Kenistik – barlyq nәrsenin, al uaqyt – býkil oqighanyng ólshemi. Uaqyt pen kenistikting kókjiyegi toghysqan kezde últ tarihy bastalady. Búl – jay ghana әdemi aforizm emes.

Shyn mәninde, nemisterdin, italiyalyqtardyng nemese ýndi halyqtarynyng jylnamasyna kóz jýgirtsek, olardyng myndaghan jyldy qamtityn tól tarihyndaghy úly jetistikterining deni osy elder qazir meken etip jatqan aumaqtargha qatystylyghy jóninde súraq tuyndaytyny oryndy.  Áriyne, ejelgi Rim degen qazirgi Italiya emes, biraq italiyalyqtar ózderining tarihy tamyrymen maqtana alady. Búl – oryndy maqtanysh. Sol siyaqty, ejelgi gottar men býgingi nemister de bir halyq emes, biraq olar da Germaniyanyng mol tarihy múrasynyng bir bólshegi. Polietnikalyq bay mәdeniyeti bar ejelgi Ýndistan men býgingi ýndi halqyn tarih tolqynynda ýzdiksiz damyp  kele jatqan biregey órkeniyet retinde qarastyrugha bolady.

Búl – tariyhqa degen dúrys ústanym. Sol arqyly týp-tamyrymyzdy biluge, últtyq tarihymyzgha tereng ýnilip, onyng kýrmeuli týiinin sheshuge mýmkindik tuady.

Qazaqstan tarihy da jeke júrnaqtarymen emes, tútastay qalpynda qazirgi zamanauy ghylym túrghysynan qaraghanda týsinikti bolugha tiyis. Oghan qajetti dәiekterimiz de jetkilikti.

Birinshiden, qosqan ýlesteri keyinirek sóz bolatyn protomemlekettik birlestikterding deni qazirgi Qazaqstan aumaghynda qúrylyp, qazaq últy etnogenezining negizgi elementterin qúrap otyr.

Ekinshiden, biz aitqaly otyrghan zor mәdeny jetistikter shoghyry dalamyzgha syrttan kelgen joq, kerisinshe, kópshiligi osy keng baytaq ólkede payda bolyp, sodan keyin Batys pen Shyghysqa, Kýngey men Teriskeyge taraldy.

Ýshinshiden, keyingi jyldary tabylghan tarihy jәdigerler bizding babalarymyzdyng óz zamanyndaghy eng ozyq, eng ýzdik tehnologiyalyq janalyqtargha tikeley qatysy bar ekenin aighaqtaydy. Búl jәdigerler Úly dalanyng jahandyq tarihtaghy ornyna tyng kózqaraspen qaraugha mýmkindik beredi.

Tipti, qazaqtyng keybir ru taypalarynyng ataulary «qazaq» etnoniyminen talay ghasyr búryn belgili bolghan. Osynyng ózi bizding últtyq tarihymyzdyng kókjiyegi búghan deyin aitylyp jýrgen kezennen tym әride jatqanyn aighaqtaydy. Europasentristik kózqaras saqtar men ghúndar jәne basqa da býgingi týrki halyqtarynyng arghy babalary sanalatyn etnostyq toptar bizding últymyzdyng tarihy etnogenezining ajyramas bólshegi bolghany turaly búltartpas faktilerdi kóruge mýmkindik bergen joq.

Sonymen birge, úzaq uaqyttan beri bizding jerimizde ómir sýrip kele jatqan kóptegen etnostargha ortaq Qazaqstan tarihy turaly sóz bolyp otyrghanyn atap ótkenimiz jón. Búl – týrli etnostardyng kóptegen kórnekti túlghalary óz ýlesterin qosqan býkil halqymyzgha ortaq tariyh.

Býginde tól tarihymyzgha ong kózqaras kerek. Biraq, qanday da bir tarihy oqighany tandamaly jәne koniunkturalyq túrghydan ghana sipattaumen shekteluge bolmaydy. Aq pen qara – bir-birinen ajyramaytyn úghymdar. Búlar ózara birleskende jeke adamdardyng da, tútas halyqtardyng da ómirine qaytalanbas renk beredi. Bizding tarihymyzda qasiretti sәtter men qayghyly oqighalar, súrapyl soghystar men qaqtyghystar, әleumettik túrghydan qauipti synaqtar men sayasy qughyn-sýrginder az bolmady. Múny úmytugha haqymyz joq. Kópqyrly әri auqymdy tarihymyzdy dúrys týsinip, qabylday biluimiz kerek.

