(Jazushy, dramaturg, filologiya ghylymdarynyng doktory Serik Asylbekúlymen  qazaq prozasyndaghy moderndik evolusiya haqynda syr-súqbat)

  – Serik agha, kórkem әdebiyet shygharmalary qoghamgha ne ýshin kerek? Ángimeni әueli osydan bastayyqshy...

– Meninshe, kórkem әdebiyet qoghamgha eng aldymen adamzattyng janyn izgilendiru ýshin qajet, jalpy kórkemónerdin, әriyne, onyng ishinde әdebiyet te bar, eng basty funksionaldyq qyzmeti – osy. Búl – adam balasy jýzege asyratyn jer betindegi býkil qyzmetterding ishindegi qogham ýshin eng manyzdysy dep oilaymyn. Óitkeni, jany izgilenbegen adamdar qauymdastyghy eshqashan óskeleng ekonomikagha, biyik moraligha negizdelgen әdiletti, órkeniyetti qogham qúra almaydy. Sondyqtan da úly Jaratushy ózi jaratqan pendelerining ruhyn pәktendirip, jan-dýniyesin izgilendiru ýshin jer betine әr kezde Músa, Isa, Múhammed payghambarlardy, Gomer, Eshil men Evrepiyd, Shekspir men Lope de Vega, A.S.Pushkin men L.N.Tolstoy, F.M.Dostoevskiy, Onere de Balizak, Abay, M.Áuezov, U.Tennesi, G.Markes, Sh.Aytmatov, Bernhard   Shlink, Haled Hússeyn sekildi úly aqyndar men jazushylardy, dramaturgterdi jiberip otyratyn siyaqty.

– Sonda siz jany izgilengen adam adamzat  qoghamynyng eng basty qúndylyghy demeksiz be?

–  IYә, dәl solay. Nege deseniz, jany izgilengen azamat eshqashan әlsizge zorlyq jasamaydy, zeynetker qarttar men jetim balalargha, kóp balaly analargha arnalghan budjet qarjysyn úrlap, jemqorlyqqa salynbaydy, jasy kelgen ata-analaryn qarttar ýiine ótkizip jibermeydi. Sondyqtan da, sóz joq, onday elderding ekonomikasy kóterilip, órkeniyeti órge basady. Mysaly, sonau qiyr kýnshyghystaghy Japoniyany, Skandinaviyadaghy Norvegiya men Daniyany, Shvesiya men Finlyandiyany, kýni keshe ghana bizben bir imperiyanyng qúramynda bolghan Estoniyany alayyqshy. Olar qazirgi tanda býkil jer sharyna naghyz órkeniyetti, baqytty qoghamnyng qanday bolatynynyng ýlgisin kórsetip otyrghan joq pa? Endeshe, qoghamnyng jalpy damuynda әdebiyet pen kórkemónerding rólining erekshe manyzdy ekenine kýmәn keltiruge bola ma? Áriyne, joq. Osyny jete týsingen damyghan memleketter óz elinde kórkemónerding damuyna barynsha jaghday jasap baghady. Mysaly, Fransiyada fransuz әdebiyeti  filologiya, sayasattanu, tarih sekildi gumanitarlyq fakulitetterdi bylay qoyghanda, tehnikalyq uniyversiytetterde de jeke pәn retinde arnayy oqytylady. Beligiya men Latviyada, Reseyde kitap basyp shygharu óndirisine salynatyn qosymsha qún salyghy 5 payyzdan aspaydy. Al Úlybritaniya, Irlandiya, Norvegiya, Polisha elderinde kitapqa salynatyn salyq tipti mýlde alyp tastalynghan. Sondyqtan búl elderdegi kitap baghasy bizdegiden arzan, kópshilikke qoljetimdi.

