«Abylaydyng týsi» dep shulap jýrgenimiz - Mónke biydiki...
HVII ghasyrda tuyp, XVIII ghasyrda ómirden ozghan Shekti Mónke biyding esimi búl kýnde kózi ashyq qazaqqa tegis maghúlym. Alayda onyng múralary jerine jetkizile zertteldi, sarqyp aityldy deuge kelmeydi. Eki ghasyrdyng toghysynda, ólara shaqta basy «Mónke! Mónke!» dep úrandata bastalghanymen, ayaghy siyrqúimyshaqtanyp baryp tyna qaldy. Sebebi, qalyptasqan sovettik eski әdis osynday edi.
Byltyr «Ruhany janghyru» baghdarlamasyna oray Mónkeni respublikalyq dәrejedegi tanymal túlghalar qataryna kirgizuge talap qylyp kórip edik, búl әreketimizden eshtene shyqpady. Baghamdasaq, Mónke «eskiripti», úmyt bolugha tayapty.
Shyndyghynda, Mónkede qayyra eske alatyn, ýnile qarap zertteytin nәrse kóp. Sheshendik ónerdi jiti zerdelegen ghalym Baltabay Adambaevtyn kitaptarynda Mónkege qatysty «Balanyng tapqyrlyghy», «Qúda myng jyldyq», «Týlkim joghary shyq» «Mónke men Syrym bala», «Mónkening súraghyna Syrymnyng jauaby» deytin әngimeler bar. Arhiv qújatynda Syrym Datúly seksen jastaghy Mónkeden bata alypty degen derek úshyrasady.
Mónke aitqan «Qúramaly, qorghandy ýiing bolady, Aynymaly, tókpeli biying bolady, Halyqqa bir tiyn paydasy joq, Kýnde bas qosqan jiyn bolady» dep bastalatyn sheshendik tolghau professor Serik Negimovtyng «Sheshendik óner» atty oqu qúralyna endi. «Aldymen, Mónke biyding búl taqpaqtap aitylghan tolghamy keler zaman keypin kemel kóregendikpen sipattaumen erekshelenedi, – deydi ghalym. – Kesek oilar kesteli, úiqasty tilmen órnektelgen. Boljaudyng әrbir sózinde suretkerlik sipat bar. Týiindi tújyrym, beyneli oi, súlu suret, emosiyalyq-ekspressivtik quat bar».
Alayda, Mónkening óneri jalghyz sheshendikpen shektelmeydi, ol óz zamanynda bi, iri qogham qayratkeri, jyrau, Asanqayghy ýrdisin jalghastyrushy sәuegey boljampaz bolghan adam. Mónkening kóp qyrlylyghyn balqy Bazar jyrau, Núrpeyis Bayghaniyn, Sarysholaq aqyn, Núrjan Naushabaev, Mәshhýr Jýsip Kópeev jyrgha qosqan.
Sarysholaq aqyn:
Tileuding úly Mónke edi,
Alty Alashqa bas bolghan,
Qar moyyn serke edi.
Aqyly zerek әuliye,
Qiyagha kónil siltedi, – dese,
Bazar jyrau:
Tәniri artyq jaratqan,
Auzyna halqyn qaratqan,
Qara qyldy qaq jarghan,
Aldynan topty taratqan,
Mónke, Tóle, Qazybek,
Áyteke – alshyn, by Kebek, – deydi.
Mónkening esimi qazaq, horezm elderinen әri asyp, qyrghyz júrtyna da maghúlym bolghan. Qyrghyzdyng ataqty aqyny Arystanbek Búilashúlynyng (1824-1878 j.) qazaq Qantarbaymen aitysqanda:
Mónke biy aitqan kep ele,
Arystanbek kimnen kem ele,
Sanat sózým san ele,
Sanjyra sózým qap ele, – deui, Mónke by múralarynyng qyrghyzdyng әigili aqyndary shygharmashylyghyna shong әseri tiygenine naqty dәlel.
Ghalymdar arasynda Mónkege alghash nazar audarghan Ahmet Baytúrsynov edi, ghúlama 1926 jyly ózining әigili «Sauat ashqysh» deytin kitabynda Mónkening bir biyligin ýlgi esebinde úsynady, әri ol biylikti basqa emes, Shekti Mónke aitqanyna kuәlik beredi. Mәtini mynaday: «Shekti úly Mónke by jeti jasynda biylik aityp, kisi qúny daudy bitirgen eken deydi.