Biz basqa halyqtardyng rólin tómendetip, ózimizding úlylyghymyzdy kórseteyin dep otyrghanymyz joq. Eng bastysy, biz naqty ghylymy derekterge sýiene otyryp, jahandyq tarihtaghy óz rólimizdi bayyppen әri dúrys payymdaugha tiyispiz.

Sonymen, Úly dalanyng jeti qyryna toqtalayyq.

I. ÚLT TARIHYNDAGhY KENISTIK PEN UAQYT

Bizding jerimiz materialdyq mәdeniyetting kóptegen dýniyelerining payda bolghan orny, bastau búlaghy desek, asyra aitqandyq emes. Qazirgi qogham ómirining ajyramas bólshegine ainalghan kóptegen búiymdar kezinde bizding ólkemizde oilap tabylghan. Úly dalany meken etken ejelgi adamdar talay tehnikalyq janalyqtar oilap tauyp, búryn-sondy qoldanylmaghan jana qúraldar jasaghan. Búlardy adamzat balasy jer jýzining әr týkpirinde әli kýnge deyin paydalanyp keledi. Kóne jylnamalar býgingi qazaqtardyng arghy babalary úlanghayyr Euraziya qúrlyghyndaghy sayasy jәne ekonomikalyq tarihtyng betalysyn talay ret týbegeyli ózgertkeni turaly syr shertedi.

1. Atqa minu mәdeniyeti

Atqa minu mәdeniyeti men jylqy sharuashylyghy jer jýzine Úly daladan taraghany tarihtan belgili.

Elimizding soltýstik ónirindegi eneolit dәuirine tiyesili «Botay» qonysynda jýrgizilgen qazba júmystary jylqynyn  túnghysh ret qazirgi Qazaqstan aumaghynda qolgha ýiretilgenin dәleldedi.

Jylqyny qolgha ýiretu arqyly bizding babalarymyz óz dәuirinde adam aitqysyz ýstemdikke ie boldy. Al jahandyq auqymda alsaq, sharuashylyq pen әskery saladaghy tendessiz revolusiyagha jol ashty.

Jylqynyng qolgha ýiretilui atqa minu mәdeniyetining de negizin qalady. Bes qaruyn asynghan salt atty sarbaz aibarly kóshpendiler imperiyalary tarih sahnasyna shyqqan dәuirding simvolyna ainaldy.

Tu ústaghan salt atty jauyngerding beynesi – batyrlar zamanynyng eng tanymal emblemasy, sonymen qatar, atty әskerding payda boluyna baylanysty qalyptasqan kóshpendiler әlemi «mәdeny kodynyn» airyqsha elementi.

Avtokólik qozghaltqyshtarynyng quaty әli kýnge deyin attyng kýshimen ólshenedi. Búl dәstýr – jer jýzinde salt attylar ýstemdik qúrghan úly dәuirge degen qúrmetting belgisi.

Biz әlemning barlyq týkpirine ejelgi qazaq jerinen taraghan osynau úly tehnologiyalyq revolusiyanyng jemisin adamzat balasy HIH ghasyrgha deyin paydalanyp kelgenin úmytpaugha tiyispiz.

Qazirgi kiyim ýlgisining bazalyq komponentteri Dala órkeniyetining erte kezeninen tamyr tartady. Atqa minu mәdeniyeti salt atty jauyngerding yqsham kiyim ýlgisin dýniyege әkeldi. At ýstinde jýrgende ynghayly boluy ýshin babalarymyz alghash ret kiyimdi ýstingi jәne astynghy dep ekige bóldi. Osylaysha kәdimgi shalbardyng alghashqy núsqasy payda boldy.

Búl salt atty adamdardyng at qúlaghynda oinauyna, úrys kezinde erkin qimyldauyna mýmkindik berdi. Dala túrghyndary teriden, kiyizden, kendir men jýnnen, kenepten shalbar tikti. Sodan beri myndaghan jyl ótse de, kiyimning osy týri ózgere qoymady. Qazba júmystary kezinde tabylghan kóne shalbarlardyng qazirgi shalbardan esh aiyrmasy joq.

