Kónilinizge kelse de aitayyq investor tartu degen syltaumen múnayyn, gazyn, jerasty, jerýsti baylyghyn satyp, tarihy jergilikti últynyng tilin qajeti joq  tilge ainaldyryp, auzynan emshek sýti ketpegen sәbiyining uyljyghan jas miyna ýshtildik degen udy qúiyp әlemdegi ozyq memleketterding qataryna kirgen el ne o zaman, ne bú zaman tarihynda bolghan emes. Múnday sayasatty oilap tapqan  tek Qazaqstan basshylyghy ghana jәne ony Qazaqqa niyeti týzu, qazaqqa ishki pighyly dúrys adam «oylap tapqanyna» kýmәndanudyng esh aiyby joq.

Múnaydy qoyynyzshy, múnay kóbeyse qazaqqa qúday kóbeyedi eken, odan da tildi ghana aitynyzshy. Álemdegi eng ozyq, eng quatty elderdi bylay qoyghanda auyly aralas, qoyy qoralas kórshi Ózbekstan men Týrkimenstannyng ózi eng әueli ózbektin, týrkimenning últtyq tilin, últtyq mәdeniyetin memleketining eng basty iydeologiyalyq qaruy etip-aq ashtan qatyp, kóshten qalyp jatqan joq. Qytayynyz da, orysynyz da ghasyrlar boyy basyna qanday zaual shaq tusa da últtyq mәdeniyetin, últtyq tilin aman saqtap qaludy birinshi kýn tәrtibine qoyyp kelgenin tarihtan oqyp otyrmyz. Al 2000 jylgha juyq alty әlemnin  týkpir-týkpirine shashyrap ketken evreyler she? Olar qay әdispen bolsa da әiteuir 1947 jyly memleketin qúryp ala-salysymen eng әueli evreyding últtyq mәdeniyetin, últtyq tilin, últtyq salt-dәstýrin qalpyna keltirudi, qazekenshe úrandatyp aitsaq «Ruhany janghyrudy»  birden qolgha aldy. Sóitken alaqanday ghana Izrayliding ishki, syrtqy sayasatymen býginde әlemning alpauyt elderi sanasady. Endeshe tili oryssha shyqqan, bir auyz sóz jazsa, ony da oryssha jazatyn Qazaqstan Respublikasy dep atalyp ketken elde songhy 27 jyl boyy qanday, kimning mәdeniyeti, kimning tili saltanat qúryp keledi dep oilaysyz? Múnday súraq qoygha nege mәjbýr bolyp otyrmyz?

Óitkeni, Qazaqstan biyligi ghasyrlar boyy birese patshalyq Reseydin, birese Kenestik Reseyding tabany astynda últtyq maqtanyshynan, últtyq ereksheliginen airylghan tili shúbarlanyp, orys ne istese sony isteytin, orys qalay sóilese solay sóilep,  solar ne ishse sony iship, eng kýshti, eng bilgir últ ta solar dep últtyq sanasy әbden taptalyp qalghan qazaqty oyatatyn ne birde-bir qauly-qarar, ne birde-bir zang qabyldaghan joq. Kerisinshe......

Kerisinshe, qazaq jeri men baylyghy basqa elderge de ortaq, "investor bolyp kelinder de  alyndar" degen danghoy, daraqy úran tastalghany az bolghanday kýnderding kýni bolghanda tólqújatta (pasportta) últyn kórsetuding qajeti joq, «qazaqstandyq» degen últ qúramyz dep biraz shalabyn shayqaghandar shyqty. Qay últtyda bir Alla taghala ghana jasay alatynyna biylikting tas tóbesinde otyrghandardyng kózi jetti me (әi, qaydam au!), әlde ózderinen kýshi basymdau bireuler bir jerin ashyp kýldi me qaydam ol sóz býginde kóp aitylmaytyn boldy. Endi qazaq basshylary onyng ornyna «birtútas últ», «birtútas últ mәdeniyeti» degendi shyghardy. Búl jymysqy sayasat symaq, qay qúrlyqtyng adamy ekenin aiyru mýmkin emes әldebir últ ókilinen nekesiz tughan tili alashúbar bireudi tamaghyn toq qylyp, orystyng araghyn, aghylshynnyng viskiyin, qytaydyng jun-junyn qazaqtyng qymyzyna qosyp berip әnshi emesterdi әnshi qyp, kózi jypylyqtaghan sayqymazaqty teleekrangha shygharyp toy-toylatyp qoydyng bir amaly ghana. Basqa týk te emes.