Bir sudyng boyyna bir bay auyly kelip qonady. Su boyynda bir top bala oinap jýrse, balalardy kelip auyl iyesi aqsaqal qualaydy. Baydyng astyndaghy asaulau baytal eken. Balalardyng bireui atyn ýrkitip qalghanda, baydyng bórki basynan úshyp, baytaldyng aldyna týsken kezde, baytal tulap, bay jyghylyp jan tapsyrady.
Baydyng eli balalardan qún almaq bolyp jinalady. Ýsh kýn, tórt kýn jatady, bitise almaydy; bes kýn, alty kýn jatady, bitimge kele almaydy. Sóitip daghdaryp túrghan uaqytta bir taygha mingen jeti jasar bala keledi. Bala qarap túrady da, «búl júmystyng biyligin maghan berinizder, men bitireyin», – deydi. Bala bir aitady, eki aitady, onyng sózine balasynyp, eshkim qúlaq aspaydy. Aqyrynda aqsaqaldar daghdaryp: «Osy qoy asyghy demeniz, qolyna jaqsa saqaday, jasy kishi demeniz, aqyly jaqsa ataday» degen qayda? Managhy bala qay bala? Tauyp әkelindershi!» – dep izdetipti. Súrastyryp balany tauyp әkeledi. Balanyng aty Mónke degen. Bala kelip aitady: «Biylikti maghan bersenizder, mening aitatyn biyligim mynau deydi: Erding qúny jýz jylqy, búl iste tentek tórteu: әueli oinap jýrgen bala tentek, ekinshi ony qughan bay tentek, ýshinshi ýrikken baytal tentek, tórtinshi bastan úshqan bórik tentek. Tórt tentekke jýz jylqyny bólu kerek», – deydi.
Sonda jýz jylqynyng ýsh bólimi baydyng ózine týsip, bir bóligin ghana bala jaghy tóleydi. Júrt bala biyligine yrza bolady. Sol bala ýsh jýzge belgili Mónke by atanyp, aty aspangha shyghady».
Áueli auyl mollasynan, odan song Troiskidegi Z.Rasulov medresesinen dúrys bilim alghan, ony әri qarata óz betimen jetildirgen bilimpaz aqyn Núrjan Naushabaev ózining «Shekti Mónke by sózi» atty tolghauynda:
Sadaqa-qayyr baylardan,
Qol tartylar dep edi.
Dýniyening jýzine
Óre menen temirden
Jol tartylar dep edi.
Osy aitqannyng bәrin de
Mónke by aitqan dep edi, – deydi.
Biz búl jerde eki nәrseni andaymyz, birinshisi – kóp oqyghan bilimdar aqyn N.Naushabevtyng Mónkeni jetik bilgenin, ekinshisi – Mónkenin kóripkel boljampazdyghyn. Shynynda da, bayaghynyng qút daryghan baylary óz ruynyng qamqorshysy bolatyn, jaqsylyq-jamandyghyna jauap beretin, jetim-jesirin, jalghyz basty qarttaryn dalagha tastamaytyn, qarasatyn. Qazir «qayyrsyz, qoly tartylghan» baylar kóp. Ekinshiden, Mónke tolghauynda: «Óre menen temirden jol tartylar, Qonys bolsa aldynnan orys shyghar» degen joldar bar ekeni de ras. Mónke sózine Núrjan aqyn bilgen song kuәlik berip otyr. By ghúmyr keshken 1675-1756 jyl aralyghynda temirjol salynbaq týgili, әli paravoz shyqpaghan edi. Alghashqy temir jol Úlybritaniyada 1825 jyly 25 qyrkýiekte Stokton men Darlington aralyghyna tartyldy. Yqtimaldyq teoriyasyna sýienseniz, Mónke múny kemi 100 jyl búryn boljaghan. Mónkening әuliyeligin osy mysaldan-aq bile beruge bolady.
Áuliye:
«Týrli-týrli halyq bolady,
Kýndiz-týni jaryq bolady», – depti.
Elektr shamy Europa kóshelerinde HIH ghasyrdyng ayaghynda payda boldy. Sonda múny Mónke kemi 150 jyl búryn boljap otyr!