Sonday-aq, damyghan, órkeniyetti elderding qalalarynda teatrlardan ayaq alyp jýre almaysyz, aitalyq, basqa megapolisterge qaraghanda ózimizge kóbirek tanys Mәskeu qalasynyng bir ózinde ýlkendi-kishili 350 teatr bar eken. Al, bizding býkil memleketimizding barsha aumaghynda teatrlardyng sany 50-ge әzer jetip jyghylady. Alayda soghan qaramastan sol azghantay óner ordalaryn qarjylandyrudy budjetke basy artyq salmaq kóretin azamattarymyz az emes.

Taghy bir mysal. Býgingi tanda Fransiyada – 3500, Germaniyada – 4700 kitap dýkeni júmys isteydi. Al bizding elimizdegi iri kitap dýkenderining sany myndy bylay qoyghanda jýzge jete qoyar ma eken? Meninshe, aldaghy uaqytta biz osy kitap basu men taratu isine airyqsha manyz berip, ony elimizding aldynda túrghan eng ózekti strategiyalyq mindetterding qataryna qosuymyz kerek. Óitkeni intellektualdy últtyng ghana eng aldynghy qatarly 30 memleketting qataryna qosylugha shamasy keletini búl kýnderi kim-kimge de týsinikti bolsa kerek.

Meshitke nemese shirkeuge, sinogogagha adamdar ne ýshin barady?  Áriyne, Qúday aldynda tәubesine kelip, ruhany tazaru ýshin, yaghny katarsiske týsu ýshin barady. Shynayy kórkem әdebiyet shygharmasyn oqu barysynda, talantty spektaklider men kinofilimder kóru kezinde pende osynday ruhany aktydan ótip, janghyrady. Búl jaghynan kelgende teatrlar men kitap dýkenderi, kitaphanalar, әrtýrli vernisajda ótetin kórkemsuret galereyalary jogharyda biz atap ótken meshit, shirkeu, sinogoga sekildi qasiyetti ruhany hramdargha úqsas. Adamzatty qazirgi qoghamda qatty beleng alyp otyrghan joydasyz astamshylyq pen egoizmning tútqynynan bir qútqarsa, osylar qútqarady.

– Kórkem әdebiyetting qogham ómirindegi atqaratyn qyzmetine jan-jaqty toqtalghan siyaqtymyz, al, әdebiyettin, jalpy kórkemónerding ishinde alatyn orny qanday dep oilaysyz? Kórkem әdebiyet te bes klassikalyq ónerding biri emes pe?

- Dúrys aitasyn. Bes klassikalyq ónerding bir týri, biraq eng manyzdy týri. Óitkeni onda muzyka ónerine tәn yrghaq bar, onda keskindeme ónerine tәn san syrly boyaular da, skuliptura men arhiytekturagha tәn symbat pen baletke tәn ghajayyp san aluan siqyrly plastikalar bar. Ózing jaqsy biletindey, jalpy kórkemóner klassikalyq jәne sintezdik, nemese sinkrettik bolyp ekige bólinedi ghoy. Sintezdik óner birneshe klassikalyq ónerding bir jerde toqaylasyp, bir-birine jymyn bildirmey, sinisip ketuinen payda bolady. Aytalyq, teatr men kino, operalar – sinkrettik óner týrleri. Al, osylardyng bәri eng aldymen kórkem әdebiyet shygharmalarynan tuyndaydy. Mysaly, teatr eng aldymen – piesadan, kino – kinossenariyden, opera – librettodan bastalady. Jaqsy piesa bolmasa, jaqsy spektaklidin, shynayy jazylghan kinossenariy, nemese libretto bolmasa, myqty kinofilimnin, sәn-saltanaty kelisken operanyng boluy esh mýmkin emes. Al, piesa, kinossenariy, libretto degenderimiz – әdebiyet shygharmalary, kórkemsóz ónerining dramaturgiya degen janrynyng týrleri. Endeshe, jetilgen, kemeldengen últtyq әdebiyet bolmay, kemeldengen últtyq teatr men últtyq kinonyn, últtyq operanyng boluy mýmkin emes. Sondyqtan da kóregen kórkemsóz sheberi Gh.Mýsirepovting qaytys bolarynyng aldynda aitqan: «Kórkem әdebiyeti úly bolmay, últ úly bola almaydy, osyny úmytpandarshy» dep, izinen ergen ini-qaryndastaryna amanattap ketken ósiyeti bostan-bosqa aityla salmaghanyn bәrimizdin, onyng ishinde, әsirese, biylik basynda otyrghan azamattardyng esterinen shygharmaghany jón. Búl tek shygharmashylyqpen ainalysatyn túlghalargha ghana emes, eng aldymen últ ýshin kerek.