Býgingi qazaqtyng osynday tobyrlyq mәdeniyetke tabynushygha ainalghanyn qazirgi ýilenu, qyz úzatu siyaqty toy-tomalaqtarynan, tipti baqigha attanghan adamdy jerleu ýrdisine (tradisiyasyna) qarasanyz da ap- anyq kóresiz. Senbeseniz, kelin bop týsip jatqan qyzdyng omyrauy qos anardyng úshyna sheyin, arqasy belomyrtqasyna sheyin ashyq-shashyq kóilegine qaranyz. Al onyng birese kýieuimen, birese toygha kelgendermen qosyla sekirip biylegenine, eshkimnen qymsynbay shamadan tys mәz-mәiram  jýris-túrysyna qosyla qol soghyp otyrghan jasy әldeqashan 70-ting jelkesine mingen, 80-ning belortasyna kep qalghan qazaqtyng kәri-qúrtandary she? Solar dir-dir qaqqan qolyna sharap (ne araq) toly shynyayaqty  ústap túryp sóz sóileydi, ony ózderi bata berdik deydi. Ol ol ma sol kәri-qúrtandar әri-beridesin qos qolyn aspangha kóterip, tәltirektegen ayaqtarymen jerdi tepkilegen bolyp biyley bastaydy. Sosyn atasy auzyn aranday ashyp kelinining qasyq toly tortyn asap jatqany qanday jirkenishti desenizshi.  Odan song «tost» kóteru bastalady.

Birinen song biri sóz alghandardyng bәrining aitary «qane aghayyn sol ýshin alyp qoyayyqpen» ayaqtalady. Shymshyq siraq rumkalardy auyz ben dastarhan arasyna birneshe ret «saparlatyp» alghan keybireuler endi «Goriko, goriko» dep aighay salady. So boyda kýieuding erinderi men qalyndyqtyng erinderi jelimshe jabysyp, alay-dýley sýiis bastalady. Búl da bizge orystan kelgen - mәdeniyettilik. Búl toylardaghy býkil rәsim oryssha ishu, tamadanyng gruzinshe, armyansha anekdot aituymen, batyssha alasúryp biyleuimen, qaltasy qalyndardyng әnshi emesterge, sózi mas adamnyng sandyraghynday birnәrselerdi aitqyzyp, solargha myndap dollar bergenine mәz bolumen ótedi.

Abzaly osynyng bәrin mәdeniyet degennen góri  ózinen ýstem, kýshi basym últ ne istese sony isteytin, solardyng tilinde sóileytin, solar ne ishse-sony iship, solar ne jese sony jeytin «Qúldyq mәdeniyet», yaghni, ózgege baghnyshty toptyn, tobyrdyng mәdeniyeti deuge әbden bolady. Býgingi qazaq ózi de, sóilegen sózi de qúldyqtan arylmaghan, tobyrlyq mәdeniyetting tobyna ainalghanyn o dýniyelik  bolghan ata-anasynyn, bauyrynyng basyna qoyatyn qúlpytasty da oryssha «pamyatnikten» tәrjimelep «eskertkish» dep jýrgeninen- aq kóresiz.

