aqsúlu,

Aytysqan Kenshimbaymen kenes osy.

Shyqtym da siyr jyly, keldim Orgha,

Hat jazdym temir qalam alyp qolgha,

Hakimge júrt iyesi pisari bolyp,

Atandym tórt ayaghy birdey jorgha,

Auylynda jaghalbayly aqyn qyzdyn,

Estidim Aqsúludyng danqyn sonda» degen Kenshimbay auzymen aitylghan sózderden bastalady. Al qazirgi uaqytta jaryq kórip jýrgen aitys kitaptaryna engizilip jýrgen ekinshi núsqasyn Qazaqstan ghylym akademiyasynyng ghylymy qyzmetkeri, ghalym Mardan Baydildaev el auzynan jazyp alghan.

Aytystyng negizgi ózegi eki núsqada da týgel saqtalghanymen, aiyrmashylyqtary da joq emes. Mәselen, Mardan Baydildaev núsqasynda:

«Álemge әl bilmegen tang bolady,

Sen bota oinaqtaghan ot basqanday» – degen joldar bar. Ábubәkir Divaev núsqasynda bota emes, búzauday dep aitylady. Aqsúlu ile-shala bergen jauabynda Mardan Baydildaev núsqasynda: «Álemge әl bilmegen tang bolady, er jigit әlin bilgen bolmaydy qor»,– dep jauap qayyrady. Osyndaghy Kenshimbay aitqan joldy Aqsúluday sóz qadirin biletin aqyn sol kýiinde sózbe-sóz qaytalamasa kerek edi. Sol sekildi Kenshimbaydyng bergen jauabynda eki núsqada eki týrli aitylghan joldar da bar:

«Kemiter erdi әiel degen sózben,

Búl jerde ótirik aityp, dúshpan bolma».

(M. Baydildaev núsqasy)

«Kemiter әiel erdi degen sóz bar,

Allagha ótirik aityp, dúshpan bolma».

(Á. Divaev núsqasy)

Shamasy, osy aitystaghy Alla, bisimilla sekildi sózder keybir «qyraghy» redaktorlardyng qolymen syzylyp tastaluy ghajap emes. Onyng ýstine keybir shala-sharpy úiqasqan joldar, týsip qalghan sózder de redaktordyng jәne qúrastyrushynyng kóp sózge jiti qaramaghanyn dәleldeydi. Mәselen, «Jazushy» baspasynan 1965 j. jaryq kórgen ýsh tomdyq «Aytystyn» alghashqy tomynyng ózinde Aqsúlu – Kenshimbay aitysynda: «Qashtym da Aqmeshitten Arqa keldim, alystan aryp-ashyp, zorgha keldim», – degen joldar bar. Dúrysy: Arqa emes, Orgha kelding boluy kerek.

Aytys ónerine tereng taldau jasaghan Múhtar Áuezov ýlgili aitystar qataryna Aqsúlu – Kenshimbay aitysyn da jatqyzady. Aqsúlu jyrlary men aitystaryn tereng ýnilip oqyghan adam onyng parasat jaghynan óz zamanyndaghy kóp aqynnan ozyq bolghanyn  angharady. Sol tústa auyl ómirine dendep ene bastaghan alypsatarlyq pen paraqorlyq sekildi jaghymsyz qylyqtardy әshkereleuimen, әiel taghdyryna erekshe mәn beruimen Aqsúludyng sol kezdegi kórshiles orys, tatar, bashqúrt halyqtary túrmys-saltymen, mәdeniyetimen jaqsy tanys bolghanyn, olardyng jaqsysynan ýirenip, jamanynan jiyrenuge shaqyrghanyn bayqaymyz.

Aqsúludyng et jaqyn tuysynyng biri Qúramys Orysbaev Aqsúlu – Kenshimbay aitysyn jatqa biledi eken. Aqsaqaldyng jadynda qalghan aitys núsqasy da Ábubәkir men Mardan aghalar jazyp alghan aityspen sәikes keledi. Qariya Aqsúlu men Kenshimbay aitys ayaqtalghannan keyin Tólemis myrzanyng ýiinde taghy da sóz qaghysqanyn bayan qyldy. Aytystan keyin bolghan osy aitysqa nazar audarayyq:

Aqsúlu:

Kenshimbay, óleng izdep kelding qaydan?