- Zamana kóshi jýirik eksprestey zaulap keledi. Aldymyzda qasqayyp HHI ghasyr túr. Búl bilim men ozyq tehnologiyanyn, jappay innovasiyanyng ghasyry. Osyghan baylanysty bizding últtyq әdebiyetimizde de modernizm, postmodernizm degen әdeby aghymdar payda boldy. Osy әdeby aghymdargha degen kózqarasynyz qalay? Búlar biz ýshin әdeby sәn be, әlde ruhany qajettilik pe? 

- Jalpy modernizm degen termin 1917 jyly alghash ret nemis filosofy Rudolif Pannviysening «Krizis evropeyskoy kulitury» degen enbeginde qoldanyldy. Pannviysening atalmysh enbegining atauynan kórinip túrghanday búl әdeby aghym Batys qoghamynyng ekonomikalyq jaghynan ghana emes, ruhany jaghynan tyghyryqqa tireluinen tuyndaghan bolatyn. Europalyq qoghamnyng әigili ekonomisteri men sayasattanushylary, filosoftary búl ekonomikalyq, әri ruhany kollapstan shyghudyng aiqyn jolyn kórsetip bere almady, Batys órkeniyeti osylaysha uaqytsha depressiyagha úshyrady. Mine, osy kezde Batys әdebiyetinde futurizm, simvolizm, ekspressionizm, avangardizm, neoavangardizm sekildi әdeby aghymdar payda boldy. Al, modernizm degen bar bolghany osy aghymdardyng bәrining ortaq atauy ghana.

Europadaghy modernistik aghymnyng basynda europalyq әdebiyetting ókilderi Frans Kafka men Marsel Prust, amerikalyq filosof-iydealist U.Djemster túrdy. Negizi, qogham ekonomikalyq daghdarysqa úshyraghan kezde suretkerler de belgili bir dәrejede tyghyryqqa tirelmey qoymaydy. Ádebiyettegi modernizm men postmodernizm osy tyghyryqtan shyghugha degen talpynystan tudy.

Taghy bir aita ketetin jay, modernister men postmodernister «ómirde maghyna joq, tirshilik degenimiz – haos, baqytqa jetemin dep tyrashtanu – әureshilik, bәri mandaygha jazylghan taghdyrgha baylanysty» degen iydealistik kózqarasty basshylyqqa alady. Sondyqtan da olar obektivti ómirding realistik zandylyqtaryn joqqa shygharady jәne kóbine-kóp ózderining ishki intuisiyasynyng degenin kýittep ketedi, aqyldan sezimdi joghary qoyady, mistikagha beyim túrady.