Býgingi qazekenning marqúm bolghan adamdy o dýniyege jóneltip saluynyng ózinen-aq orysqa elikteushilikting jәne basqa da tobyrlyqtyng neshe atasyn kóresiz. Búrynghy kommunister qaytys bolghanda onyng mýrdesining qos qaptalynda qaryna qyzyl shýberek baylaghan «qarauyldar» sapqa túratyn edi. Qazir bizde elge tanymal bir túlghany baqigha jóneltu rәsiminde qaryna kók shýberek baylaghandar túratyn boldy. Osynyng ózinen-aq bizding últshyldyghymyz, qasiyetti dinimizdi qadirleuimiz tek syrt kiyimimizdi, qarymyzgha baylaghan shýberekti ózgertken, biraq bayaghy qyzyl ókimetke, «úly orys halqy» degen halyqqa adal berilgen qúlminez ekenimizdi kórsetip túrghan joq dey alasyz ba? Búl da keshe ghana Mәskeuge adal qyzmet etken, býgin syrtyn ghana ózgertip biylikti taghy da qoldaryna alyp alghandardyng oilap tapqan sayqaly sayasatsymaghy.

Ony da qoya túralyq. Al siz o zaman da, bú zaman ne qazaqtyn, ne basqa músylmannyng jerlenip jatqan óli denening qasynda túryp ap súnqyldap, óleng oqyghanyn kórip pe ediniz. Kórmeseniz búl da býgingi qazaqtyng jana mәdeniyetining bir bólshegine ainaldy. Osydan biraz búryn bir әskery qolbasshy marqúm bolghanda Jazushylar Odaghynyng bir ókili «býlinbegen jerim edin, tilinbegen tórim edin», «qabaghymen ay ústaghan», «qiyndyqty kesip ótken», birese «tu ústaghan dalam», birese «qúrysh syndy ghalam», «Alash oily zaman» eding degendey qisynsyz, beypәtua sózge toly óleng oqydy. Ol ólensymaqty ózin agha gazet dep ataytyn gazet jariyalady.

IYsi qazaqqa esimi belgili aqyn apamyz dýniyeden ótti. Sonda elimizdegi eng jasy ýlken qarttyng biri ghoy dep sóz berilgen aqsaqal marqúmnyng búryn bir jigiti bolghany, sodan keyin búl marqúm kýieuge tiymey dýniyeden ótkeni turaly «bayandap» berdi. Al telearnalardyng sol aqyn apamyz turaly týsirgen jobalary naghyz tok-shou boldy. Jýrgizushi jigit jinalghan júrtqa bir minut týregep  túrugha pәrmen berip, bәri saptaghy sarbazday  qaqiyp qatty da qaldy. Bireuler sóz sóilep apamyz ózine «Shabyt»  festivalining diplomyn tapsyrghanyn, ýiine kelgenderge ol kisi asty mol qyp pisirgenin aityp jatty. Ony da qoya túrynyz! Sol kezderi, yaghny sol kisining jambasy jerge tiymey jatyp M.Maqataevtyng oghan arnaghan ólenin qosyp otyrudy әdetke ainaldyrdy. Bile-bilgen  adamgha búl da әldebireulerding Múqaghalidy ana jerge de, myna jerge de tyqqyshtaghysy kep jýretin paryqsyzdyghy, parasatsyzdyghy, әri nadandyghy siyaqty kórinedi de túrady. Al Múqaghalidyng sol «Farizagha» degen óleni auyzdan tastamay, kez-kelgen jerge kiristirip otyratynday keremet óleng de emes. Búl ólende ne keremet obraz, ne asyp baratqan tereng oi, ne aluan týsti boyauly suret te joq. Osy kýni ekining biri jazyp jýrgen arnau óleng ghana. Ondaghy «Shang basqan arhivterden tabylarmyz» degen eshqanday adam tandanarlyq, tanghalarlyq sóz de emes. Múnda Múqaghaliyding Farizagha degen ghashyqtyq sezimi de joq. Jәy bir aqynnyn  bir aqyngha arnauy ghana. Al ony qaytys bolyp jatqan adamnyng qaraly qoshtasuy kezinde jasandy kýnirenisti dauysqa salyp qaytalay beru de sirә, tobyrlyq mәdeniyet  býgingi qazaqtyng tórine shyqqanynyng aiqyn aighaghy shyghar- au, ә?