Taghy bir tústa:
Ózim attas balyq shyghar,
Barmaqtay zat taudy jyghar.
Usyl Jadit degen kitap shyghady,
Bay qúryp, baqsy azady,
Ken kóbeyip, beyshara ozady, – deydi Mónke.
Múnda «Barmaqtay zat taudy jyghar» degen sóz túr. Búl basqa eshtene de emes, atom bombasy! Tútas bir taudy bir mezette qúrtyp jiberu ýshin atom bombasy kerek. Alghashqy atom bombasy 1945 jyly 16 shildede AQSh-ta synaqtan ótti. Tamyzda Japoniyanyng eki qalasyna tastaldy. Al Mónkening 1756 jyly ómirden ozghany belgili, sonda kóripkeldin eki ghasyr búryn boljaghany.
Kóp biletin Mәshhýr Jýsip Kópeev Mónke haqynda:
Auyldaryn shu qylghan,
Jaulyqtaryn tu qylghan,
Zayyp shyghar dep edi.
Oqshantay joq, kise joq,
Belbeu shyghar dep edi,
Jýginis joq, maldas joq,
Kólbeu shyghar dep edi, – deydi.
Negizinde, on toghyzynshy ghasyr perzenti Jýsip atamyz Mónkening sózin aitugha auzy barmay, «qoy, olay bola qoymas» degen oimen «sypayylap» berip otyr. Mónke býgingi kýngi әielderding syrt beynesin qalay bilse, olay bilsin, dәl bergen. Bylay deydi:
Áyel jaghy den bolar,
Jaman-jaqsy aitsa da,
Óziniki jón bolar.
Oray salyp bastaryn,
Jelpildetip shashtaryn,
Taqymdary jaltyldap,
Emshekteri salpyldap,
Úyat jaghy kem bolar.
Qaranyz, danagóiding dýniyetanymynyng kendigi, logikalyq oilau jýiesining terendigi sonsha, birinshiden, orys otarlaushylarynyng «әiel tendigi mәselesin» óz maqsattary ýshin sheber paydalanatynyn kórsetip ketti. Ekinshiden, omyrauy oiyq kóilekti nemese taqymy jaltyraghan miniibkaly qyz-kelinshekke kelsek, búl bizding teledidardan, internet jelilerinen ghana emes, kýnbe-kýngi ómirde keninen kezdestirip otyrghan beynemiz.
Qazirgi týngi klub jóninde:
Atasynyng asy emes, kelin týsirgen toy emes,
Bozbala men qyz bas qosqan jiyn bolady,
Múnyng ózi jasy úlghayghan adamgha qiyn bolady, –
depti әulie atamyz. Múny azsynsanyz, N.Naushabaevtyng kuәlik berui boyynsha tómendegini aitypty:
Tayynsha men tanagha
Jýk artylar dep edi,
Qarap túrghan jigitke,
Qyz artylar dep edi.
Onyng esimi orys-qazaq qatynastaryna baylanysty qújattarda tanbalanghan, «Orta jýz jәne Kishi jýz biyleri men batyrlarynyng Núraly súltandy Kishi jýz jәne Orta jýz qazaqtaryna han etip taghayyndau turaly imperator Elizaveta hanymgha hatyna» Shaqshaq Jәnibek tarhan, Kerey Nauryz biylermen qatar qol qoyghan adamnyng biri Shekti ruynyng Mónke biyi.
Demek, Mónke – iri sayasatker. Kórshi otyrghan patshalyq Reseyding damu tarihyn, jýrgizip otyrghan ayar sayasatyn, ondaghy óndiristik kýshting dengeyin, óndiristik qatynastar sypatyn zerttegen adam. Sondyqtan da ol keleshekte Qyrym, Qazan, Sibir, Noghay t.b. handyqtar siyaqty Qazaq Ordasynyng da patshalyq Resey otarshyldarynyng tabanyna týsetinin anyq biledi.
Óre menen temirden jol tartylar,
Qonys bolsa aldynnan orys shyghar...
...Orys, qazaq qosylyp,
Bir-birine ýiir bolar,
Sóitken zaman kez bolsa,
Týzelui qiyn bolar, – deydi oishyl.