Al, qazaq әdebiyetindegi modernizmge kelsek, ol bizding kórkemsóz ónerimizde HHI ghasyrda, býgin ghana payda bolghan joq. Qazaqtyng eng alghashqy modernisteri – prozada J.Aymauytov pen M.Áuezov, poeziyada M.Júmabaev pen Begniyaz Kýleevter bolatyn. Maghjannyng «Jer jýzin topan bassa eken», «Meni de, ólim, әldiyle» degen jyrlary modernizm emey nemene? Múnda aqyn ómirding eshqanday maghynasy joq ekenin moyyndaydy, sondyqtan, Europa modernisteri sekildi tereng qayghygha shomady, bolashaqtan ýmit sәulesin kóre almay toryghady. Múnday mistikalyq saryndar ómirden tym erte, qyrshyn ketken Berniyazdyng ólenderinen de molynan tabylady. Sondyqtan, B.Kýleev tragediyalyq jaghdayda ómirden qaytqanda eng aldymen ony joqtap, qabyrghasy qayysqan óner iyesi Maghjan bolatyn. Búl kezdeysoqtyq pa? Joq, búl ózimen ruhtas jas aqynnyng qazasy janyna qatty batqan ruhany tuys adamnyng shyn jýrekten shyqqan múny edi.

- Al, J.Aymauytov pen M.Áuezovtyng qay shygharmalaryn modernge jatqyzar ediniz?

 – M.Áuezovtyng «Qaraly súluy» men «Kinәmshil boyjetkenin», J.Aymauytovtyng «Aqbilegin» sol janrgha jatqyzugha әbden bolady. Mysaly, J.Aymauytov «Aqbilekte» Aqbilek pen orys ofiyseri Qaramúrttyng tósek qatynastaryn egjey-tegjeyli, әri ashyq suretteydi. Búrynghy qazaqtyng dәstýrli romantikalyq nemese realistik shygharmalaryna múnday erotikalyq passajdar mýlde jat bolatyn. Qazaqtyng dәstýrli morali múnday ashyqtyqqa jol bermeytin, ony úyat sanaytyn.

J.Aymauytovtyng atalghan romanyndaghyday jaqsy maghynada aitqanda «betimen ketushilik» Múhtardyn  «Kinәmshil boyjetkeni» men «Qaraly súluynda» da úshyrasady. Taghy bir aita ketetin jayt, realistik әdeby tuyndylardy kóbinese bir keyipker men ekinshi keyipkerding arasynda konflikt bolyp jatatyn bolsa, moderndik shygharmalarda konflikt geroydyng ishine týsip ketedi, yaghny geroy realistik shygharmalardaghyday ózining antipodymen aiqasudyng ornyna ózimen-ózi arpalysyp ketedi («Qaraly súludaghy» Qaragózding halin alynyz). Bir subiektining osylaysha ekige jaryluy moderndik, postmoderndik  shygharmalardyng bәrine tәn sipat bolsa kerek.

– «Qaraly súlu» men «Kinәmshil boyjetkennen» keyin M.Áuezov, «Aqbilekten» keyin J.Aymauytov nege ózderining osy izdenisterin әri qaray jalghastyrmady?

– Óitkeni, 1930 jyldary Sovet ókimeti ayaghynan nyq túra bastady. Endi ol búrynghy alasapyran, almaghayyp zamanda betimen ketken memlekettik iydeologiyany óz qolyna myqtap alugha kiristi. Sóitip, sovettik kórkemónerde kommunistik, taptyq kózqarasqa negizdelgen sosialistik realizm degen jana aghym payda boldy. Imajanizm, avangardizm, simvolizm sekildi moderndik baghyttar irip-shirigen burjuaziyalyq qoghamnyng iydeologiyalyq qoqystary dep tanyldy. Tek futurizmge ghana azdap erkindik berip qoydy.

- Nege? Ol da modernizmning bir bútaghy emes pe edi?

 – Dúrys aitasyn. Alayda futurizmning bolishevizm iydeyalarymen qiylysatyn bir tústary boldy. Futurister әlemdi soghys arqyly ghana tazartugha bolady dep sanaytyn. Sondyqtan da Reseyde futurizm solshyl kommunizmning kórkemónerdegi kórinisi retinde payda boldy. Sovet ókimetining kósemi V.IY.Leninning sýiikti sanauly aqyn-jazushylarynyng biri bolghan V.V.Mayakovskiy sonday aituly futuristerding biri әri biregeyi edi. Onyng «Oblako v shtanah», «V.IY.Leniyn» degen poemalary futuristik poeziyanyng jarqyn ýlgileri. Al, qazaq futurizmining bastauynda S.Seyfullin túrdy. Onyng «Jas qazaq marseliezasy», «Kel, jigitter», «Sovetstan», «Ekspress» sekildi shygharmalary qazaq futurizmining hrestomatiyalyq tuyndylary bolyp tabylady. Búl ólenderinde Sәken tap jaularyna qarsy ayausyz kýres jýrgizuge shaqyrady.

