Elimizding kino salasy túsalghan attay túralap, mýlde damy alar emes. Áuesqoy rejisserler men әnshi-sayqymazaqtar týsirgen filimder әlemdik dengeydi qoyyp, eldegi esti kórermenning kónilinen shyqpaydy. Al 52 jyldyq tarihy bar qazaq animasiyasy jayly aitudyng ózi qiyn. Biren-saran tәuir ónimdi aitpaghanda kóp sandysy balanyng oiyny, baqsynyng jyny ghana...

Jaqynda «Azia animation» kompaniyasy «Er Tóstik» ertegisining jelisimen týsirgen ertegi attas mulitfilimdi kórdik. Ókinishtisi, búl mulitfilim halyq ertegisin qayta janghyrtyp, úlyqtau ýshin emes masqaralau ýshin týsirilgendey. Sebebi, búnda bizge jaqsy tanys «Er Tóstik» mýlde joq. Búl filimdi atalghan kompaniyanyng iyeleri Igori Kraus, Artur Kraus degender týsirgen eken. Qazaqtyng tarihy men salt-dәstýrinen habary joq  búndaylargha halyqtyng qúndy jәdigerin júlmalaugha kim rúqsat berdi?!

«Azia animation» kompaniyasy Kraus otbasynyng jobasy sekildi. Almaty qalasy әkimdigining Tilderdi damytu, múraghattar jәne qújattama basqarmasynyng tapsyrysy boyynsha, qazaq ertegilerining jelisimen mulitfilim týsirip jýrgenderine kóp uaqyt bolypty. Biz sóz etip otyrghan «Er Tóstikti» de atalghan mekemening tapsyrysy boyynsha dayyndaghan. Demek, aghayyndy Kraustardyng qazaq ertegilerin kýstanalauyna kómek berip otyrghan dәl osy basqarma bolsa kerek.

Qazaq halqy auyz әdebiyetin qayghysy men quanyshyn qatar artqan qara narynday kórdi. Sol qatarda ertegilerding arqalar jýgi de jenil emes. Este joq eski zamannan beri jalghasyn tauyp, halyq arasynda qadym zamanghy qauym qiyalynan syr shertetin shejire bolyp kele jatqan auyz әdebiyetining әdemi bir salasy ertegiler edi. Múnda adamdardyng armany men tilegi, qiyaly men ýmiti, nanymy men senimi, tanymy men týsinigi kórinis tabady. Qazaq halqy ertegige bay elderding biri. Qazaq ertegiliri – tarih tolqynynan sýrinbey ótip, halyq sanasyna sinip ketken sujetter.

Endeshe bir últtyng salt-sanasy men әdet-ghúrpynyng iyisi singen tarihy jazbalardy óz bilgeninshe ózgertuge eshkimning qaqysy joq. Ózgertkende de ózge elding erekshelgin sinirip, qazaqy boyauyn búzugha tipten bolmaydy. Al myna «Er Tóstik» atyn jamylghan mulitfilim biz bala jastan oqyp ósken «Er Tóstikpen» ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyny ókintti. Tek keyipkerlerding aty ghana birdey.

«Er Tóstik» ertegisining jelisi әr qazaqqa jaqsy tanys bolghandyqtan ony búl jerde qaytalamaymyz. Tek sýiikti ertegimizding siqyn qashyrghan soraqy mulitfilim jayly sóz etemiz. Filim bastalghanda ekranda «Azia animation» ÚSYNYDY» ("úsynady" dep dúrys jazugha da shamalary kelmegen) degen jazu shyqqanda-aq «qoyandy kórip qaljasynan týnilgendey bolghanbyz». Búnymyz beker emes eken. Mulitfilimdegi keyipkerlerding týri adamnan góri albastygha jaqynyraq. Aty shuly «Aldar kóse» animasiyalyq filimindegi qúbyjyqtar múnda da jýr. Aytpaqshy,  «Aldar kóseni» qúbyjyqqa ainaldyryp, ózimizge úsynghan taghy da osy aghayyndy Kraustar bolatyn. Búlar nege әr filiminde keyipkerlerin qúbyjyq etip kórsetedi. Álde qazaqty súryqsyz halyq retinde surettegisi kele me?! Búlargha tapsyrys berip, qarjylay qoldap otyrghan Almaty qalalyq Tilderdi damytu basqarmasy qayda qarap otyr, әlde olar ýshin joghargha beretin esep-qisap «múzday» bolsa boldy ma?!

