AQSh-Qytay sauda qatynasynyng bizge beymәlim qyrlary

"Ýlken jiyramalyq" (G20) sammiyti ayasynda AQSh-Qytay basshylarynyng qonaghasy formatynda ótken kezdesuinde eki el uaqytsha kompromisske keldi. Anyqtap aitqanda, AQSh-tyng әuelde josparlaghan qúny 200 milliard dollardy qúraytyn Qytay tauaryna  salghan kedendik salyghy kelesi jyldyng 1 qantarynan bastap 10 payyzdan 25 payyzgha ósui kerek bolghan edi. Endi osy qonaghasy nәtiyjesi boyynsha Qytay 90 kýnge múrsat aldy. Osy uaqytqa deyin halyqaralyq jinalystarda Qytaydy qatang týrde aiyptap, týrli ekonomikalyq jәne sayasy әreketteri arqyly qysym jasap kelgen AQSh azdap júmsaqtyq tanytyp, sheshim qabyldaugha uaqyt berui neni týsindiredi?

Sauda soghysy bastalysymen "AQSh-tyng týpki maqsaty ne?" degen súraq negizinde jasalghan boljamdardy eki týrli tújyrymgha jinaqtaugha bolady. Birinshisi, jana qyrghy qabaq soghysynyng bastaluy bolsa, ekinshisi, ataqty "Plaza kelisimin" qytaylyq núsqasy degen tújyrym bolatyn. Búl eki tújyrymnyng da negizi joq emes edi. Tramp әkimshiligining 2017 jyldyng jeltoqsan aiynda jariyalaghan "Memlekettik qauipsizdik strategiyasy esebi" men AQSh qorghanys ministrligining 2018 jyldyng qantarynda jariyalaghan "Memleket qorghanysy strategiyalyq esebindede" QHR men Reseydi AQSh-tyng negizgi strategiyalyq bәsekelesteri retinde atauy; Donalid Tramptyng osy jyldyng 18 nauryzynda "Tayvan sayahat akt" aghylyshynsha (Taiwan Travel Act) qytaysha (与台湾关系法) zanyna qol qony;  Osy jyldyng 30 mamyrynda AQSh qaruly kýshterining Tynyq múhity qolbasshylyghy atauynyng AQSh qaruly kýshteri Ýndi-Tynyq múhity qolbasshlyghy bolyp ózgertilui, Aq ýy basshysynyng 20 qazanda «Qysqa jәne orta qashyqtyqqa úshatyn zymyrandardy jong turaly kelisimsharttan» shyghatynyn mәlimdeui qatarly naqty qadamdary "Jana qyrghy qabaq soghysynyn" bastalu nyshandary retinde qabyldanghan bolatyn.

Al  osynshama әskeri, sayasy jәne ekonomikalyq qysym jasap kelgen AQSh-tyn  búl qonaghasy nәtiyjesinde Qytaygha tynystau mýmkindigin berui Amerikanyng "KSRO-nyng ydyrauy" sekildi tarihy oqighanyng qaytalanuyna emes, qayta "Plaza kelisiminin" qytaylyq núsqasynyng qaytalanuyna kóbirek mýddeli ekenin kórsetkendey.