– Sonymen sovet ókimeti әbden kemeline kelgennen keyin modernizmning bizding әdebiyetimizde kýni batty deysiz ghoy...

– Birazgha deyin solay boldy. Tek  V.IY.Stalin qaytys bolyp, onyng ornyn basqan N.S.Hrushevtyng 1956 jyly Sovet Odaghy Kommunistik partiyasynyng HH sezindegi jeke basqa tabynushylyqty qatang aiyptaghan ataqty bayandamasynan keyin ghana elding sayasy ómirine jylylyq enip, kórkemóner iyelerining shygharmashylyq qyzmetine birshama erkindik berile bastady. Mine, osynyng arqasynda 1960 jyldary orys әdebiyetimen qatar qazaq әdebiyektinde de sovettik kórkem әdebiyetke basybayly ýstemdik etip alghan sosialistik realizm aghymynyng kanondyq ramkalarynan shygha bastaghan erkin oily avtorlar men shygharmalar paydy boldy. Sonday janashyl, moderndik әdeby tuyndylardyng qataryna sol kezderi jasy otyzgha endi iline bastaghan qazirgi kórnekti qazaq jauzshysy Tólen Ábdikovtyng әigili «Ong qol» әngimesin jatqyzugha bolady.

Búl, mening oiymsha, ekzistensialistik shygharma. Óitkeni, atalghan әngimeni oqyp shyqqannan keyin, oqyrman ómirding maghynasyzdyghyn, o basta peshenege jazylghan jaydyng bolmay qoymaytyndyghyn, sondyqtan pendening taghdyrdyng aldynda sharasyzdyghyn moyyndaghanday bolady. Búnday iydeyalyq konsept sol kezde sovet әdebiyetinde ýstem bolghan sosialistik realizm aghymynyng ramkalaryna qay jaghynan da say kelmeytin.

- Degenmen moderndik, postmoderndik әdeby aghymgha jatatyn kórkem әdebiyet tuyndylary qazaq әdebiyetinde elimiz tәuelsizdik alghannan keyin qarqyndy damu jolyna týsken siyaqty ghoy. 

- Áriyne solay. Óitkeni modernistik tuyndylar senzuradan qútylghan demokratiyalyq qoghamda ghana damy alady. Osy túrghydan kelgende modernizm men demokratiya bir-birine teng úghymdar.

– Tәuelsizdik dәuirindegi qazaq prozasyndaghy moderndik aghymnyng ayasynda jazylghan qanday ozyq shygharmalardy atay alasyz?