Sonymen qatar, býgingi etikterding barlyq týri kóshpendiler atqa mingende kiygen júmsaq óksheli saptama etikting «múragerleri» ekeni belgili.

At ýstinde jýrgen kóshpendiler taqymyna basqan sәigýligine neghúrlym erkin minip jýrui ýshin biyik er-túrman men ýzengini oilap tapty. Búl janalyq salt atty adamnyng at ýstinde qaqqan qazyqtay myghym otyruyna, sonymen birge shauyp bara jatyp, qolyndaghy qaruyn esh qiyndyqsyz jәne neghúrlym tiyimdi qoldanuyna mýmkindik berdi.

Babalarymyz shapqan attyng ýstinen sadaq tartudy barynsha jetildirdi. Soghan baylanysty qarudyng qúrylymy da ózgerip, kýrdeli, ynghayly әri quatty bola týsti. Masaghyna qauyrsyn taghylyp, metalmen úshtalghan jebe beren sauytty tesip ótetin kóbebúzargha ainaldy.

Qazaqstan aumaghynda ómir sýrgen týrki taypalary oilap tapqan taghy bir tehnologiyalyq janalyq – qylysh. Onyng oqtay týzu nemese iyilgen jýzi – erekshe belgisi. Búl qaru eng manyzdy әri keng taralghan soghys qúralyna ainaldy.

Sarbaz ben onyng mingen atyn qorghaugha arnalghan sauytty da alghash ret bizding babalarymyz jasaghan. Euraziya kóshpendilerining airyqsha manyzdy әskery janalyghyna balanghan múzday temir qúrsanghan atty әsker osylaysha payda boldy. Otty qaru payda bolyp, jappay qoldanysqa engenge deyin atty әskerding damuy bizding dәuirimizge deyingi I mynjyldyq pen bizding dәuirimizding I ghasyry arasynda kóshpendilerding úzaq uaqyt boyy búryn-sondy bolmaghan jauyngerlik ýstemdik ornatuyn qamtamasyz etken jasaqtyng erekshe týri – aibarly atty әskerding qalyptasuyna yqpal etti.

2. Úly daladaghy ejelgi metallurgiya

Metall óndiruding amal-tәsilderin tabu tarihtyng jana kezenine jol ashyp, adamzat damuynyng barysyn týbegeyli ózgertti. San aluan metall kenderine bay qazaq jeri – metallurgiya payda bolghan alghashqy ortalyqtardyng biri. Ejelgi zamanda-aq Qazaqstannyng Ortalyq, Soltýstik jәne Shyghys aimaqtarynda tau-ken óndirisining oshaqtary payda bolyp, qola, mys, myrysh, temir, kýmis pen altyn qorytpalary alyna bastady.

Ata-babalarymyz jana, neghúrlym berik metaldar óndiru isin damytyp, olardyng jedel tehnologiyalyq ilgerileuine jol ashty. Qazba júmystary barysynda tabylghan metall qorytatyn peshter men qoldan jasalghan әshekey búiymdary, ejelgi dәuirding túrmystyq zattary men qaru-jaraqtary búl turaly terennen syr shertedi. Osynyng bәri ejelgi zamandarda bizding jerimizdegi dala órkeniyeti tehnologiyalyq túrghydan qanshalyqty qarqyndy damyghanyn kórsetedi.

3. Ang stiyli

Bizding ata-babalarymyz qorshaghan ortamen etene ómir sýrip, ózderin tabighattyng ajyramas bólshegi sanaghan. Búl basty túrmys qaghidaty Úly dalany mekendegen halyqtardyng dýniyetanymy men qúndylyqtaryn qalyptastyrdy. Óz jazuy men mifologiyasy bar Qazaqstannyng ejelgi túrghyndarynyng ozyq mәdeniyeti boldy.

Olardyng múrasynyng jarqyn kórinisi, kórkem bolmysy men ruhany baylyghynyng aishyqty belgisi – «ang stiyli óneri». Januarlar beynesin túrmysta paydalanu adam men tabighattyng ózara baylanysynyng simvolyna balanyp, kóshpendilerding ruhany baghdaryn aiqyndap otyrghan.