Otarlyq ezgige týsken song qazaq halqynyng qoghamdyq bolmysy, qoghamdyq sanasy da ózgermek:
Kólding suy ketip, tabany qalar,
Jylqynyng jýirigi ketip, shabany qalar.
Jigitting aqyly ketip, amaly qalar,
Áyelding úyaty ketip, ajary qalar.
Sózding maghyzy ketip, samaly qalar,
Áuliyening әruaghy ketip, mazary qalar.
Adamnyng jaqsysy ketip, jamany qalar,
Aqyly joq, sanasyzdyng zamany bolar .
Rasynda da, otarlyq ezgi kezinde kól týgili Aral tenizi tartyldy. Bayaghy qazaqy qazan at, suyn jylqynyng túqymy qúryp ketti. Jigit aqylynan góri amal-aylagha, qulyq-súmdyqqa jýginetin boldy. Otarlaushylar últ múraty, jer men el taghdyrynyng ne ekenin bilmeytin, tek óz qúlqynyn oilaytyn aqyly joq sanasyzdan basshy qoydy. Zaman solardiki boldy. Múnyng zardabyn әli shegip otyrmyz.
«Tapqanyn olja deydi,
Allam bilgenin molda deydi»,
«Dýdamaldau dining bolar,
Alashúbar tiling bolar».
Búnyng bәri sol otar kezde tapqan «oljamyz».
«Qúramaly, qorghandy ýiing bolady,
Aynymaly, tókpeli biying bolady».
«Qúramaly» dep otyrghany osy kýngi biyik qabatty ýy de, «qorghandy» dep otyrghany kottedjder bolsa kerek.
Áulie qyl ayaghy osy zamanda jer jýzine keng tarap otyrghan susyn «Kokokola», «Pepsikolagha» sheyin boljap ketken.
«Tughan balang qu bolar,
Tamaghy sary su bolar,
Itke qúisan, it ishpes».
«Kola» men «pepsiydi» itke qúiyp kórdik, rasynda da, it ishpeydi eken.
Ayttyq, Mónkege qatysty zertteletin nәrse әli kóp dedik, sonyng biri Mónke múralarynyng ózgege telinip ketui. Birli-ekili mysal keltireyik.
Birinshi, júrtqa keninen tanys «Abylaydyng týsi» deytindi alayyq. . «Arystannyng ishin jaryp edim, jolbarys shyqty. Jolbarystyng ishin jaryp edim, qasqyr shyqty. Qasqyrdyng ishin jardym, týlki shyqty. Týlkining ishin jaryp edim, ishinen bir qoyan shyqty». Búl bәrimizge etene tanys Abylaydyki.
Endi Mónkening týsin qaranyz: «Týsimde qyryq at qostym, bireui kelmedi. Otyz at qostym bireui kelmedi. Bes at qostym, tórteui kelmedi, bireui keldi de pyshaqqa ilikti. Bauyzdap ishin jardym, ishinen arystan shyqty. Arystannyng ishin jaryp edim, búdan adal qúlan shyqty. Qúlannyng ishin jaryp edim, qasqyr shyqty. Qasqyrdyng ishin jardym, týlki shyqty. Týlkining ishin jaryp edim, ishinen bir qoyan ata kele qashty». Salystyrynyz, ekeuining qaysysy tolyq hәm ozyq, әriyne - Mónkeniki.
Osy týsti jazushy Iliyas Esenberlin ózining «Qahar» romanynda dinge qatysty «40 at, 30 at, 5 at» degen jerlerin alyp tastap, «Abylaydyng týsi» qylyp bergen. Kórkem shygharmanyng shyrayyn shygharu ýshin qoldanghan. «Qahar» romany tarih oqulyghy emes, kórkem tuyndy, kórkem әdebiyette múnday bola beredi. Al shyndyghynda, bizdin «Abylaydyng týsi» dep shulap jýrgenimiz, is jýzinde Mónkening týsi. Iliyas Esenberlin múny qaydan bildi deseniz, jazyqsyz jazagha ilikken jazushy 1950 jyldyng basynda jer audarylyp, Mónkening ata qonysy Shalqar audanyndaghy kómir óndiretin «Shahta» dep atalatyn poselkte biraz jyl túrghan. Áne, sonda estigen. Búl týiinning sheshimi osy.
Zaman azyp, zang tozyp, jaman bolar.
