«Iliyas ómirinde kózәinek taqpaghan» degen saraptama material «Abai.kz» aqparattyq portalynda jariyalanghannan keyin kóp arasynda biraz pikir tudyrghany mәlim. Biri jaqtady, biri dattady. Osylay oy týyge eng aldymen aqynnyng úly Sayat Jansýgirovtin: «Qúlager» poemasy birneshe kýn qatarynan basylghan «Sosialistik Qazaqstan» gazetin alugha kezekke túrghan kiside esep joq boldy», – deydi kórgender. Ákem sonda boyyndaghy kýsh-jigeri tau suynday bulyqsyghan, senimi men dýniyege degen mahabbatynda shek joq 42-degi ot jýrekti aqyn edi» – degen sózi de qamshy boldy. Rasynda, jýzinen núr tógilip, kózinen ot oinap túrghan 43 jasynda ómirden ótken Iliyasqa kózәinek taqqyzyp qoi úyat sezildi. Sonymen qatar, ózimen qatarlas (basqasyn aitpaghanda) Sәken Seyfulliyn, Beyimbet Mayliyn, Sәbit Múqanov, Múhtar Áuezovtyng kózәinek taqqan suretin kórmeymiz. Sonda: «Iliyastyng kózi nashar kóre me? Joq, sәnqoy ma?». Mýlde olay emes.

Osy tústa taghy bir qyzyq jaghdaydy qystyra keteyin:

«Bir suretshi tanysy Pushkindi izdep kelip, onyng portretin salugha rúqsat etuin ótinedi. Pushkin maqúldyq beredi. Sonymen ertesi kezdesetin jerin kelisip alghan tanysy keterinde:

­– Men sizding búira qara shashtarynyzdy naghyz shabyttyng beynesindey etip beyneleymin, ­–  dep attanady.

Ertesi kelisken jerine kelgen Pushkinning shashyn tyqyrlap aldyryp tastaghanyn kórgen tanysy jatyp kep ashulanady.

Sonda Pushkiyn.

­­­–  Mening shashymda túrghan týkte joq. Ony әspettep kórsetu kerisinshe meni júrttan alystatyp jiberedi. Shabytym jan dýniyemde, ­– degen eken».

Sol siyaqty Iliyas ómirinde qanday biyikte jýrse de, ala bóten sәnqoylyqqa salynbaghan, topqa, jikke, últqa, rugha bólinbegen. Qazaq, qyrghyz, orys, tatar, bashqúrt, noghay, úighyrdyng býgingi kýni maqtan etip jýrgen talay talantty túlghasy Iliyaspen jora-joldas bolyp, aldynan ótip, tәrbiyesin kórip, tәlimin alghan. Búl jayly kózin kórgen agha buyndardyng jazyp ketken neshe týrli deregi bar. Ony aldaghy uaqytta asyqpay aityp beremiz. Olardyng estelikterinde Iliyastyng tym qarapayym bolghany jazylady. Kerisinshe, biz júrttan daralap kórsetkimiz keledi.

Biraq qozghalys bar. Qazir kórneki qúraldargha Iliyastyng jan-dýniyesin jayyp salatyn, azamattyghyn aishyqtaytyn naghyz beynesi beynelengen, kózinen núr tamyp, jastyq jalyny esip túrghan sureti salyna bastady. Sózimiz dәleldi bolu ýshin onyng bir, ekeuin kórsete keteyik.

Búl da jetistik.

Dey túrghanmen, «Qaydaghy pәleni qaydan shyghardyn?» dep renish bildirgender bolghanymen, kuana qoldap, elimizding týpkir-týpkirinen habarlasyp jatqandar da kóbeyip keledi. Olardyng deni suretshiler qauymy. Bәrining qoyatyny bir súraq: «Iliyastyng portretin salmaqshy edik. Myna maqala oilandyryp tastady. Ol kisining shynay beynesi qalay bolghanyn sipattap beresiz be?» degenge sayady. Basqasy emes, Iliyasqa degen júrt yqylasynyng oyanghany quantty.

Áriyne, túlghalardyng portretin qolmen saludyng ózindik tәrtibi, ghylymilyghy, zandylyghy, jauapkershiligi, qiyndyghy bar. Múny jete týsine qoymaytyndardyng «Iliyastyng qolda bar fotosuretterine qarap, portretin sala beruge bolmay ma?, ­– dep jenil oilap qaluy mýmkin. Birinshiden, qazirgi internette tarap jýrgen suretter týp núsqa emes, kóshirme suretter. Jaryq, aparat, kóshirme qúraldardyng sebebimen túp núsqanyng ózinde týrli auytqular bolatyny belgili. Portret salatyndardyng sheberligine say talghamynyng bolatynyn sol mamandyq iyelerinen artyq eshkim bilmeydi.  Sondyqtan olar fotosuretten góri túlghany kórgen adamdardyng sipattamasyna kóp jýginendi. Ekinshiden, fotodaghy әrbir suret tek bir sәttik beyneni ghana kórsetip bere alady. Túlghanyng balashaghynan bolashaghyna deyingi beynesin salyp shyghu ýshin suretshi aldymen onyng barlyq bitim-bolmysyn, jan-dýniyesin, minez-qúlqyn tolyq mengerip, oiynda pisirip aluy kerek. Al eshqanday fotosureti joq adamnyng portretin salyp shyghu  az enbek ketpeytini de anyq. Ol ýshin naqty sipattama kerek. Bir tarihy túlghanyng portretin  salu ýshin sol turaly jazylghan birneshe kitapty oqyp shyqqan jigitterdi kórgenmin. Suretshi bolmasam da, student kezimde qazirgi internette tarap jýrgen talay tarihy túlghany salghan suretshi jigittermen aralasyp-qúralasyp, keybir enbegining kuәsi boldym. Sonyng bireuin tómendegi siltemeni ashyp kórseniz týsinesiz. (https://web.facebook.com/photo.php?fbid=1110868919080145&set=a.134184446748602&type=3&theater).