– Qazaq әdebiyeti – dýniyedegi ýlken әdebiyetterding biri, sondyqtan, bir súhbattyng ayasynda onday shygharmalardyng bәrin jipke tizgendey  tizip shyghu qiyn shyghar, onyng ýstine oqyrman retinde mening kózime týspegen onday ozyq tuyndylar biraz boluy әbden mýmkin, biraq súraq qoyylyp qoyghannan keyin mening nazaryma ilikken solardyng keybireulerin ghana aita keteyin. Meninshe, onday tuyndylardyng qataryna qazirgi zamandyq  talantty qazaq prozashylary  M.Maghauinning «Jarmaq» romany men T.Ábdikovtyng memlekettik syilyq alghan «Parasat maydany» povesin, T.Núrmaghambetovtyng «Kene», «Aughan qústary», N.Dәutaevtyng «Ayghyr kisi», A.Kemelbaevanyng «Qonyr qaz», M.Omarovanyng «Jol ýstinde» atty әngimelerin, kórnekti dramaturg qaryndasymyz R.Múqanovanyng «Mysyqtar patshalyghy», bolashaghynan ýlken ýmit kýtetin jastarymyzdyng biri Ardaq Núrghazynyng «Men, men eshkim emespin» degen piesalaryn jatqyzugha әbden bolady dep oilaymyn. Búl shygharmalarda modernistik poetika bar qyrlarymen óte aiqyn kórinedi. Al, últtyq әdebiyetimizding orta buynynyng aituly ókilderi sanalatyn J.Qorghasbek, J.Shaghatay, N.Oraz, A.Altay syndy prozashylarymyzdyng da keybir tuyndylarynda postmoderndik, moderndik poetika jogharyda attary atalghan shygharmalardaghyday aiqyn, menmúndalap túrmaghanymen, neorealistik proza men moderndik әdeby aghymdardyng sintezi retinde kórinis berip otyrady.

Osy arada bir nәrseni erekshe eskeruimiz kerek sekildi, modernizm, postmodernizm aghymdary qazirgi zamandyq әdebiyetting dausyz favoriyti deu de dúrys bolmaq emes, mysaly, HHI ghasyrdaghy kórkem prozanyng eng ýzdik ýlgileri sanalatyn nemis jazushysy Bernhard Shlinkting «Chtes» povesi men etnikalyq tegi  jaghynan aughandyq, biraq AQSh azamaty Haled Hússeynning «Begushiy za vetrom», «Tysyacha Siyaishih Solns» atty romandary, dәstýrli realizm  stiylinde jazylghan. Búdan әdebiyettegi realizm aghymynyng qay kezde de ómirsheng bolyp qala beretinin bayqaugha bolady.

- Óziniz biletin avtorlardyng ishinen qazirgi sheteldik postmodernizmning kórnekti ókilderi retinde kimderdi atar ediniz?

– Nobeli syilyghynyng laureattary, úlybritaniyalyq dramaturgter Semueli Bekket pen Gerolid Pinterdi, orys prozashylary Viktor Pelevin men Tatiyana Tolstayany, amerikalyq jazushy, jurnalist, muzykant Den Braundy.

– Muzyka demekshi, modernizm aghymy ónerding kórkem әdebiyetten basqa týrlerine kәdimgidey әser etti emes pe?

 – Dúrys aitasyn, modernizm men postmodernizm әlemdik muzyka mәdeniyetinde bluz, rokn-roll, djaz, keskindeme ónerinde ekspressionizm, kubizm, arhiytekturada haytek týrinde kórinis tapty. Sonyng nәtiyjesinde tarih sahnasyna danqtary jer jarghan Pablo Pikasso sekildi suretshiler, Maykl Djekson, Uitny Hiusten, Alla Pugacheva sekildi әnshiler, «Bitlz», «AVVA», «Yalla», «Mashina vremeniy», «Dosmúqasan», «Pesnyary» sekildi muzykalyq toptar, Norman Foster, Richard Rodjers, Nikolas Grishmou sekildi sәuletshiler shyqty. Búl modernistik janartudan Qazaq eli de tys qalghan joq. Aytalyq, elordamyz Astana qalasy arhiytekturalyq keskin-kelbeti jaghynan әlemdegi Dubay, Singapur sekildi postmoderndik qalalardyng kóshin bastap túr desek, qatelese qoymaytyn shygharmyz.

– Serik agha, әngimenizge rahmet. Meninshe, oqyrmandar men әdebiyetshiler býgingi súhbattan ózderine paydaly biraz aqparat ala aldy ghoy dep oilaymyn. 

- Saghan da rahmet.

Súqbattasqan Dýisenәli Álimaqyn

Derekkózi: "Qazaq әdebiyeti" gazeti №46, qarasha, 2018 jyl