Qaraghaydyng basyna shortan shyghyp,
Babalardyng dәureni tamam bolar.
Ol kýnde qaryndastan qayyr keter,
Hannan kýsh, qaraghaydan shayyr keter.
Úl, qyzyng orysqa bodan bolyp
Qayran el, esil júrtyng sonda ne eter.
Osy tolghau keyde Asanqayghygha telinip jýr, alayda bayqap otyrghan shygharsyzdar , sheshendik tolghaudyn qúrylysy, buyn sany, bunaghy sóz saptauy Mónkege kelip túr. Asanqayghyda osyghan úqsas:
Ay, Jәnibek oilasan,
Qily-qily zaman bolmay ma,
Suda jýrgen aq shortan
Qaraghay basyn shalmay ma?
Múny nege bilmeysin! – degen joldar bar.
Bayqap otyrghanymyzday, ekeuining óleng qúrylysy eki basqa. Ekinshiden, jyraular poeziyasyn tereng zerttegen M.Maghauin jogharydaghy joldardy Asanqayghyniki demeydi. «Qazaq handyghy dәuirindegi әdebiyette» de, «Aldaspan» men « Bes ghasyr jyrlaydyda» da búl Asandiki delinbegen. «Qazaq әdebiyeti» atty túnghysh monografiyasynda múnyng Asanqayghyniki ekenine M.Áuezov kýmәn keltiredi. Búl tolghaudy Asanqayghy aitsa, onda onyng Abylay han túsynda ómir sýrgeni deydi Áuezov. Asannyng әride, HÝ ghasyrda ghúmyr keshkeni, al Mónkening M.Áuezov aitqanday Abylay túsynda ómir sýrgeni barshanyzgha mәlim. Olay bolsa, jogharydaghy «Múnnan song qily-qily zaman bolar, Zaman azyp, zang tozyp, jaman bolar» dep bastalatyn tolghau Mónkeniki. Ózine qaytaru kerek.
Mónkening taghy bir qyry – onyng ghúlama jyrau ekendigi. «Shekti Mónke by Sherkesh Týrke bi, Tana Nýrke biylermen kenesip otyryp aitty» degen filosofiyalyq tolghau Mónkening jyraulyghyn bizge týbegeyli aiqyndap beredi. Ómir tәjiriybelerin oily týiindermen úshtastyra, dәl balamalar tauyp suretteui jyraulyq ónerding ýzdik ýlgisin andatady.
Búl, búl ýirek, búl ýirek,
Bir toghaygha qonynyz.
Qaryndaspen, tughanmen,
Bir tughanday bolynyz.
Ózine kenes salghannyn,
Órisi keng bolmas pa?
Jatqa kenes salghannyn,
Jazymgha basy ketpes pe?
Jamannan jeseng bir qamshy,
Ol sýiegine jetpes pe?
Som, som jýirik, som jýirik,
Shúbalandy shaba almas,
Moynynan jaly ketip arysa.
Jaqsylar jaman bolady
Kýninde jasy jetip qarysa.
Jamandar jaqsy bolady,
Dәuleti asyp bayysa.
Búl ýzindiden eski jyraulyq poeziya ýlgisin anyq kóremiz. Birinshiden, kәdimgi úiqaspen qosa basqy úiqastar qabat qoldanylghan. Basqy rifmanyng boluynan tolghau minsiz kórinip túr. Ekinshiden, kóne jyraulyq poeziyanyng ózindik erekshelikterining biri – óleng joldaryndaghy alghashqy sózderding qaytalanuy. HV ghasyrdaghy әigili jyrau Qaztughan: «Alang da alan, alang júrt, Aghala ordam qonghan júrt», – dese, HVI ghasyrdaghy Dospambet: «Toghay, toghay, toghay su, Toghay qondym, ókinben», – deydi, al Shalkiyizding bir tolghauy: «Or, or qoyan, or qoyan, Or qoyan atyly bir qoyan», – dep bastalady. Mónke tolghauynda: «Búl, búl ýirek, búl ýirek», «Som, som jýirik, som jýirik», degen qaytalaulardy qoldanghan. Múnday sóz qaytalaular Mónkening zamandasy Búqarda da bar: «Búl, búl ýirek, búl ýirek, Búrylyp úshar jaz kýni», – dep bastaydy danqty jyrau ózining filosofiyalyq astargha toly bir tolghauyn. Aytayyq degenimiz, Mónkening býgingi kýnge jetken 109 joldan túratyn eki tolghau az dýnie emes. Marghasqa jyrau 13 joldyq jalghyz tolghauymen JOO-nyng oqulyghynda túr. Mektepte de oqytylady. Jyraulyghy eshkimnen kem emes, 109 jol qúraytyn ghibratqa toly eki tolghauy býgingi kýnge jetip otyrghan Mónkeni nege oqu baghdarlamasyna engizbeymiz? HÝII-HÝIII ghasyrlardaghy Ýmbetey, Búqar, Kóteshterding qasynda nege túrmaydy?