Tobyrlyq mәdeniyet te qúldyq psihologiya basym, ol sondyqtan ózinikinen góri  ózgenikine qúmar bolady. Eger biylik basynda óz últynyng tilin, dinin, býkil qadir-qasiyetin birinshi kezekke qoiydy oilamaytyn dýbәra, shúbartil mәngýrtter otyrsa, olar eng әueli óz últyn onay basqaryp túqyrtyp ústau ýshin de  osynday tobyrlyq mәdeniyetti qoldap, jel berip otyrady.

Qazaqstanda ýshtildilik degendi engizu de osy jymysqy sayasattyn, qazaqty tobyrgha ainaldyrudyng ýlken bir tәsili. «Ýshtúghyrly til» degen óte zalaldy súrqiyalyqpen jasalghan úsynys. Búl jobany jasaushylar jastayynan birneshe tildi ýirenem dep miy qasandanghan jas úrpaq óse kele ózining últyn úmytatyn, neghúrlym sany kóp, memleketi kýshti elding tilinde sóileytin, yaghni, últsyzdanghan mәngýrt bolyp shyghatynyn óte jaqsy biledi. Olargha keregi de sol, óitkeni býgingi biyliktegilerding ózderi oryssha sóilep óskender. Mine, tobyrlyq mәdeniyet әlgindey shúbartil, ózgeni pir tútatyn, jat jerlikterding jýrgen-túrghanyna, ishken-jegenine sheyin elikteytinderding kesirinen qazaqtyng tórine shyqty.

Eger qay memleketting de basshylyghynda eng әueli jergilikti tarihy últtyng salt-dәstýrin, dýniyetanymyn, últtyq tәrbiyesin qadirlemeytin, onyng ornyna, qaytkende de eldi juas momyn kýide ústap, onay biylep-tósteudi ghana oilaytyn adamdar otyrsa, olar tobyrlyq mәdeniyetti qoldap otyrady. Qazirgi qazaq telearnalarynan kórsetilip jatqan, adam janyna ruhany azyq boludyng ornyna kerisinshe adamdardy mas adamnyng sandyraghy siyaqty oisyz, týisiksiz shuyldaq әnderge maghynasyz selkildegen biyge qúmar qyp qoyatyn kórsetilimder men neshe týrli arzanqol, dóreki әzil-symaqtar, bet-auzyn qisalandatyp, kózin jypylyqtatyp sóileytin sayqymazaqtardy ekrangha shygharyp qoydyng arjaghynda biylikting osynday súrqiyalyghy jatyr.  Búl tútas bir últty sanasyz, qarny toqtyghyna mәz toyqúmar januarizmge ainaldyryp barady.

Býginde Qazaqstannyng qay qalasyna,  qay audan ortalyghyna, tipti auyldaryna barsaq ta bir-bir beton atqa minip, qolyna beton qylysh ne nayza (ishi armatura) ústaghan kózderi badyrayghan, múrty edireygen birinen-biri ainymaytyn batyrdyng eskertkishin kóremiz. Olardyng әrqaysysy bir-bir rudyn, tipti sol rudyng ishindegi az ghana atalyqtyng batyry. Olar kimmen, qay jerde, qay jyly soghysty, ol turaly qanday derek bar deseng aitatyndary jonghargha qarsy soghysqan deydi. Solargha qarap keyde qazaqtyng batyrlary jonghardyng әskerinen de kóp bolghan ba dep qalasyn. Olar turaly әr ru, әr audan, әr oblys kitap shygharady. Ishinde «e, solay bolghan eken ghoy» dep kózindi jetkizerlik synar auyz derek joq. Sosyn olargha arnap shartaraptan meymandar shaqyrylyp aghyl-tegil as beriledi.  Bayaghy qúnan bәigi, dónen bәigi, baluandar kýresi, aitys, konsert, lepirme sóz! Mine «ólgenimiz-tirilgeninin, óshkenimiz - janghanynyn» әsirese tәuelsizdik alghanymyzdyng «ayqyn aighaghy» osy ghana.