Olar jyrtqyshtardyn, negizinen mysyq túqymdas andardyng suretin kóbirek qoldanghan. Egemen Qazaqstannyng simvoldarynyng biri – jergilikti januarlar әleminde siyrek kezdesetin túrpaty tekti qar barysy ekeni kezdeysoq emes.

Búl rette, ang stiyli babalarymyzdyng airyqsha joghary óndiristik tәjiriybesi bolghanyn kórsetedi. Olar oiylap keskindeudi, metalmen júmys isteuding tehnikasyn, sonyng ishinde, mys pen qoladan balqymalar jasaudyng jәne qúimalar qúidyn, jayma altyn dayyndaudyng kýrdeli әdisterin jaqsy mengergen.

Jalpy, «ang stiyli» fenomeni әlemdik ónerdegi biyik belesterding biri sanalady.

4. Altyn adam

Bizding týp-tamyrymyzgha janasha kózqaraspen qaraugha jol ashyp, әlemdik ghylym ýshin sensasiya sanalghan janalyq – 1969 jyly Qazaqstannyng Esik qorghanynan tabylghan, ónertanushy ghalymdar arasynda «qazaqstandyq Tutanhamon» degen atqa ie bolghan «Altyn adam».

Búl jauynger talay tylsym qúpiyanyng betin ashty. Bizding babalarymyz әli kýnge deyin ózining asqan kórkemdigimen tamsandyratyn asa joghary dengeydegi kórkem dýniyeler jasaghan. Jauyngerding altynmen aptalghan kiyimderi ejelgi sheberlerding altyn óndeu tehnikasyn jaqsy mengergenin anghartady. Sonymen birge, búl janalyq Dala órkeniyetining zor quaty men estetikasyn әigileytin bay mifologiyany pash etti.

Dala halqy óz kósemderin osylaysha úlyqtap, onyng mәrtebesin kýn sekildi qúdiret dengeyine kóterip asqaqtatqan. Qorymdaghy sәn-saltanatty jasau-jabdyqtar ejelgi babalarymyzdyng ziyatkerlik dәstýrlerinen de mol habar beredi. Jauyngerding janynan tabylghan kýmis keselerding birinde oiyp jazylghan tanbalar bar. Búl – Ortalyq Aziya aumaghynan búryn-sondy tabylghan jazu ataulynyng ishindegi eng kónesi.

5. Týrki әlemining besigi

Qazaqtardyng jәne Euraziyanyng basqa da halyqtarynyng tarihynda Altaydyng alar orny erekshe. Osynau asqar taular ghasyrlar boyy Qazaqstan jerining tәji ghana emes, kýlli týrki әlemining besigi sanaldy. Dәl osy ónirde bizding dәuirimizding I mynjyldyghynyng orta sheninde Týrki dýniyesi payda bolyp, Úly dala tósinde jana kezeng bastaldy.

Tarih pen geografiya týrki memleketteri men úly kóshpendiler imperiyalary sabaqtastyghynyng airyqsha modelin qalyptastyrdy. Búl memleketter úzaq uaqyt boyy birin-biri almastyryp, orta ghasyrdaghy Qazaqstannyng ekonomikalyq, sayasy jәne mәdeny ómirinde ózining óshpes izin qaldyrdy.

Orasan zor kenistikti iygere bilgen týrkiler úlanghayyr dalada kóshpeli jәne otyryqshy órkeniyetting ózindik órnegin qalyptastyryp, óner men ghylymnyng jәne әlemdik saudanyng ortalyghyna ainalghan ortaghasyrlyq qalalardyng gýldenuine jol ashty. Mәselen, orta ghasyrdaghy Otyrar qalasy әlemdik órkeniyetting úly oishyldarynyng biri – Ábu Nasyr әl-Farabiydi dýniyege әkelse, týrki halyqtarynyng ruhany kóshbasshylarynyng biri Qoja Ahmet Yassauy Týrkistan qalasynda ómir sýrip, ilim taratqan.