Jәne bir aitatyn mәsele, Mónkening ózinen keyingi myqty aqyndargha ónege bolghany.
Áuliyening jogharydaghy tolghauynda:
...Qyrgha boran borasa,
Nugha boran borar ma?
El shetine jau kelse,
Halyq ýstine dau kelse,
Jamandayyn jaltandap,
Er jigit qarap túrar ma?
Arghymaqtyng aldyna,
Nayza boyy jar kelse,
Jabydayyn jaltandap,
Týser jerin qarar ma?
Arghymaqtyng ayaghy,
Ayday tagha qaghylsa,
Kilegey múzdan tayar ma?
Jaqsy aldyna sóz aitsan
Jabyghyp sózge toyar ma?
Kýnderding kýni bolghanda;
Basyna qiyn is týsse,
Jalghasyp ósken jaqynnan,
Jaqsylar basyn ayar ma? — degen joldar bar.
Búl joldar Mahambetting bәrimizge etene tanys: «Oray da boray qar jausa, Qalyngha qar borar ma?» dep bastalatyn tolghauyn eske salady. Sonday-aq «Mahambetting Baymaghanbet súltangha aitqanynda»:
Arghymaq deytin jyghylar,
Nayza boyy jar kelse,
Jabydayyn jaltandap,
Týser jerin qaray ma?
Arghymaqqa aiday tagha qaqtyrsa,
Kilegey qatqan Edildin
Kókshe múzynan tayar ma? — degen joldar bar ekeni qazaq tilinde sauat ashqandargha tegis mәlim. Búl joldar jyraulyq tolghaumen úshtasyp jatyr. Mahambet Mónkeni ýlgi tútyp otyr.
Mahambet jyraulyq dәstýrden qol ýzbegen aqyn. Ol naqty jaghdaydy aitqanda — aqyn, dýniyetanymdyq mәselelerdi sóz etkende — jyrau. Búghan «Oray da boray qar jausa», «Arghymaq seni saqtadym», «Kýn qayda?», «Arghymaqtyng balasy» t.b. shygharmalary mysal bola alady. Eset Kótibarúlynyn Isatay óletin joyqyn úrysqa qatysqany, patsha ofiyseri Shustikovqa baylanysty oqigha, keyin Mahambetting Eset Kótibarúly auylyn panalap kelgeni tarihtan belgili. Yaghni, Mahambet Mónke túrghan ólkeni jiti bilgen. Búrynghy ótken jyraular poeziyasynyng tarihyna ýnemi kónil audarghan, óte jetik Mahambetting Eset elinde әulie dep baghalanatyn, keyinge qalghan sózderi ýlgi tútylatyn Mónke múralarynan jaqsy habardar bolghanyna kýmәn keltiruge bolmaydy.
