Qazaq әdebiyettanu ghylymy tarihynda eng kóp zerttelgen de, shygharmashylyq múrasy jan-jaqty taldanyp, ghalymdardyng tynghylyqty nazaryna ilingen de Abay ekendigi dausyz. Á.Bókeyhanov, M.Áuezovten bastau alghan abaytanu salasynda da hakim Abaydyng ómir joly barynsha keng jýielendi. Abaytanuda alghash sýrleu salyp, túnghysh ghúmyrbayandyq mәlimetterdi negizdeushi Kәkitay, Túraghúl, Kókbaylardan bastau alghan enbekterding ishinde M.Áuezovting tórt ret jazghan ghylymy ómirbayanynyng orny erekshe.

Abaytanu tarihyndaghy úly aqyn ómir joly, qoghamdyq qyzmeti turaly kóptegen zertteuler bolghanymen de, keyingi jyldary janadan arhivtik derekterding tabyluy osy taqyrypqa taghy bir oralugha sebep boldy. Maqalanyng maqsaty da Abaydyng bolystyq qyzmetine qatysty tyng qújattardy negizge ala otyryp, aqynnyng qoghamdyq júmystarynyng  erekshelikterin ashyp kórsetu bolyp tabylady. Aqyn úrpaqtarynyng estelikterinde aitylyp, kýni keshege deyin ghylymy dәleli bolmay kelgen Abaydyng 1893 jyldary da bolys bolyp saylanuy maqalada keng qarastyrylghan. Alghash 1866 jyly aghasy Qúdayberdi qaytys bolghan song bolystyq júmysty atqarudy bastaghan Abaydyng úzaq jyldar boyy osy qyzmetti abyroymen atqarghandyghy, el basqaru jolyndaghy jetistikter men qiyndyqtary maqalada kenirek qarastyrylghan.

Abaydyng birden-bir biografy bolghan ghúlama ghalym aragha әr jyldardy salyp, uaqyt ozghan sayyn ony tolyqtyra, bayyta otyryp aqyn ómirbayanynyng tórt núsqasyn dýniyege әkeldi. 1933, 1940, 1945 jәne 1950 jyldary jazylghan aqyn ghúmyrbayanynyng ózindik erekshelikteri de bar. Uaqyty men dәuiri, qoghamdyq qadaghalaudyn, belgilengen shenberden shyqpay, sosialistik tanymmen jazu qajettiligining yqpaly M.O.Áuezovke óz әserin tiygizbey qoyghan joq. Sondyqtan da bolar osy ómirbayandarda kenestik qoghamnyng kommunistik kózqarasy ýddesi tegeuirinimen kóptegen jaylar tolyq jazylmaghany da aqiqat. M.O.Áuezovting ózi: «Osy zertteude de aqynnyng ómirbayany búrynghy jazylghandardan birtalay ózgertilip, tyng redaksiyadan ótti»,- dep tórtinshi núsqasynda jazghanymen de, últtyq tanym men dalalyq ómir shejiresin, qoghamdyq - әleumettik jaghdaydy, әke men bala qarym-qatynasy men olardyng biylik qúru erekshelikterin, zamana sipatyn tolyq bilse de, olardy erkin jazu, kenes halqyna qazaqy shyndyqty aitu mýmkinshiligine tolyq qol jetkize almady. Ghúlama ghalymnyn: «Abaydyng ómirbayanyn zerttep, tolyqtyryp jazu júmysy jeter órisine jetip, ayaqtalghan joq. Abay ómiri turaly búdan bylay da el auzynan jinalatyn estegiler, jalpy әngimeler jamala beruge tiyis»,- deuining sebebi de osy sózderinde jatqan bolar. Búl rette M.O.Áuezovting aqyn ómir jolyn jazudaghy tendessiz, jankeshti enbegining manyzy orasan ekendigin aita kele kele, ghalymnyng ózinen keyingi zertteushilerge qoyghan talap, tilegin de eskeruimiz kerek. M.Áuezov «Abay yubeleyi turaly» atty maqalasynda: «Abaydyng ómirin, isin zertteu retinde de birtalay tyng júmystar bar. Onyng ýlkeni – Semeyding arhiyvin tekseru. Jandaral, oyaz kenseleri men oblystyq, oyazdyq sottar arhiyvi Abay jәiinen kóp maghlúmattar beruge tiyis edi. Áli kýnge dúrystap tekserilmey keledi. Jalghyz Semey emes, Stepnoy general-gubernatordyng túrghan jeri – Omby qalasynyng arhiyvin de zertteu kerek»,-deydi emes pe!!! Mine ghúlama ghalymnyng ózinen keyingi Abaydy zertteushilerge qarata aitqan temirqazyq sózi.