6. Úly Jibek joly

Elimizding geografiyalyq túrghydan útymdy, yaghny Euraziya qúrlyghynyng kindiginde ornalasuy ejelden әrtýrli memleketter men órkeniyetter arasynda tranzittik «dәlizderdin» payda boluyna septigin tiygizdi. Bizding dәuirimizden bastap búl qúrlyq joldary Ýlken Euraziyanyng Shyghysy men Batysy, Soltýstigi men Ontýstigi arasyndaghy sauda jәne mәdeniyet salasyndaghy baylanystardyng transkontiynentalidy jelisine – Úly Jibek joly jýiesine ainaldy.

Búl jol halyqtar arasyndaghy jahandyq ózara tauar ainalymy men ziyatkerlik yntymaqtastyqtyng qalyptasyp, damuy ýshin ornyqty platforma boldy.

Keruen joldaryn minsiz úiymdastyryp, qauipsizdigin qamtamasyz etken Úly dala halqy ejelgi jәne orta ghasyrlardaghy asa manyzdy sauda qatynasynyng basty dәnekeri sanaldy. Dala beldeui Qytay, Ýndi, Parsy, Jerorta tenizi, Tayau Shyghys jәne slavyan órkeniyetterin baylanystyrdy.

Alghash payda bolghan sәtten bastap, Úly Jibek joly kartasy, negizinen, Týrik imperiyalarynyng aumaghyn qamtydy. Ortalyq Euraziyada týrkiler ýstemdik qúrghan kezende Úly Jibek joly gýldenu shegine jetip, halyqaralyq auqymda ekonomikany órkendetuge jәne mәdeniyetti damytugha septigin tiygizdi.

7. Qazaqstan – alma men qyzghaldaqtyng otany

Asqaq Alataudyng baurayy alma men qyzghaldaqtyng «tarihy otany» ekeni ghylymy túrghydan dәleldengen. Qarapayym, biraq býkil әlem ýshin ózindik mәn-manyzy zor búl ósimdikter osy jerde býr jaryp, jer jýzine taralghan. Qazaqstan qazir de әlemdegi alma ataulynyng arghy atasy – Siyvers almasynyng otany sanalady. Dәl osy túqym eng kóp taralghan jemisti әlemge tartu etti. Bәrimiz biletin alma – bizdegi almanyng genetikalyq bir týri. Ol Qazaqstan aumaghyndaghy Ile Alatauy baurayynan Úly Jibek jolynyng kóne baghyty arqyly alghashqyda Jerorta  tenizine, keyinnen býkil әlemge taralghan. Osy tanymal jemisting tereng tarihynyng simvoly retinde elimizding ontýstigindegi eng әsem qalalardyng biri Almaty dep ataldy.

Qazaqstan aumaghyndaghy Shu, Ile taularynyng eteginen әli kýnge deyin jergilikti ósimdikter әlemining jauhary sanalatyn Regeli qyzghaldaqtaryn bastapqy kýiinde kezdestiruge bolady. Búl әsem ósimdikter bizding jerimizde Tyani-Shani taularynyng etegi men shóleyt dalanyng týiiser túsynda payda bolghan. Qazaq topyraghyndaghy osynau qarapayym, sonday-aq, erekshe gýlder óz әdemiligimen kóptegen halyqtyng jýregin jaulap, birtindep býkil әlemge tarady.

Býginde jer jýzinde qyzghaldaqtyng 3 mynnan astam týri bar, olardyng basym kópshiligi – bizding dala qyzghaldaghynyng «úrpaghy». Qazir Qazaqstanda qyzghaldaqtyng 35 týri ósedi.

***

II. TARIHY SANANY JANGhYRTU

Kóterilgen mәseleler jan-jaqty  oy eleginen ótkizip, tereng zerdeleudi talap etedi. Sonday-aq, bizding dýniyetanymymyzdyn, halqymyzdyng ótkeni men býginining jәne bolashaghynyng irgeli negizderine tikeley qatysty.

Búl júmysty birneshe iri jobalar arqyly bastaugha bolady dep oilaymyn.

1. Arhiv – 2025

Tәuelsizdik jyldarynda halqymyzdyng ótkenin zertteuge qatysty auqymdy júmystar atqaryldy. Elimizding tarihy jylnamasyndaghy aqtandaqtardy qayta qalpyna keltiruge jol ashqan «Mәdeny múra» baghdarlamasy tabysty iske asyryldy. Biraq, babalarymyzdyng ómiri men olardyng ghajap órkeniyeti jónindegi kóptegen derekti qújattar, әli de bolsa, ghylymy ainalymgha týsken joq. Olar әlemning býkil arhivterinde óz izdeushisi men zertteushisin kýtip jatyr.