Tobyrlyq mәdeniyetke dushar bolghan últtyng әdebiyeti de, әn-kýii de ne dәmi, ne tatymy joq, jandy bauraytyn kórkemdikten maqúrym, sóite túra daqpyrty qúlaq jararlyq danghaza, qúnsyz sypyryndygha ainalady. Óleng dep jazghandarynda ne tújyrym, ne keyipker, ne aitar oy joq ólenshiler kýpining biytindey qaptap ketedi, qoghamdyq, memlekettik dengeydegi jýldeler men syilyqtar solargha  shýlen taratqanday ýlestiriledi. Ádebiyetke, muzykagha ne shalajansar, ne talghamsyz, ne ózine at qoyylghan janr talaptaryna jauap bermek týgil sol janrgha ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn qoqys dýniyeler әkelgender ana syilyqtyn, myna syilyqtyng laureaty atanady. Keybireuler búl sózge tulap óti auzyna qúiylyp ketse de aitayyq, býginde әsirese aqyn atanyp jýrgen ólenshiler arasynda «Shabyt», «Daryn» syilyghy Memlekettik syilyq laureaty ataghyn alyp jýrgenderding ishinde sondaylar qaptap ketti.

Tobyrlyq mәdeniyetting tyndarmany Dinmúhammed (Dimash) Qúdaybergennen, Álisher Karimovten góri Qayrat Núrtas pen Sәken Mayghaziyev kýshtirek dep biledi. Erli-zayypty ekeui qosylyp alyp el aralap konsert qoyatyn boldy. Ol ekeuining aityp túrghan әnderi duetke mýlde kelmeytin nәrseler ekenin tobyrlyq mәdeniyetting qarny toqtyghyna mәz kórermenderi qaydan bilsin?!

IYә, Býginde eki qazaqtyng biri aqyn, eki qazaqtyng biri jazushy boldy. Kýni keshege sheyin Jazushylar odaghyn basqarghan basshylyq Odaqqa әnshini de, akterdy da, sportshyny da, kәsipkerdi de mýshe qyp, әdebiyetti de tobyrlyq әdebiyetke ainaldyrdy. Qazir kim kóringen aqsha tapsa ólenderin aghylshyn, ispan tiline  tәjimalatqanyna maqtanyp, poeziyamyzdy shetelding kýlkisine ainaldyryp barady. Astana men Almatynyng Ortalyq kitaphanasynda kýnige - «Túsaukeser». Qazaq sәbiyding túsaukeserin jasaytyn edi, endi ne kórkemdik dengeyi joq, ne ghibrat alar ýlgi-ónegesi joq shimay-shatpaq kitaptardyng túsaukeseri degen shyqty.

Keyingi kezde múnday sharalar «Ruhany janghyrudyn» aiqyn kórinisi dep beriletin boldy. Tobyrlyq mәdeniyet emes dey beriniz, biraq qazaqpen kórshiles tili bir, dini bir, salt-dәstýri, taghlym-tәrbiyesi úqsas memleketter bizge úqsap «janghyrmay» da, Europa men Amerikany aralaghanyna mәz bolyp shuyldamay da sonau 1991 jyldyng qarakýzinde-aq moynynan Mәskeu qamytyn alyp tastap tilin de, dinin de, últtyq  sana-sezimin de, últtyq ar-namysyn da yn-shynsyz-aq  qalpyna keltirip ruhany janghyryp alghanyn oilasa esi dúrys qazaq enirep jylar edi ghoy! Álde ghúlama shayyr Ábubәkir Kerderi aitqan «pendening bәri de armanda, aqymaqtyng ghana múny joq» ekeni ras pa? Al sol Ábubәkirdin

Ayrylsang ómir boyy jighanynnan,

Ey, pende! Ayrylmashy imanynnan.

degen joldary býgingi Qazaqstan basshylyghyna qaratyp «әli de esindi ji, últynnyn, úrpaghynnyn ertenin oila!» dep túrghanday kórinedi de túrady, ózime. Sizge she?

Myrzan Kenjebay

Abai.kz