Belgili jurnalist, jazushy jәne qogham qayratkeri Sapar Bayjanov «Abaygha qatysty keybir arhiv derekteri» maqalasynda: «...Búlar halqymyzdyng úly perzenti Abaygha tikeley qatysty arhiv dokumentterining basy da, sony da dep qaraugha әste bolmaydy. Týbegeyli izdeushisi, zertteushisi kelisse, respublikamyzdyng arhiyvinen de, Leningrad pen Moskvanyn, Omby men Tashkenttin, basqa da qalalardyng arhiv qazynalarynan da әli de  talay-talay qúndyda mәndi dokumentter tabylary kәmil», - deydi.

M.O.Áuezovting abaytanudyng bolashaghy ýshin jogharyda aitqan sózderin basshylyqqa ala otyryp, Reseyding Mәskeu, Omby, Tatarstannyng Qazan, Turkiyanyng Stambul qalalaryna ghylymy is-saparlargha shyghyp, arhiv jәne kitaphana qorlarynda júmys istedik. Búl saparlar nәtiyjeli de boldy. HIH ghasyrdyng sony men HH ghasyrdyng basynda shyqqan «Kirgizskaya stepnaya gazeta», «Semipalatinskie oblastnye vedomosti» jәne  «Otchet Semipalatinskogo statisticheskogo komiyteta» atty basylymdar da nazardan tys qalmady. Búryn-sondy belgisiz bolyp kelgen kóptegen tyng qújattar tabylyp, әdebiyettanu, abaytanu ghylymyna jana mәlimetter qosylyp, derek  qory da molayyp keledi. Abaygha jәne onyng tuystyq, óner ainalasyna tabylyp jatqan osy arhivtik qújattardyng ghylymy manyzy erekshe ekendigin ghylymy qauym ókilderi týsinedi dep oilaymyn. Jәne de osy zertteulerimiz barysynda Abay muzeyi qoryna jinaqtalghan Qúnanbay, Abay, Shәkәrim, Aqylbay,  Maghauiya, Kókbay, Ysqaq, Ospan, Ázimbay, Múqyr bolystary jónindegi sony mәlimetterdi jәne osy eldegi bilim beru isi men bi, biylik jayyndaghy  jana qújattardy bolashaqta abaytanushy ghalymdar, әdebiyettanushylar, izdenushiler zertteu nysanyna alady dep oilaymyz.

Songhy jyldardaghy ghylymy is-saparlardyng nәtiyjesinde Resey, Týrkiya arhivteri men kitaphanalarynan tabylghan Abay men onyng zamany, tuystyq, óner ainalasyna qatysty tabylghan búryn - sondy belgisiz bolghan tyng qújattardyng biri – Semey oblysynyng әskery gubernatory, general mayor Karpovtyng 1893 jylghy 11 qyrkýiektegi №55 búiryghy. Búl búiryqqa sәikes Abay Qúnanbayúly 1893-1896 jyldar aralyghyna Shynghys bolysyna bolystyq qyzmetke taghayyndalghan.  «Utverjdaytsya v doljnostyah po vyboru obshestva na trehletie s 1893 po 1896 god» dep bastalatyn qújat 3 tarmaqtan túrady. Búiryqtyng I tarmaghyna sәikes Delbegetey bolysy boyynsha bolystyq qyzmetke Áljan Nazarov (kandidaty Kezdikpay Núrlybaev) taghayyndalyp, sol bolystyqtyng 9 auylyna biyler saylauy turaly jazylghan. II tarmaqta Búghyly bolysyna Smaghúl Baltaqaev (kandidaty Duanbek Esentaev) jәne 12 auylgha saylanghan biyler attary kórsetilgen. Búiryqtyng III tarmaghynda Shynghys bolysyna bolystyq qyzmetke Ibragim Qúnanbaev, kandidaty Ázimbay Tәnirberdin saylandy delingen jәne osy bolystyqtyng 9 auylyna saylanghan biylerding aty-jónderi kórsetilgen. Osy әr auylgha saylanghan biylerding ishinde de tanys esimder kezdesedi. Olar: №2 auyl – Ryzdyqpay Hudayberdiyn, №4 auyl – Ysqaq Qúnanbaevtar.