Sondyqtan, ejelgi dәuirden qazirgi zamangha deyingi kezendi qamtityn barlyq otandyq jәne sheteldik múraghattar dýniyesine eleuli irgeli zertteuler jýrgizu ýshin «Arhiv – 2025» jeti jyldyq baghdarlamasyn jasauymyz qajet dep sanaymyn.

Búl jobany jýzege asyru barysynda tarihshylardan, derektanushylar men mәdeniyettanushylardan qúrylghan arnayy toptardyng otandyq jәne sheteldik iri arhivtermen ózara jýieli әri úzaq merzimdi yqpaldastyqta bolyp, izdeu-zertteu júmystaryn jýrgizuine basa mәn beru kerek.

Qay jaghynan bolsyn, búl manyzdy júmys memleket esebinen atqarylatyn «akademiyalyq turizmge» ainalmaugha tiyis. Arhiv derekterin tek jinaqtap qana qoymay, barlyq mýddeli zertteushiler men qalyng júrtshylyqqa qoljetimdi boluy ýshin olardy belsendi týrde sifrlyq formatqa kóshiru qajet.

Óz tarihyna degen maqtanysh sezimin úyalatyp, otanshyldyq tәrbie beru mektep qabyrghasynan bastalugha tiyis. Sondyqtan, mektepter men barlyq ónirlerdegi ólketanu muzeylerining janynan tarihi-arheologiyalyq qozghalystar qúru manyzdy. Últ tarihyn sanagha siniru barsha qazaqstandyqtardyng boyynda óz bastaularyna degen ortaqtyq sezimin qalyptastyrady.

2. Úly dalanyng úly esimderi

Kópshilikting sanasynda tarihy ýderister, negizinen, túlghalandyru sipatyna ie bolatyny belgili. Kóptegen halyqtar óz elining erekshe elshisi syndy úly babalarynyng esimderin maqtan tútady.

Mysaly, ótken dәuirlerdegi Tutanhamon, Konfusiy, Eskendir Zúlqarnayyn, Shekspiyr, Gete, Pushkin jәne Djordj Vashington siyaqty dýnie jýzine belgili túlghalar býginde «óz memleketterinin» bagha jetpes simvoldyq kapitaly sanalady әri sol elderding halyqaralyq arenada tiyimdi ilgerileuine septigin tiygizip otyr.

Úly dala Ál-Faraby men Yassaui, Kýltegin men Beybarys, Áz-Tәuke men Abylay, Kenesary men Abay jәne basqa da kóptegen úly túlghalar shoghyryn dýniyege әkeldi.

Sondyqtan, biz birinshiden, ataqty tarihy túlghalarymyz ben olardyng jetistikterining qúrmetine ashyq aspan astynda eskertkish-mýsinder qoyylatyn «Úly dalanyng úly esimderi» atty oqu-aghartu ensiklopediyalyq sayabaghyn ashuymyz kerek.

Ekinshiden, maqsatty memlekettik tapsyrys úiymdastyru arqyly qazirgi әdebiyettegi, muzyka men teatr salasyndaghy jәne beyneleu ónerindegi úly oishyldar, aqyndar jәne el biylegen túlghalar beynesining manyzdy galereyasyn jasaudy qolgha alu qajet.

Sonday-aq, búl jerde klassikalyq qalyptan tys, balamaly jastar ónerining kreativti әleuetin de paydalanudyng mәni zor. Osyghan oray, búl iske tek otandyq qana emes, sonymen birge, sheteldik sheberler men shygharmashylyq újymdardy da tartqan jón.

Ýshinshiden, elimizding tarihy kezenderin keninen qamty otyryp, «Úly Dala túlghalary» atty ghylymiy-kópshilik seriyalardy shygharyp, taratu júmystaryn jýielendiru jәne jandandyru qajet.

Búl baghytta qazaqstandyq ghalymdarmen qatar sheteldik mamandar da tartylatyn halyqaralyq kópbeyindi újym qúrugha bolady. Nәtiyjesinde, bizding qaharmandarymyzdyng ómiri men qyzmeti jóninde tek elimizdegiler ghana emes, sonday-aq, shet eldegiler de biletin bolady.