Ayta keterligi, qazirgi fotoaparat, telefonmen syrtyldatyp týsirilgen suretter kórinis qana, eshqashan portret eseptelmeydi. Ókinishke oray, tehnologiyanyng damuy suret ónerine degen sýiispenshilikti әlsiretip jiberdi. Nәtiyjesinde, talghampazdyqtan aiyrylyp qaldyq. Búrynghy suretshiler salyp, múragha qaldyrghan myndaghan, milliondaghan dollargha baghalanatyn portretterdin  býgingi tanda ómirge kelmey jatqany osynday sebepterge baylanysty dep oilaymyn. Biraq, týbi adamdar jenil әuesqoylyqtan jalyghyp, sol talghampazdyqqa qayta oralatyn bolady.

Rasynda, qazir Iliyasty kórgen-bilgen adam joq. Týri-týsin, kelbetin sipattap beretinder de tabyla bermeydi. Bar degen kýnning ózinde Iliyastyng portretin salugha yntalanghan jastardyng olarmen kezdesui de qiyn. Sol ýshinde Iliyastyng naghyz portretin salmaq bolyp, izdenisin bastaghan azamattargha qazirshe alghystan basqa aitarymyz joq. Osy isti bastaghannan keyin olardyng súraghyna jauap bermek niyette taghy da kóz mayyn tausyp, tom-tom kitaptardy jalyqpay aqtarugha túra keldi. Aqyry biraz dýnie tabyldy. Managhy yntaly jastargha kómek bolsa iygi edi degen oimen solardy óz qalpynda kóshirip jazugha túra keldi.

Akademik Múhamedjan Qarataev: «Syrt kózge Iliyastyng túiyq, túnjyraq adam kórinui әnsheyin bilmestik. Ol barlyq asylyn, әdemisin ishke jinaytyn, terenge saqtaytyn ardager ekenine osy joly kózim jetti. Shynynda aqynnyng syrttay «túiyqtyghy» onyng ishki bay ruhany dýniyesining qaqapaghy siyaqty ghana beriktik pen bekemdik eken. Bir sengen, bir sheshilgen adamnyng aldynda Ilekeng ghajap syrshyl, әngimeshil, sóz tapqysh, әzildegish adam ekekn».

Akademik Qajym Júmaliyev: «Shaygha otyrghanda ilekeng Fatima ekeuimizdi kýldirumen boldy. Jayshylyqta kóp sheshilip sóiley bermeytin, túiyqtau kórinetin Ilekeng sonday kýldirgi, qaljynqoy, tipti, mysqylshyl da kisi bolyp shyqty. Shay dastarghan jinalyp, as kelgenshe, Ilekeng óner men әdebiyet jayly mәseleler qozghady. Ásirese, esimde qalghany halqymyzdyng muzykalyq óneri jayly boldy».

Filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Beysembay Kenjebaev: «Iliyastyng dene mýsinine bet әlpeti say edi: ol biyik, keng mandayly, qoy qara qasty, jar qabaqty, shýnirek qara kózdi, ýlken qyr múryndy, jazyq betti, sýiir iyekti qara tory edi. Osy siyqtarymen, shoqsha qara múrtymen ol – qavkazdyqtargha biraz úqsaytyn.

Jýrgen kezde Iliyas birdenege qúlaq salyp kele jatqan tәrizdi basyn ong jaghyna qisaytyp, jaybaraqat sәl salqam jýretin. Jýrisi dene mýsini men dene bitimine jarasyp túratyn. Iliyas az sóileytin, biraq qu tildi bolatyn. Sózdi tauyp, aqyldy, dәleldi, jýieli, jatyq, ótkir, kóp rette kýlkili etip, kelisti etip aitatyn. Ol qanday qyzyq, kýldirgi әngime aityp, júrt qarqyldap kýlip jatsa da, ózi kýlmeytin. Tek ýstingi ernining bir búryshyn erekshe bir býlik etkizip qoyyp otyra beretin.

Iliyas tegi auyr minezdi, sabyr iyesi adam edi. Jýris-túrysy baysaldy, salmaqty, ústamdy sóileytin.