Keyipkerlerding týrining qorqynyshtylyghy óz aldyna, filimdegi sujet pen sóz-sóilemder qazaqy mentaliytetke mýlde jat. Alty úly bar topas әkenin  esimi Ernazar. Úldary qalagha qyz izdep qanghyp ketedi, әke-sheshesi malynan aiyrylyp ash qalady. Al biz biletin «Er Tóstikte» Ernazar baydyng segiz úly bolady. Júttan  malyn aman alyp qalu ýshin elmen birge otargha ketedi. Al ýide qalghan ata-ana shanyrata iluli túrghan songhy tóstikti tauyp jeydi. Tóstik jegen ana jýkti bolyp, Tóstikti dýniyege әkeledi. Búl jerde qyzyq qúmar sәbiyler qalay dýniyege kelgenin súraghanda aitylatyn «atannyng auyzynan týstin» degen qazaqy týsinik kórinis tabady.

Al biz kórgen mulitfilimde Tóstikti ashqaraq Ernazar shal jalmauyz kempir órtegen auyldyng júrtynan tauyp alady. Balany qolyna alyp «balpanaqtay semiz eken» dep silekeyi shúbyrghan shal, әieline baladan tamaq dayyndaudy búiyrady. Balanyng atyn Tóstik dep qoyyp, tóstik retinde jey bermekshi. Balanyng Tóstik ataluyna osy sóz sebep bolady.

Úshatyn tәrelke minip jýrgen jalmauyz kempirding týri tipten qorqynyshty. Jalmauyz kempirding kórikti bolmaytyny shyndyq. Alayda dәl mynaday qúbyjyq bolmas. Bala kezimizde qanshama ertegi oqydyq, sondaghy jalmauyz nemese mystan kempirdi dәl osynday qúbyjyq beynede elestetip kórmeppin. Ol taghy «ókpesi syryldap, tamaghy qyryldap, kýrek tisin júlyp alyp» ertegidegi qaharmandy quyp jýretin jalmauyz emes, úshpa tәrelkege minip alyp, qolyndaghy tayaghymen kiyiz ýilerdi órtep jýredi.

Balalary qalagha qyz izdep ketken song «Ernazar» men kempiri ashyghady. Ashtyqqa shydamaghan shal «TIZE qusyryp (qol qusyratyn qazaq edik) otyra almaymyn» dep angha shyghady. Qaban atyp alyp jemekshi. Qay qazaq qaban etin jeytin edi. Keyipkerge birese balanyng etin, birese qabannyng etin jegizbekshi bolghan avtordyng maqsaty ne? Bolashaq úrpaqqa ata-babasyn qanday halyq retinde kórsetudi kózdep otyr. Búghan qosa, angha shyqqan shaldyng әr qimyly sayqymazaq. Qarsy aldynda otyrghan qoyandy ata almaydy. Tipti, qazaq qoyan etin de tamaq dep sanamaghany sózsiz.

Biz biletin Er Tóstik Shalqúiryq atty túlparyna minip, Jelayaq, Kóltausar syndy adal dostarynyng arqasynda jaularyn jenip shyghatyn edi. Al myna «Er Tóstik» jayau. Jaularymen jayau jýrip soghysady. Euraziya dalasyn at túyaghynyng shanyna kómgen qazaqty túlparynan týsirip, jayau qaldyrghan avtordyng oilaghany ne? Eger ózi ertegi qúrastyrghysy kelse «Er Tóstik» dep atamay qúrastyra bersin. Keyipkerin tóbesimen jýgirtem dese de óz erki. Tek qazaqpen, qazaqtyng faliklorymen qatysy joq etip týsirsin.