3. Týrki әlemining geneziysi

Qazaqstan – kýlli týrki halyqtarynyng qasiyetti «Qara shanyraghy». Býgingi qazaqtyng sayyn dalasynan әlemning әr týkpirine taraghan týrki tektes taypalar men halyqtar basqa elder men ónirlerding tarihy ýderisterine eleuli ýles qosty.

Osyghan baylanysty, «Týrki órkeniyeti: týp tamyrynan qazirgi zamangha deyin» atty jobany qolgha alu qajet. Búl joba ayasynda 2019 jyly Astanada Týrkologtardyng dýniyejýzilik kongresin jәne әrtýrli elder muzeylerining ekspozisiyalaryna ejelgi týrki jәdigerleri qoyylatyn Týrki halyqtarynyng mәdeny kýnderin úiymdastyru kerek. Sonday-aq, Vikiypediyanyng ýlgisinde Qazaqstannyng moderatorlyghymen Týrki halyqtaryna ortaq tuyndylardyng birynghay onlayn kitaphanasyn ashu da manyzdy. 

Sonymen qatar, jana oblys ortalyghy retinde Týrkistandy damytu barysynda onyng halyqaralyq arenadaghy bedelin jýieli týrde arttyru qajet.

Qazaqstannyng ejelgi astanasy halqymyzdyng ruhany ortalyghy ghana emes, sonday-aq, býkil týrki әlemi ýshin kiyeli oryn bolyp sanalady.

4. Úly dalanyng ejelgi óner jәne tehnologiyalar muzeyi

«Úly dala» atty ejelgi óner jәne tehnologiyalar muzeyin ashugha tolyq mýmkindigimiz bar. Oghan ozyq óner men tehnologiya ýlgilerin – ang stiylinde jasalghan búiymdardy, «Altyn adamnyn» jaraqtaryn, jylqyny qolgha ýiretu, metallurgiyany damytu, qaru-jaraq, sauyt-sayman dayyndau ýderisin kórsetetin zattardy jәne basqa da jәdigerlerdi jinaqtaugha bolady. Onda Qazaqstan jerinen tabylghan qúndy arheologiyalyq eskertkishter men arheologiyalyq keshenderding ekspozisiyalary qoyylady. Búl zattar tarihy dәuirlerding qanday da bir kezenindegi әrtýrli sharuashylyq salalarynyng damu ýderisin kórsetedi.

Sonymen qatar, «Úly dalanyng úly órkeniyetteri» atty jalpyúlttyq tarihy rekonstruksiyalar klubyn qúryp, sonyng negizinde Astanada jәne Qazaqstannyng ózge de ónirlerinde ejelgi saqtar, ghúndar, úly týrki qaghandarynyng dәuiri jәne basqa da taqyryptar boyynsha festivalidar ótkizuge bolady. Búghan qyzyghushylyq bildirgen adamdardy tarta otyryp, osy taqyryptar ayasyndaghy júmystardy bir mezgilde jýrgizuge bolady.

Ejelgi Otyrar qalasynyng birqatar nysandaryn – ýileri men kóshelerin, qoghamdyq oryndaryn, su qúbyrlaryn, qala qamalynyng qabyrghalary men taghy da basqa jerlerin ishinara qalpyna keltiretin turistik joba da qyzyqty bolmaq.

Osynyng negizinde bilimdi dәripteuge jәne turizmdi damytugha basa mәn berilui qajet.

5.      Dala foliklory men muzykasynyng myng jyly

Búl joba  ayasynda bizge «Dala foliklorynyng antologiyasyn» jasau kerek. Múnda Úly dala múragerlerining ótken mynjyldyqtaghy halyq auyz әdebiyetining tandauly ýlgileri – ertegileri, anyz-әfsanalary, qissalary men epostary jinaqtalady.

Sonymen qatar, qazaqtyng qobyz, dombyra, sybyzghy, sazsyrnay jәne basqa da dәstýrli muzykalyq aspaptarymen oryndaugha arnalghan manyzdy tuyndylar toptamasyn – «Úly dalanyng kóne saryndary» jinaghyn basyp shygharu qajet.