Qazirgi kýnge Mónkening tórt kýii jetken. Qúrmanghazy atyndaghy memlekettik akademiyalyq halyq aspaptary orkestrining kórkemdik jetekshisi, marqúm professor Túyaqberdi Shәmelov ol kýilerdi notagha týsirip, ózi oryndap qana qoymay, orkestrding repertuaryna qosqan. T.Shәmelov :«Bókey ordasy audanyndaghy tughan auylym Qúrmanghazyda Amanghaly Imanmaghzomúly degen qariyany bala kezimde kóre qaldym. 1974 jyly 90 jasqa qaraghan shaghynda dýniyeden ozdy. Myqty kýishi edi. Naqtyraq aitqanda, kýige qiqym-siqym aralastyrmay, bir kezderi aldynghy kýishi atalarynan qúlaghyna qúiyp alghan әdispen, sarynmen tartatyn saf altynday ónerpaz bolatyn. Dombyranyng әlippesin sol atamnan ýirendim. Muzykalyq sauaty bolmasa da tәnir bergen qúdiretting arqasynda kýishilikti óz betimen mengergen jan edi. Amanghalidyng dәulesker kýishi ekenin mening Qaly babam da moyyndap otyratyn. Kýishiler jóninde sóz qozghalsa, «men onday kýishini kórgen joqpyn» dep әngimesin sol kisige aparyp tireytin. Men Mónkening kýilerin sol Amanghaly atamnan ýirenip edim. Ókinetinim — Amanghaly atamnan Mónkening kýilerin qaydan, qalay estigenin tәtpishtep súrap almappyn. Jas kezde, aqyl-sananyng taza shaghynda estigen әuen-kýy sananda tasqa basqanday bolyp, mәngilik qalyp qoyady eken. Búl tórt kýiding Mónkeniki ekenine dau joq. «Óttin, jalghan-ay», «Shalqyma», «Qiqu dәuren», «Jiyn-alqa, kenes» kýilerinde kýishining ózindik qoltanbasy bar. Muzyka tilimen aitqanda, qaghysy shalma qaghys jәne ritmi (yrghaghy) ýzik-ýzik (punktirnyy ritm) bolyp keledi. Múny muzyka mamandaryna bayqau qiyn emes. Kýiding tórteui de ómir turaly sikl kýiler, yaghny bir kisining qolynan shyqqan ekenine dәlel bola alady. Major men minor tonalisi kónildi, múndy әuender alma-kezek kezektesip otyrady. Ádette, búl kýiler serpindi әuende tartylady. Ýlken saghany kóp manaylamay, tújyrymdy, júp-júmyr, kónilge jenil qonady.
Mónkening kýishiliginde ózining sikli bar. Ol sikl – ómir aghysy. Jastyq shaqtan qarttyq dәurenge deyingi halyqtyng ómiri jyrlanady. IYә, kәdimgi Mónkening jyraulyghy sekildi sózder órilip, lekip, tógilip otyrady. Qazaqtyng quanyshy men qayghysy qat-qabat kezektesip tolghanady. Basty erekshelik osynda jatyr», – degen edi marqúm 2009 jyly ózining aqtóbelik jornalshy Berdibay Kemalgha bergen súhbatynda. 2010 jyly ataqty ónerpaz búl kýilerdi diskke jazdyrdy. Ókinishke oray, úzamay auyr nauqasqa shaldyqty, aqyry dýniyeden ozdy, Mónkening múrasyn zertteuge múrshasy bolmay ketti.
Odan beri de kóp jyl ótti, Mónke kýileri esh jerde oryndalmaydy, ghylymy túrghydan zertteusiz jatyr. Túyaqberdi ómirden ozghan song Mónkening kýileri shyn mәninde dalada qaldy.
Mónkeni sheshen esebinde orta mektepte, jyrau retinde joghary oqu ornynda, kompozitor retinde konservatoriyada oqytsa, baghdarlamalaryna engizse artyq bolmas edi. Múny atalghan salalardyng tútqasyn ústap otyrghandar onsha hosh kórmey otyr.
Mine, azdy-kópti problemalyq mysaldar keltirdik, bireuding jel jaghyna shyghyp qalmayyq dep shet jaghalap qana aittyq, shyndyghynda, osynday-osynday problemalyq mәseleler aita bersek Mónkede shash etekten.
Paydalanghan әdebiyetter:
- Pangereev A. Asanov J. Shekti Mónke biyding ghibrattary. – Aqtóbe, 1998j.
- Kópeev M.J. Tandamaly shygharmalar. – Almaty: Ghylym, 1992.
- Asanov J. Shekti Mónke by Tileuúly. – Astana: Elorda,2001.
- AVPR F.122, 1748 g. D. 8 l.l. 15 ob. – 16 ob.
- Sәrsenbay Q. Shal men shenunek// Jas alash, 09.10.1999
- Shalqar gazeti, 04.03.1994
- Adambaev B. Sheshendik sózder. – Almaty: Otau, 1992
Júmanazar Asan, filologiya ghylymdarynyng doktory
Abai.kz