Abaydyng ghúmyrnamasyn zerttegen ghalymdardyng derekteri boyynsha, úly aqynnyng dәl osy kezende bolystyq qyzmette bolghany turaly úly Turaghúldyng «Ákem Abay turaly» degen esteliginde bylay dep aitylady: «1893 jyly saylauda, bayaghy Orazbay men Kýntu taghy da biri Búghylygha, Biri Múqyrgha shyghyp, qalghan eldi ózing ie bolyp qayyryp almasang bolmaydy dep halyq aqsaqaldary meni әkemdi bolystyqqa saylaghan». Biraq osy pikirdi naqtylaytyn eshqanday qújat bolmaghan edi. Abay ómir jolyn zertteu nysanyna alyp, tyng arhivtik derektermen tolymdy enbek jazghan Beysenbay Bayghaliyevtyng «Abay ómirbayany arhiv derekterinde» de osy Turaghúl aitqandaryn naqtylap, bekite týsetin arhiv qújaty kezdespegenin ókinishpen aitqan edi.  «Qalay bolghanda da, Turaghúl keltirgen mәlimetti esepke almasqa bolmaydy, óitkeni onyng esteligi úly aqyn turaly keyinde jazylyp alynghandardyng ishindegi birden-bir shyndyqqa jaqyn, senimdi derek kózi. Eger búl derekti aqiqat desek, onda úly Abaydyng bolystyq qyzmeti taghy da ýsh jylgha úlghayyp, úzyn sany 15 jylgha jetpek».

Yaghny keyingi jyldary tabylghan osy qújat boyynsha Abaydyng bolystyq qyzmetti úzaq jyldar atqarghandyghy ghylymy týrde naqtylandy.

Abaydyng el alghash bolystyqqa saylanuy 1866 jyldan bastaluyna aghasy Qúdayberdining erte qaytys boluynyng әseri mol. Sebebi  1865 jyly shilde aiyndaghy kezekten tys bolystyq saylauda Kýshik Tobyqty bolysyna bolystyqqa Shәkәrimning әkesi Qúdayberdi saylanady. Al oghan kandidat bolyp Abay belgilengen bolatyn. Ókinishke oray 1866 jyly sәuir aiynda Qúdayberdi qaytys bolady. Kandidat bolyp saylanghan Abaygha osy qyzmet  jýktelip, osy kezde Kýshik Tobyqty elinde qyzmetke kirisedi. Búl turaly Beysenbay Bayghaliyev «Abay ómirbayany arhiv derekterinde» enbeginde Abaydyng bolys retinde 1866 jyldyng 11 mausymynda, 13 shildede, 29 qarashada Raporttargha qol qoyghandyghy aitylady. Shynynda da Abay Omby qalasyna qazaq balalaryn oryssha oqytu ýshin arnayy ashylghan mektepke kópshilik ortasynan Baymúsa Tәnirberdin degen balany jiberu turaly Raportqa qol qoyady. Búl derek ghylymy ainalymgha engen. Ekinshi bir bizge saqtalyp jetken arhiv deregi: Abay Kýshik Tobyqty bolysy retinde «Delo ob ukochevaniy kazahov roda Urus-Korjau Kuchuk  Tobuklinskoy volosty Kuttukbaeva y drugih v  Baydjigitovskie volosti» degen Raport jazghan. Kelesi bir bizge jetken arhivtik qújat «Delo ob otkochevke kazashky Kuzenovoy s synom Kuchuk-tobyktinskoy volosti» dep atalady. Qazaq әieli Kuzenova jas balasymen Kýshik Tobyqty bolysynan Miyaly qystaghyna kóshkeni turaly 1866 jyly 29 qarashada Abay bolys retinde Raportqa qol qoyghan.