Iliyastyng dene qúrylysy men bet-әlpetine say kelmeytin bir jeri – ýni, dauysy bolatyn. Ózi úzyn boyly, alyp deneli, jazyq betti, ýlken qyr múryndy bola túryp, onyng ýni keyde shinkildenkirep shyghatyn. Biraq, Iliyas әnshi edi. Ol әn salghanda dauysyna erekshe bir qasiyet bolatyn: ol әri syldyrly, әri sozylmaly, óte taza, sonysymen qúlaqqa jaghymdy bolyp shyghatyn. Jazghy qonyr jeldey esetin, qonyraulap, taudan asqan tas búlaqtyng suynday syldyrlaytyn.

Iliyas jora-joldastar bas qosyp otyrghan jerde, qonaqta әn saludy jaqsy kóretin, júrt ótinse, irkilmey әn sala beretin, qazaqtyng kóptegen inju-marjan әnderin әdemi aitatyn. Ásirese, Ásetting әnin, «Súrshaqyz», «Qarakóz», «Qúlager», «Jaydarman», Eki jiyren» sekildi әnderdi әri kóp, әri kelisti shyrqaytyn. Júrttyng qúlaq qúryshyn meylinshe qandyratyn.

Áli esimde Ásetting әnin keyde ózi jazghan «Ánshi» degen ólenining sózimen aitar edi. Onyng key shúmaghy bylay keledi:

Án salsang ózindey sal, anyratyp,

Jaylantyp, qonyrlantyp, jamyrlatyp.

Aqquday aspandaghy әndi órletip,

Qondyryp, qonyr qazday mamyrlatyp.

Jýgirtip, jýrdektetip, jorghalatyp,

Qausyryp, qaghyp-týiip, tógip әndi,

Qayyryp, qaltyldatyp, qyltyratyp...»

Filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Áuelbek Qonyratbaev:

«... Sol jyly men Tәshkenttegi qazaq gazetinde Iliyaspen birge qyzmet istedim. Onda Iliyas 20-25 shamasyndaghy, múrty jana tebindey bastaghan jas jigit edi. Qazaqy qyr qiyimdi bolatyn. Basynda ýsh qúlaq túmaq, syrtyn aqpen tystaghan sholaq ton, ayaghynda júlyqtaghan sәndi kiyiz etik, qolynda qysqa moyyn aq dombrasy bolushy edi. Sol dombyramen әn salatyn. Sol kýnderden bastap, Iliyas mening óz aghamday bolyp ketti. Qazaq balasynda múnday kishipeyil, aqyldy, aqkónil, adamdy men siyrek kórdim...»

Aqyn Sadu Mashaqov: «1930 jyly kóktemi. Ol kezde men Semeyde shyghatyn «Qyzyl dala» gazetining qyzmetkeri edim. Redaksiyada jurnalister Múqsyn Qordabaev, Músatay Aqynjanov, Ahmetjan Túrghanbaev, taghy basqa 5-6 adam bar bolatyn. Bir kýni týs kezinde kensege at jaqty, ótkir kóz, qyr múryn, orta boyly adam keldi... Búl kelgen adam aqyn Iliyas Jansýgirov, qazirde «Enbekshiqazaq» gazeti әdebiyet bólimining mengerushisi eken...»

Qysqasy, Iliyasty kózi kórgen túlghalardyng estelikterindegi onyng týr-túlghasy turaly payym osylay óriledi. Osy tústa qalamgerding kórkem әdebiyettegi keyipkerlerining týr-túlghasy turaly surettemelerdi aqtaryp kórmek edim, uaqyt tym tapshy boldy. Óitkeni, avtor kóp jaghdayda keyipkerding portretine ózining beynesin sinirip jiberedi. Búl әlem jәne qazaq әdebiyetinde bolghan, bola beretinde jaghday. Dese de, osy tapqandarymyz jogharydaghy talapshyl jastargha sәlde bolsa kómek bolsa núr ýstine núr bolar edi. «El ishi altyn kenish» degendey, Iliyastyn, tipti onyng ainalasyndaghy adamdardyng týr-túlghasynyng basqa da qyryn sipattap beretin adamdar oy qosyp, ortaq iske qoldau tanytyp jiberse tipti jaqsy.

Qazirshe, Iliyastyng eng ólshemdi sureti osy bolar dep týidik.

Bylay qaraghanda, búl tym qarapayym nәrse. Biraq, Iliyas aitqanday: «Óz eli óz erlerin eskermese, el tegi qaydan alsyn kemengerdi» degendey, eli eskerip jatqan Iliyas Jansýgirúly turaly әli talay qújatty filim, kino, serial, tipti, odan da zory týsiriletin shyghar. Sol kezde rejisseler akter tandau, әn tandau, kiyinu ýlgisin aiqyndauda jogharydaghy aitylghandardy eskeredi degen ýmittemin.

Aytu bizden, atqaru sizden, aghayyn!

Qajet Andas

Abai.kz