AQSh ýkimeti 6 shilde kýni "jalpy qúny 34 milliard dollardy qúraytyn 818 týrli qytay tauaryna 25 payyzdyq kedendik salyghyn resmy týrde engizgen bolatyn. IYә, 6 shilde kýni. Búl datagha erekshe aksent berip jatqanymyzdyng óz sebebebi bar. Tariyhqa azdap sheginis jasasaq, búl kýnning eki el ýshin de simvolikalyq mәnge ie ekenin bayqaymyz. 1785 jyldyng 6 shildesinde dollar Qúrama shtattardyng resmy valutasy bolyp bekitilgen kýn bolsa, 1840 jyldyng 6 shildesi Úlybritaniya men Sini imperiyasy arasyndaghy "Apiyn soghysynyn" bastalghan kýni edi. Angliyanyng apiyndy Qytaymen aradaghy keri sauda balanysyn joy maqsatynda eksporttaghany belgili. Al AQSh sauda ministrligining 2017 jylghy mәlimeti boyynsha Qytaymen aradaghy keri sauda balansy 375 milliard dollar bolghan edi. Al, qúny 200 milliard dollardy qúraytyn Qytay tauaryna 10 payyzdyq keden salyghyn engizilui 18 qyrkýiekke túspa-tús kelui de sәikestikten góri sayasy emeuringe kóbirek úqsaytynday. 1947 jyldyng 18 qyrkýiek kýni AQSh kongresi qabyldaghan "Memlekettik qauipsizdik zanynyn" negizinde AQSh ortalyq barlau basqarmasy qúrylghan edi. Al 1931 jyldyng 18 qyrkýiek kýni Japoniya ýkimetining Qytaygha shapqynshylyq jasauynyng bastau alghan kýni edi. Qarap otyrsaq, Búl eki data da AQSh ýshin memlekettik manyzy bar kýn bolsa, Qytay tarapy ýshin qaraly kýn edi. Jәne osy eki jaghday boyynsha da Qytay ýkimeti mýldem yryqsyz jaghdaygha kóshken edi. Eki derjava arasyndaghy sauda soghysynyng prosesine jәne qos taraptyng ekonomikalyq-sayasy әleueti men mýmkindigine qarap, AQSh -tyng yryqty orynda ekeni jogharydaghy oiymyzdy naqtylay týsedi.

Ótken ghasyrdyng 80 jyldarynyng orta sheninde bolghan AQSh pen Japoniya arasyndaghy sauda soghysy da osy pikirimizdi naqtylay týsedi. 1985 jylghy statistika boyynsha Japoniya jalpy ishki ónim boyynsha Kenes odaghyn basyp ozady. Tipten, adam basyna shaqqandaghy jalpy ishki ónim boyynsha AQSh-tyng ózin artta qaldyryp, Amerikamen aradaghy sauda profisiyti jalpy sauda kólemining 50 payyzyna jetken edi. Al qazirgi Qytaymen aradaghy jaghday da osymen shamalas. Qytay qazirgi kezde әlemdegi ekinshi ekonomika, jәne onyng AQSh-pen aradaghy sauda profisiyti 2017 jylghy statistika boyynsha jalpy sauda kólemining 66 payyzyn iyelenedi. Taghy bir qyzyqty jayt, AQSh-Japoniya sauda soghysy kezinde syrtqy sauda ókilining orynbasary bolyp, kýnshyghys elin ataqty "Plaza kelisimine" mәjbýr etken sayasy túlgha Robert Laythayzerdyng 33 jyldan keyin qaytadan Qúrama shtattardyng syrtqy sauda ókili bolyp taghayyndaluy edi. "Plaza kelisiminin" nәtiyjesi boyynsha Japoniya ekonomikasy songhy 30 jyl boyy ne óspeytin, ne keri sheginbeytin bir qalypty kýide bolyp qalghan edi. AQSh ýkimeti sauda soghysynyng negizgi qaruy retinde Japoniyanyng óndeu ónerkәsibin negizgi nysanasy etip alsa, Qytaymen aradaghy teketireste de óndeu ónerkәsibin negizgi nysan etip alghanyn kóremiz. AQSh-tyng alghashqy kedendik salyghyna ilingen 1300 týrli tauarynyng Qytay priemeri Ly Kesiyannyng 2015 jyly úsynghan "Qytayda jasalghan 2025" strategiyasyna tikeley qatysy bar ekeni múnyng tikeley dәleli. Morgan Stanley-ding zertteu esebi boyynsha "Eger AQSh barlyq Qytay tauaryna kedendik salyq engizse, Qytaydyng 5.5 million adamy júmyssyz qalady jәne jalpy ishki ónimnine keri әseri 1.3 payyzdy qúraydy" dep kórsetiledi. Sonymen birge, joghary tehnologiya salasy boyynsha bilim alghysy keletin qytaylyq studentterdi tekserudi qatandatu, әri olargha viza berudi shekteui AQSh-tyng Qytaydy tek óndeu ónerkәsibi dengeyinde ghana kórgisi keletinin kórsetedi. Mamandardyng aituy boyynsha, Qytay joghary tehnologiyanyng 30 payyzynan kóbin AQSh-tan import etedi. Tipten, búl tehnologiyalar balamasyz әri eng negizgi tehnologiyalar bolyp esepteledi. AQSh sauda ministrligining osy jyldyng 16 sәuir kýni ZTE telekommunikasiya kompaniyasyna negizgi detalidardy satugha jeti jylgha tiym salghan edi. Ári ýsh-aq kýn ótken song kompaniya diyrektorlarlar kenesining tóraghasy kәsiporynnyng "esengiregen qalypqa" týskenin jariyalauy osynyng negizgi dәleli.