Turaghúl esteliginde: «Mening әkem jasynda Qúdayberdi degen aghasyna kandidattyqqa bir saylanghan eken, Qúdayberdi ólgen song araz jazyp, jasy tolymsyz dep kórsetip, týsip qalghan eken», - deydi.

Abay 1872-1874 jyldary Kýshik Tobyqty bolysyna ekinshi ret bolys bolady. Búl turaly Qazaqstan Respublikasy Ortalyq memlekettik arhiyvindegiqújattarda Búghyly elining senim bildirip, sózin ústatqan ókili Sman Begimbetovtyng Semey oblystyq basqarmasynyng jer mejeleu (ólsheu) bólimine 1907 jyly 23 aqpanda jazylghan aryzynda Abaydyng Kýshik Tobyqty eline bolys bolghany kórsetilgen.

1876-1878 jyldary – Abaydyng Qonyr - Kókshe eline bolys bolyp saylanady. Abaydyng búl joly bolys boluynyng erekshe sebebi bolady. Estelikterde aitylghanday Qonyr Kókshe bolysy basynda on bir starshyn el kirgen eken. Onyng tórt starshyny Kókshe, eki starshyny Jóken, tórt starshyny Mamay, bir starshyny Myrza rulary edi. Keyinnen oghan bir starshyn Jigitek, bir starshyn Bókenshi qosylyp on ýsh starshyn bolady. Ár rudan qosylghan bolystyq ishinde týrli talas-tartystar da shyghyp, úrlyq, barymta kóbeyip, bir-birining ýstinen aryz-shaghymdar da kóp bolyp, elding berekesi kete bastapty. Endi olargha bolys saylamaq bolghanda talas-tartystyng kóp bolatynyn sezgendikten «syrttan bolys qong kerek, yaghny oyaz ben jandaraldyng óz úigharuymen qoyylsyn» degen sheshimge keledi. Jәne de eldi dúrys jolgha salatyn әdil myqty adam bolsyn desedi. Árham Kәkitayúly Ysqaqov esteliginde aitylghanday: «Sol Konyrkókshe bolysyna oyaz ben jandaraldyng layyqty dep tapqan adamy Abay bolady. Saylausyz «naznacheniye» úigharuymen bolystyqqa  Abay saylanady.

Abay bolystyqqa saylanghan song ózine kandidat qylyp Uandyq Alatay balasyn saylaydy. Sebebi Abaydyng el basqaru jolynda ózine naqty jәrdemi tiyer, tilegi bir kómekshi bolar adamdardy tóniregine jinaudy qolgha alady. Osy baghytta tapqany, negizgi niyet bolghan Espay, Jarylghap, Qarakýshik Baltay jәne de basqa atalardan qúralghan tórt bolys Kókshe eli edi. Búl kezde Espaydyn, jalpy Kókshening búrynghy basshysynyng biri Qaratay egde tartyp, el biyleu júmysynyng ózining nemere inisi Uandyq Alatay balasyna bergen eken. Osy Uandyqty Abay kandidattyqqa alyp, kensesin, tilmәshin, strajniyk, atshabaryn sonda ornalastyrady.