Úly Dalanyng foliklory men әuenderi zamanauy sifrlyq formatta «jana tynys» alugha tiyis. Búl jobalardy jýzege asyru ýshin kóshpendilerding bay múrasyn jýieleuge qabiletti ghana emes, sonday-aq, onyng ózektiligin arttyra alatyn otandyq jәne sheteldik kәsiby mamandardy tartu manyzdy.

Bizding mәdeniyetimizding negizgi sujetterinde, keyipkerleri men saryndarynda shekara bolmaydy, sol sebepti ony jýieli zerttep, býkil Ortalyq Euraziya kenistigi men barsha әlemde dәripteuge tiyispiz.

Auyzsha jәne muzykalyq dәstýrdi janghyrtu qazirgi zamanghy auditoriyagha jaqyn әri týsinikti formatta boluy kerek.

Atap aitqanda, kónergen sózder men mәtinderdi suretterimen qosa beruge, aiqyn viydeomaterialdar formasynda úsynugha bolady. Muzykalyq dybystar men әuender tabighy aspaptarmen ghana emes, olardyng zamanauy elektrondy núsqalary arqyly da shygharylady.

Sonymen qatar, foliklorlyq dәstýrding ortaq tarihy negizderin izdeu ýshin Qazaqstannyng týrli ónirleri men ózge elderge birneshe izdeu-zertteu ekspedisiyalaryn úiymdastyru qajet.

6. Tarihtyng kino óneri men televiziyadaghy kórinisi

Qazirgi zamandaghy halyqtardyng tarihy tanym-týisiginde kino óneri erekshe oryn alady. Jalpy halyqtyng sanasynda filimderdegi jarqyn kinoobrazdar irgeli ghylymy monografiyalardaghy derekti portretterden góri manyzdyraq ról atqarady.

Sondyqtan, tez arada Qazaqstannyng órkeniyet tarihynyng ýzdiksiz damuyn kórsetetin derekti-qoyylymdyq filimderdin, televiziyalyq serialdar men tolyqmetrajdy kórkem kartinalardyng arnayy siklin óndiriske engizu kerek.

Atalghan jobalar keng halyqaralyq yntymaqtastyq ayasynda otandyq jәne sheteldik ýzdik ssenaristerdi, rejisserlerdi, akterlerdi, produserlerdi jәne zamanauy kino óndirisining basqa da mamandaryn tartu arqyly jýzege asyrylugha tiyis.

Qyzyqty әri melodramalyq saryndarmen qatar, kórermender ýshin tanymal fentezy jәne shytyrman oqighaly blokbasterlerding elementterin qosa otyryp, jana tarihy tele-kino tuyndylardyng janrlaryn barynsha keneytu qajet.

Osy maqsatpen Úly dalanyng bay mifologiyalyq jәne foliklorlyq materialdaryn paydalanugha bolady.

Últ qaharmandaryn ýlgi tútu ýrdisin qalyptastyrugha jol ashatyn sapaly balalar filimderi men mulitiplikasiyalyq serialdardy asa qajet etetin óskeleng úrpaqtyng da talghamyna erekshe nazar audaru kerek.

Bizding danqty batyrlarymyz, oishyldarymyz ben el biyleushilerimiz – tek Qazaqstan ghana emes, sonday-aq, býkil әlem boyynsha elikteuge layyqty túlghalar.

QORYTYNDY

Osydan bir jarym jyl búryn mening «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» atty baghdarlamalyq maqalam jaryqqa shyqty.

Jogharyda atalghan jobalardy «Ruhany janghyru» baghdarlamasynyng jalghasy retinde qarastyramyn.

«Ruhany janghyru» jalpyúlttyq baghdarlamasynyng jana komponentteri ata-babalarymyzdyng kóp ghasyrlyq múrasynyng sifrlyq órkeniyet jaghdayynda týsinikti әri súranysqa ie boluyn qamtamasyz ete otyryp, ony janghyrtugha mýmkindik beredi.

Tól tarihyn biletin, baghalaytyn jәne maqtan etetin halyqtyng bolashaghy zor bolady dep senemin. Ótkenin maqtan tútyp, býginin naqty baghalay bilu jәne bolashaqqa ong kózqaras tanytu – elimizding tabysty boluynyng kepili degenimiz osy.

Núrsúltan Nazarbaev

QR Preziydenti

Abai.kz