Ala ýirek alma moyyn úshar saydan.

Kelgende qyryq jasqa óleng izdep,

Moynyna mingen eken ala saytan.

Kenshimbay:

Búl toygha men kelmedim, kóp әkeldi,

Birge jýr osy toygha dep әkeldi.

Sizderge taybúqalar jaramaydy,

Bolmasa kәri búqa dep әkeldi.

Aqsúlu:

Kenshimbay, nemenege búlghaqtaysyn,

Say ma edi tórt qúbylan, syrghaqtaysyn,

Kelgende qyryq jasqa óleng izdep,

Aqynym, sen qaytersing jyn qaqqasyn.

Kenshimbay:

Men ózim toy degende toymaushy edim,

Ólendi qoy degende qoymaushy edim.

Aqsúlu, sen jending ghoy, men jenildim,

Eshkimge boy bermen dep oilaushy edim.

Aqsúlu:

Kensheke, nemenege jýrsing tasyp,

Kelip eng bizding elge qarnyng ashyp.

Alghan song bizding elden әbden toyyp,

Jenem dep Aqsúludy dabyl shashyp.

Kensheke, shamang kelse taghy da aitys,

Ólenmen jiberteyin Sibir asyp.

Kenshimbay:

Aqsúlu, aitysam dep túrsyng tasyp,

Senimen aityspaymyn syrym shashyp.

Elimnen shyghyp edim bir sebeppen,

Saghyndym el-júrtymdy, bolsa nәsip.

Túrushy em mening ózim Syr boyynda,

Barushy em onda-daghy qyz toyyna.

Elimnen bir sebeppen jalghyz shyqtym,

Kinә qyp taghyp qoydyng sen moynyma.

Aqsúlu:

Kensheke, jýrushi eding suday tasyp,

Sózinen Aqsúludyng qaldyng sasyp.

Jenilip Aqsúludan qalghannan son,

Kenshimbay, bizding elden ketting qashyp.

Sonda Kenshimbay Tólemis myrzagha bylay degen eken:

«Búl Jayyq el jaylaghan jay eken ghoy,

Jayyqta jaghalbayly bay eken ghoy,

Árqaysy bir myndaghan jylqy aidaghan,

Elinning tórt qúbylysy say eken ghoy,

Jaz bolsa, aq boz ýiin tigip alyp,

Kәri-jas izdeytini toy eken ghoy...»

Qayym aitys týrinde ótken aitys sóz barymtasynyng taghy bir qyryn kórsetedi.

Endi bir el qúlaghyna salatyn jayt. Qazan qalasynda tónkeriske deyin basylghan kitaptargha sýienip, Aqsúludyng tughan jeri Jitiqara audanyna qarasty Tasqarasu auyly dep jazylyp kelgen bolatyn. Al aitys Tólemis myrzanyng auylynda ótkeni belgili. Oghan aitysta Kenshimbay auzymen aitylatyn:

«Balasy Balqojanyng Tólemis-ti,

Jigitke óner degen kerek is-ti.

Aytysyn eki aqynnyng kóremiz dep,

Ýsh jigit tórt-bes qyzben jónelisti.

Ýsh jigit tórt-bes qyzben baryp keldi,

Aqyndy Aqsúluday alyp keldi.

Qyzyghyn eki aqynnyng kóremiz dep,

Jiylyp tamashagha halyq keldi», – degen joldar da dәlel bola alady.

Al osy Tólemis myrzanyng auyly qaysy desek, búghan deyin «Milutiyn» kensharynyng bólimshesi bolyp kelgen, orystar Beloaul dep ketken eldi meken eken. Aqsúludy alyp kelgen auyl da osy manayda bolsa kerek edi, alayda, Tasqarasu atauy búl manayda mýldem kezdespeydi. Tólemis myrzanyng auylynan on bes shaqyrymday ghana qashyqtyqta ornalasqan Basqarasu – qazirgi «Shevchenko» kensharynyng ortalyghy. Arab әrbimen tanbalanghan sózderde «t» jәne «b» әripteri birdey tanbalanghanyn, aiyrmashylyghy osy әripterding asty-ýstine qoyylghan noqattarda ghana ekenin eskersek, Aqsúludyng tughan jeri – Tasqarasu emes, Basqarasu degen batyl boljam aitugha bolady. Jaghalbaylynyng Aqqoja jәne Balqoja ruyna jatatyn aghayyndar da osy auylda az emes.