Konyr Kókshedegi bolystyq kezeni Abay ómir jolynda erekshe oryn qaldyrghany aiqyn. El basqaru isining auyrtpashylyghy pen әureshilikti kóp kóredi. Tek Qonyr - Kókshe bolystyghynyng ishindegi ghana emes jalpy el arasyndaghy san aluan oqighalar Abaygha ýlken әserin tiygizedi. Elining әleumettik-ekonomikalyq әl-auqatyn, mal jәne egin sharuashylyghy jayyn, túrmys-tirshiligin ýnemi nazaryna alyp otyrdy. Ólenderi men qara sózderindegi halyq túrmysynyng mәn-shayyna baruda osy el tirshiligimen bite qaynasuynda jatqandyqtan da bolar.

Abaydyng bolys upraviyteli retinde qol qoyyp jiberip otyratyn qújattarynyng biri de bolystyqtyng jay-kýiin bayandaytyn statistikalyq mәlimetter edi. Osy statistikalyq esepting ózinen Abay basqarghan bolystyqtyng jay kýiin tereng angharugha bolady. «1876 jyldyng ayaghynda bolysta 4163 erkek, 3393 әiel boldy. Qystaytyn jerler sany – 1004, onyng 469 –y tastan, kirpishten qalanghan qystaularda, 535-i kiyiz ýide qystaydy. Bolysta 900 týie, 4500 jylqy, 1350 iri qara mal, 30150 qoy-eshki boldy. 19 shanyraq egin sharuashylyghymen shúghyldandy. Suaru jýiesi Múqyr, taqyr ózenderine salyndy, bir su diyirmen boldy»,- degingen.

Jalpy saylau arqyly emes, arnayy búiryqpen taghayyndalghan Abaydyng qyzmetine Semey әskeriy-gubernatory joghary bagha bergen. Ózge saylanghan bolystargha berilmeytin enbekaqynyng tek Abaygha beriluining de, qyzmetin jaqsy atqarghan adamdar qatarynda nagradtalu sebebi de osynda jatyr. Yaghny bolystardyng ishinde Abay ghana 300 som enbek aqy alyp otyrghan. Búryn sotty bolmaghany, nagrada almaghany eskerile otyra, Abay 1876 jyly 25 qazanda bolystyq mindetin minsiz atqaryp, tapsyrylghan júmystardy merzimimen tiyanaqty oryndap otyrghandyghy ýshin general Kaznakovtyng qol qongmen №2314 kuәlik berilip,  3 razryadty shapanmen (kaftan) nagradtalady.

Abaydyng 1876-1878 jyldar aralyghynda bolys bolghan kezindegi qol qoyghan kelesi bir bizge jetken arhiv derekterining biri osy 1876 jyly 6 jeltoqsanda ózge de bolystarmen birge Qonyr-Kókshe elining basshysy retinde qol qoyghan ýndeu edi. Orys-týrik soghysyna baylanysty qazaq elin patsha ýkimetine qarjylay kómek beruge, moralidyq jaghynan qoldau kórsetuge Semey uezi bolystary Ýndeu jazady. Mine bizge saqtalyp jetken Abay qol qoyghan qújattardyng biri osy edi.