Búl filimning keyipkerleri dúrys sóileudi de bilmeydi. Jogharyda shaldyng «TIZE qusyryp otyra almaymyn» degenin jazdyq. Sol sekildi avtordyng balta men balghany aiyra almaytynyn da bayqadyq. Jalmauyz kempirding arqasyna óz baltasy qadalyp, óledi. Al «Tóstik» ony dostaryna kempirge «balgha qadalyp óldi» deydi. Demek, búlar kishkentay kórermenderine zattyng dúrys ataluyn da ýirete almaydy degen sóz. Osy jerde filimge tapsyrys bergen Almaty qalalyq Tilderdi damytu basqarmasyn qaytara syngha alghymyz keledi. Álde Tilderdi damytu basqarmasynyng mindetine memlekettik tildi damytu kirmey me?...

Tura bir jarym saghattan túratyn filimnen ilip alatyn eshtene joq. mulitfilim negizi kishkentay balalargha arnalady. Sәbiyler animasiyalyq keyipkerler arqyly tarihyn tanyp, tәlim-tәrbie aluy kerek. Al aghayyndy Kraustardyng qolynan shyqqan myna filimge onday ýmit artu mýmkin emes. Endeshe, ne tarihy qúny, ne tәrbiyelik mәni joq búl dýniyeni «Er Tóstik» dep ataudyng qajeti qansha?!

«Er Tóstik» ertegisinde - tereng tuystyq sýiispenshilik, ata-anagha qúrmet, adal dostyq, erjýrektik syndy qúndylyqtar men әdet-ghúryp keremet kórinis tabatyn. Ertegi dәl osy erekshelimen ghasyrlar boyy halyq arasynda saqtalyp keldi. Al biz sóz etken mulitfilimde múnyng birde-biri joq. Búrynghy keyipkerlerding esimin, osy kýngi kinolarda kezdesetin oqighalargha teligen qoyyrtpaq birdene.

«Er Tóstik» ertegisi - qazaq auyz әdebiyetining ozyq ýlgisi. Alayda kelesi úrpaq  últ faliklorymen kitap oqu arqyly emes, osynday kino-filimder arqyly tanysady. Demek, Kraustardyng «Er Tóstigin» kórgen jas jetkinshekter qazaq faliklorynyng bary men nәri osy dep oilauy mýmkin. Sóitip, últ әdebiyeti men mәdeniyetine degen qate týsinik qalyptasady. Tipti, últ bolmysy men mentaliytetine qara kýie jaghyluy mýmkin. Sol ýshin búl dýniyeni sәtsiz shyqqan mulitfilim dep ghana qaraugha bolmaydy. Qayta últ falikloryn búzu dep bilgen jón.

Sol ýshin biz filim avtorlarynan búl dýniyeni joiydy talap etemiz! Eger joyghysy kelmese,  «Er Tóstik» degen atauy men keyipkerlerining atyn ózgertsin. Jәne memlekettik mekemeler osynday jobalargha tapsyrys bergende sangha emes sapagha mәn berui kerek. Áytpese, Almaty qalasy әkimdigining Tilderdi damytu, múraghattar jәne qújattama basqarmasy «Azia animation» kompaniyasyna tapsyrys berip jasatqan «Aldar kóse» nemese biz sóz etken «Er Tóstik» animasiyalyq filimderi jetkinshekterge esh paydasy joq ónimder. Memleketting qarjysy qúmgha qúighan suday qúrdymgha ketti degen sóz...

Qazaqty masqaralaghan mulitfilimdi myna jerden kórip, óz oiynyzdy qossanyz bolady. 

Quanysh Qappas

Abai.kz