Jyl boyy jyr bolyp kelgen AQSh-Qytay sauda teketiresi jeltoqsannyng 1-shi kýngi Shiy-Tramp kezdesuinen song sәl de bolsa tynystaghanday boldy. Kelesi jyldyng 1-qantarynan bastap qazirgi 10 payyz salyq salynyp kelgen Qytay tauaryna salyq mólsherlemesin 25 payyzgha kóteretindigin aityp, aiqúlaqtanyp kelgen AQSh, osy kezdesuden keyin Qytay tarapyna 3 ay merzimge múrsat bergen-di, onyng qaytarymyna Qytay jaghy AQSh-tyng auylsharuashylyq jәne energetika ónimderinen “moldap alugha” uәde etken. Osy 3 ailyq jalghasty kelissóz merziminde jana uaghdalastyqqa qol jetkizilmese nemese Qytay uәdesinde túra almasa, 15 payyzdyq ýstemening bәribir kýtip túrghanyn Tramp qadap túryp eskertken.

Besinshi jeltoqsanda bizding Parlament Mәjilisi ózining kezekti plenarlyq otyrysynda “QR ýkimeti men QHR ýkimeti arasyndaghy Qazaqstangha tikeley investisiya saludy jýzege asyratyn Qytay-Qazaqstan óndiristik quattarynyng seriktestigi qory kirisining jekelegen týrlerin salyq saludan bosatu turaly kelisimi” dep atalatyn qújatty maqúldady. Mәselening mәni -Qytay-Qazaqstan seriktestik qory qarjylandyratyn Qytay kapitalynyng qatystylyghy bar ónerkәsip oryndaryna Qazaqstan salyq salmaydy.

Jarty jyldan beri AQSh ýsteme salyghynan esi shyghyp, bir mausymdyq kelissóz múrsatyn alghanyna “uh” dep otyrghan Qytaygha biz jayylyp jastyq bolyp salyq jenildigin jasaydy ekenbiz. Áriyne, biz Amerika emespiz. Biraq, súraq múnday salyqtyq jenildik qanday qajettilikten nemese nendey mәjbýrlikten tuyndady degenge sayyp otyr. Damushy el retinde qarjygha, jana tehnologiyagha, ilgeri basqaru әdisterine zәru ekenimiz shyndyq. Dese de, elge ony salyqtyq jenildik berip tartatynday halde emespiz-ghoy. Ony ýkimetimizding jelkendi jetistikterimiz turaly bayanattarynyng ózi dәleldep bere alady.

Osy taqyrypty qauzaugha bizdi mynaday uәjder jetelep әkeldi. Birinshi, sheteldik investorlargha jenildik jasaugha jeniltek qaraudan sabaq alatynday bolsaq kerek-ti. Oghan anau 90 jyldardaghy “jenildikter sheruin” atasaq ta jetkilikti. Onyng ekonomikalyq tensizdigin, ekologiyalyq zardabyn, moralidyq qysymyn әli kórip kele jatyriyz. Biraq, “ol tyqyr men búl tyqyr úqsamaydy” demekshi, ol kezde shetel qarjysyna zәru boldyq, olardyng sharttaryna kónuge mәjbýr edik, ol tústa, shyntuaytynda, jenildikterdi jasamaugha  eriksiz edik! Al býginderi әl-auqat qorymyzda bolsyn, altyn-valuta qorymyzda bolsyn qomaqty qarjymyz bar, budjetimiz ózin ózi aqtaytyn, elulikting qataryndaghy elmiz. Salyqtan bosatyp, sharttargha shartsyz jýginip qarjy tartatynday mýshkil keyipte  emespiz.

Ekinshiden, salyqtan bosatudyng uәji - búl ónerkәsipterding óndeushilik baghytynda eken. Ekonomikany shiykizattyq baghyttan óndeushi-óndirushilik baghytqa auystyru zaman talaby jәne otyzdyqqa qosyluymyzdyng alghy sharty. Endeshe, osy jenildikterdi otandyq qarjygha jasap jibergende, tiyimdiligi tipten tez kóriner me edi, qayter edi. Onyng syrtynda, mýddeli minstrlikting tanystyruynsha, salyq jenildigimen qauyshqaly otyrghan salalargha “múnay himiyasy, jalpy himiya, tynaytqyshtar dayyndau, metallurgiya men basqa da qyzmet týrleri” jatady eken. Múndaghy “basqa da qyzmet týrlerin” sol atalmaghan qalpynda qaldyrghanda, eseptegi atauly salalar sonshama jenildik qarastyryp qoldaytynday, ozyq tehnologiya men joghary ghylymy qamtymaly salalargha jatpasa kerek-ti.

Búl mәsele júmys oryndaryn ashugha septigi tiygenmen ministr Qasymbekov myrza aitqanday “innovasiyalyq tehnologiyalardy paydalana otyryp, infraqúrylymdy damytugha yqpal ete qoiy” ekitalay-au. Sonda bizding ýkimet ýshin ol nendey dilgirlikten tuyndady eken deysiz.

Ýshinshiden,  jalpy mýddelilik túrghysynan alghanda da, múnday investisiyagha bizden góri seriktesimiz tәueldirek boluy kerek edi. Onsyz da kereginen asyp ketken Qytaydyng óndiris quaty, AQSh-tyng “salyq búrauynan” keyin tipten aghylargha arna tappay jantalas ýstinde-tin. Al biz salyqtan bosatqaly otyrghan óndirister naghyz “úzatargha bay tappay otyrghan” asyndy salalar qatarynan-dy.

Tórtinshiden, anau qúny 27 mlrd-qa baghalanatyn 51 joba degenning ne ekenin, onyng qanday salalardy qamtitynyn, nendey ekonomikalyq-әleumettik úsynymy bolatynyna júrttyng kózi jetpey daghdaryp jýrgende, mynau tipti jyghylghangha júdyryq degendey boldy. Áyteuir kit etse, jana júmys oryndaryn beredi, salyq týsimin kóbeytedi deytin taptauyryn dәiektemelerding mynaghan kelgende bir qanaty synyp qalghanday әserde qaldyrady eken.

Sózding qysqasy, parlamentimizding pәtuasynan keyin júrttyng ishinde "Tórt qúbylamyz týgel túrghanda salyqqa jenildik berip, qarjy qarastyratynday kiriptarlyqqa qaydan iliktik eken?" degen súraq qaldy. Ony bylay qoyyp, bizde múnday qújattyng “qayta qaraugha jatpaytyny” ózekti órteydi.

Qúrmet Qabylghazyúly

Abai.kz