Jogharyda aitqanymyzday Abaydyng tughan halqy ýshin jantalasyp enbek etui óz elining basqa maqsat kózdegen jekelegen adamdaryna jaqpay da jatady. Ádildik pen adaldyqty temirqazyq etip ústanyp, ómirlik qaghidasyna ainaldyrghan Abaydyng el basqarudaghy isine japtym jala, jaqtym kýie deytindey jaghdaylar da osy jyldary beleng alady. Ýzikbay Bóribaevtyng atynan jazylghan aryz boyynsha Abaydyng bolystyq qyzmetin tekseru júmystary da jýrgiziledi. Áytse de tekseris nәtiyjesinde Abaydyng bolystyq qyzmetin asyra paydalanbaghany, eshkimge zorlyq-zombylyq, qysym jasamaghany, para almaghany dәleldenip, onyng ýstinen jazylghan aryzdyng jalghan ekeni tergeushi tarapynan dәleldenedi. Áytse de oghan Bóribaev kelispey qayta shaghymdanyp, Semeydegi uezd nachaliniygine, әskeriy-gubernatorgha aryz jazady. Jalpy úzaqqa sozylghan osy tekseris barysynda 600 dey adamnan súraq-jauap alynyp, aryzda kórsetilgen jaylar jan-jaqty qarastyrylady. Aryzgha Abaydyng halyqaralyq dәrejedegi últtardyng bereke-birligin, elding tynyshtyghyn oilap, әri tәrtipke shaqyryp, ýndeuge qol qoiy sebebi de bolghanday. Osy ýndeu saldary aryzda sayasy mәnge úlasyp ketedi. Soldatqa ketip bara jatqan әskeriylerge Abay zansyz mal, aqsha berdi dep pәle jabylady. Áytse de úzaq jyldardaghy tekserister barysynda kanselariya mengerushisi Losovskiy Batys-Sibir general – gubernatory aldynda da bayandama jasap, jalpy Abaydyng aq ekendigin ýnemi dәleldep otyrghan. Áytse de osy kezderdegi aryzqúmarlyq, kóre almaushylyq, betaldy pәle jabu siyaqty el ishindegi kereghar ister Abaygha qatty әser etedi. Biraq búlardyng bәri Abaydy shynday týskendigi aiqyn. Búdan keyingi jyldary da Semey qalasyndaghy sanaq komiytetining mýshesi bolghan Abaydyng ózge  de qoghamdyq júmystarmen jan-jaqty ainalysqanyn kóre alamyz. 1885jyly Shar boyyndaghy Qaramola sezinde biyler talqylauynan ótken, 74 baptan túratyn zang erejelerin jasaugha barynsha at salysady. Qazaqtargha arnalyp Abaydyng basshylyghymen jasalghan osy zang Erejesi 1886 jyly general-gubernatordyng búiryghymen Qazan qalasynda jaryq kóredi. Semey qalasyna kelgen S.S.Gross, A.A.Leontiev, N.IY.Dolgopolov, P.D.Lobanovskiy, A.Blek, N.Ya.Konshin siyaqty ózge últ ókilderimen jaqyn aralasyp ghana qoymay, olarmen týrli qoghamdyq isterdi birge atqaryp, el tarihy men salt-dәstýrine qatysty kóptegen derekterding saqtaluyna zor enbek etedi.

Abay 1893 jyly qayta Múqyr eline 3 jylgha bolystyqqa saylanady. Búl turaly janadan tabylghan qújattardyng naqty dәlel bolghandyghy jogharyda aityldy.

Qoryta aitqanda A.Qúnanbaevtyng úzaq jyldar boyy el basqaru isimen ainalysady.

Bolystyq qyzmetterdi atqaru Abay ómir jolyndaghy eleuli bir kezenderden túrghandyghyn arhiv qújattary men estelikterden kóre alamyz. Abaydyng bolystyq qyzmetti tandauynyng da ózindik sebebi bar. M.O.Áuezov sózimen aitsaq: «1897 jylgha sheyin Abay el sózi men el júmysynan shygha almay qoyghanda, kóbinese әdil biylikpen tynyshtyq ornatyp, tym bolmasa dau-shardy toqtatarmyn degen ýmitte bolghan».

Aqyn ózi de:

Boldy da partiya,

El ishi jaryldy.

Áuremin men tyya

Dauyng men sharyndy.

Ádildik pen aqiqat negizgi ústanymy bolghan Abaydyng tughan halqynyng jaghymsyz, kereghar keybir minezderin, únamsyz qylyqtaryn tek әdeby múrasy, óleng әlemi, aqyl-oyymen ghana emes, el basqaru arqyly týzu jolgha saludy maqsat tútqandyghy aiqyn.

Týzetpek edim zamandy,

Ózimdi tym-aq zor tútyp,-

deuining sebebi de osynda. «Bolys boldym minekey, bar malymdy shyghyndap» dep bolystyq joldy ashy әzilmen syngha alatyny da bar.

Áubәkir Jandos Maghazbekúly,
f.gh.k., dosent, Bilim beru isining ýzdigi

Abai.kz