Aqsúlu jasynan әkesining janyna jýrip, el biyligine de aralasqan. Jastay atastyrghan kýieui mezgilsiz qaza tauyp, әmengerlik zanymen onyng qatigez aghasyna qosaqtalghan qyz taghdyr shynjyryn tas-talqan búzyp shyghugha әreket jasaydy. Jesir dauynda ózin ózi qorghaugha shyqqan aqyn qyzdyng ótkir sózi el-júrtyn eljiretkenimen, elge әngirtayaq oinatyp, qoja bolyp otyrghan bay-bolystargha әser etpeydi. Aqsúlu bolsa, ózimen aitysyp, aitysta qyz basynan basqa min tappay, atastyrghan kýieuin betine salyq qylghan, biraq Aqsúludyng óz basyn er jigitten kem kórmegen Kenshimbaydy ózine teng sanap, astyrtyn sóz baylasady. Aru qyzdyng taghdyryna aralasudy mәrttik kórgen Kenshimbay Aqsúludy bir týnde alyp qashady. Olardyng búl qyzyghy da úzaqqa barmaydy. Kenshimbay alys saparda jýrgende qyzdyng jasyrynyp jýrgen auylyn jansyzdary arqyly bilip alghan әmengeri – ataqty Aday baydyng balasy Qoykeldi myrza Aqsúludy baylap-matap, auylyna alyp ketedi. Kele sala aiyqpas auyr dertke úshyrap, qúsadan qamyqqan Aqsúludyng túla boyyna bitken perzenti Qúlmataydy da tughan anasyna emizdirmey, bәibishening bauyryna salady. Sýitip, bosanghanyna ýsh kýn ótkennen keyin baryp, túla boyy túnghyshyn emirenip emizip, iyiskey de almaghan esil aqyn, aru ana jiyrma jasynda ómirmen qoshtasady.

Aqsúludyng balasy Qúlmatay Adaev óz anasy sekildi el qorghany bolghan, qazaqtan shyqqan túnghysh zangerlerding biri. Qúlmatay Troisk qalasynda orys arasynda okrugtik sotta advokat bolyp qyzmet istegen, «Ayqap» jurnalynyng tirekshi, tilektesterining biri bolyp, Súltanmahmút Toryayghyrovpen jәne Múhambetjan Serәlinmen jaqyn dos bolghan.

Qoykeldi ýiinde qapasta ótken bir jyldyng ishinde Aqsúlu qalamynan bir dәpter óleng tughan. Ókinishke oray, aqyn qyz «Qara dәpter» dep ataghan, onyng kóz jasymen, jýrek qanymen jazylghan búl qoljazbanyng qay arada qalghandyghy belgisiz.

Qazaq halqynyng qasiyetti bir qyzynyng qasiretti taghdyry osylay bolghan. Aqyn qyz Chelyabi oblysynyng Noghaybaq audanyna qarasty Aleksandra-Nevka dep atalatyn eldi mekenning janyndaghy qorymda jerlengen. 1993 jyly aqynnyng tughanyna 120 jyl, qaytys bolghanyna 100 jyl toluyn atap ótken jerlesteri onyng basyna qoyylghan qúlpytasqa:

«Izgiliktin, inshalla, bastap isin,

Aqsúlugha qoyylghan tastan mýsin.

Áruaqty qadirleu ýlgi bolsyn,

Ásirese, keyingi jastar ýshin», – degen jazu jazdyrghan.

Aqsúlu turaly alghash qalam terbegen Reseyde túratyn әdebiyetshi, pedagogika ghylymynyng kandidaty Ámirbek Bayniyazov. Onyng birneshe maqalasy «Júldyz» jurnalynda jaryq kórdi.

Aqylbek Shayahmet

Abai.kz