Búl jaghynan AQSh tarapy Qytay ýshin strategiyalyq manyzy óte zor jәne birden әser etetin taktikalyq sharalargha den qoiyna qarap, sauda soghysyn tezirek sheshuge eng aldymen ózi mýddeli ekenin bayqaugha bolady. Qytaydan keletin importtyq tauarlargha salyq engizgennen keyin negizgi salmaqtyng Amerika túrghyndaryna týsetini týsinikti. Al Qytaydyng kedendik salyghy negizinen qúrama shtattardyng auylsharuashylyghy salasyna baghyttalghanyn bayqaymyz. Búl sala Tramp ýshin ekonomikalyq manyzynan góri sayasy manyzy joghary. Óitkeni, Tramptyng saylaushylarynyng kóbin negizgi ekonomikalyq salasy auylsharuashylyghy bolghan shtattardyng qúraytynyn eskersek, búl jaghday Tramptyng sayasy karierasy ýshin ýlken synaq ekenin aiqyndap beredi. Qarasha aiynyng ortasynda ótken aralyq saylau nәtiyjesi (Demokrattar tómengi palatada basymdylyqqa ie bolghan edi) múny tipten aiqynday týsti. Ári basqaru jaghynan, Tramp qúzirettiligining shekteuli (eng manyzdy mәselelerdi bәribir kongres sheshedi), kerisinshe Siy-ding sheksiz qúqyqqa ie ekenin de eskergen jón.

Ár eki tarap toqsan kýn ishinde ne isteuge úmtyluy mýmkin? Bizding oiymyzsha ekeui de Europamen baylanysyn terendetuge úmtylary dausyz. Osyghan deyin Kanada, Meksika, Ontýstik Koreya, Japoniya sekildi negizgi sauda әriptesterimen erkin sauda kelisimine kol qoyghan AQSh ýshin Europamen sauda kelisimin jasasu eng songhy qadam bolmaq. Ári Qytaygha da songhy mýmkindik qaldyrmaudyng amaly boluy mýmkin. "Ýlken jiyrmalyq" sammiyti ayasynda Dýniyejýzilik sauda úiymyn reformalaugha qatysty tarixy kelisimge qol jetkizuining ózi AQSh pozisiyasyn tipten nyghayta týsetini sózsiz. Dese de, songhy kezderi Germaniya men Fransiyanyng AQSh-pen aradaghy salqyn qabaq bolghanyn QHR óz paydasyna asyrugha tyrysuy bayqalady. Ýsh ay ishinde Sy ózining "Bir jol - bir beldeu" baghdarlamasy arqyly Ontýstik Europa elderimen baylanysyn terendetuge baryn salary sózsiz. AQSh-qa eksportynyng negizgi balamasy retinde Europadan tiyimdi naryqtyng joq ekeni de belgili. Qarasha aiynyng bas sheninde Shanhayda ótken kórmening ashylu rәsiminde QHR tóraghasy Sy Szinipinning "Bizding el aldaghy 15 jylda shet elderden 40 trillion dollargha tauar importtaytyn bolady" dep mәlimdeuining ózi Europany oilanta bastaghany sózsiz.

Ermek Dýisenqoja, L.N. Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiyteti shyghystanu kafedrasynyng agha oqytushysy

Abai.kz