Tәuelsizdik alghannan keyin, birneshe jyldyng kóleminde qazaq azamattary aty-jónderin jazudyng últtyq ýlgilerine kóshe bastaghan bolatyn. Keshegi qandastarymyz da teginde esh orys jalghaulyghynsyz otanyna oralyp jatty. Oghan qosa Elbasymyzdyng 1996 jylghy Jarlyghy aty-jónderimizdi dúrys jazu túrghysynda talpynys jasaugha jol bastap, birden qanatynyng astyna ala ketti. Degenmen kópshiligimizding ata-tegimizde ózge tilding júrnaqtary men keybir affiksteri sýliktey jabysyp, aiyrylar oiy joq. Yaghny aghaly-inili «ov», «ev» nemese apaly-sinili «ova», «eva»-lar ótken ghasyrdyng jetpisinshi-sekseninshi jyldary dýniyege kelgen nemese tuylghaly beri aty-jónderi oryssha jazylghan azamattar men azamatshalardyng tólqújattarynda taygha tanba basqanday әli badyrayyp túr.

Qazaq aty-jónining dúrys, sauatty jazyluy degende sanagha birden Bauyrjan Momyshúly eske týse ketedi. Kózining tirisinde anyzgha ainalghan túlghanyng soghystaghy erligi bylay túrsyn, tughan tilin jaudyng suyq qanjarynan qorghashtaghan azamattyq paryzy әr qazaqqa ýlgi ekeni dausyz. «Batyr ataghyn qazaqsha familiyasy ýshin bermepti» degenin zor maqtanysh kórip, keudemizdi soghyp, kónilimiz kókte, basymyz jerde qalatyn edi. Al tәuelsizdik tuy jelbiregen zamanda óz erkimizben aty-jónimizdi qazaqylandyrugha Bauyrjan atamyzday bir erlik kórsetpek týgil, tegimizdegi artyq eki-ýsh әripti alyp tastaugha qúlqymyz jetpey jýrgeni, bolmasa búlynghyr sayasattyng shengelinen shygha almauymyz ruhtyng tómendigi men ruhany sananyng әlsizdigin aighaqtaydy.

Osydan birneshe jeti búryn Qajet Andastyng abai.kz saytynda jariyalanghan «Iliyastyng júrt bile bermeytin býrkenshek esimderi haqynda...» atty maqalasynda «Qazir Iliyastyng esimin bir jerde Iliyas Jansýgirúly, endi birde Iliyas Jansýgirov dep jazyp jýr» dep, Iliyas aqynnyng býrkenshek esimderin saralay zerttegen enbegin men de zerdelep shyqqan edim. Búl jerde avtor biz biletin Iliyas Jansýgirov biraz qoljazbalarda Jansýgirúly Iliyas dep jazylghanyn kórsetken. Týiindisinde «...qazir Iliyas shygharmalary shetel tiline audarylyp, әlemdik әdebiyetting altyn qoryna ene bastady. Aldaghy uaqytta salmaghy tipti arta týsetinin biledi. Ony júrttyng bәri kórip, bilip otyr. Sol enbekterde Iliyastyng atategin oryssha Iliyas Jansýgirov bolyp jazylyp jýr. Onyng ornyna qazaqsha Iliyas Jansýgirúly bolyp jazylsa, sheteldikter Iliyastyng qazaqtyng qalamgeri ekenin seziner edi. Osy oiym qoldau tapsa, núr ýstine núr bolar edi...» dep kópke senim artty. Túlgha tanuda aldymen osy túrghydan bastau kerektigin aityp, qalyng kópshilikke, әsirese әriptesterine taghylymdy oy salyp otyr.

Jalpy osy mәsele jóninde ózgelermen әngime órbite qalsanyz, keshegi Kenes ýkimeti biylik qúryp túrghan kezinde Qazaqstan túrghyndarynyng barlyghy derlik familiyalaryn orys halqy siyaqty әlgi jalghaularmen qosyp jazatyn degendi estiysiz. IYә, ol kezde kópshilik KSRO-nyng iydeologiyalyq mashinasynyng shynjyr tabanynyng kýshine moyynsúnyp ketken edi. Biraq barlyq kezde solay boldy deu – әbestik. Qazaqtar familiyalaryn «úly», «qyzy» dep jazghan.

Ol ýshin tarih betterin saralayyq. Onda mynaday derekter bar eken. 1937 jyly qazaq bilimpazdarynyng birinshi sezinde Alash ziyalylary «Qazaq aty-jónin orys halqyna eliktep, «ov», «ev» dep jazu toqtatylsyn! Búdan bylay qazaq azamattary óz aty-jónderin últtyq dәstýrmen Abay Qúnanbayúly degen siyaqty jazdyrsyn, biz de Ahmet Baytúrsynúly, Álihan Bókeyhanúly bolayyq!» dep Alashorda kósemi Álihan Bókeyhan arnayy qauly shygharghan eken. Últ ziyalylarynyng basyn qyrqyp tastaghan 1937 jyldan keyin qazaqtyng bәri kógendelgen qozyday orys ýlgisimen aty-jónin toltyryp, qaulyny qabyldaghanymen, ony iske asyra almay ketti.

Mirjaqyp Dulatúlynyng qyzy Gýlnәr apayymyz ózining «Alashtyng sónbes júldyzdary» atty kitabynda «Kuәlikti әkem arab әripterimen jәne oryssha jazyp óz qolymen toltyrghan. Búl qújat mening qolymda saqtauly» dep jazady. Osy qújattaghy «Ákesi» degen súraqtyng túsynda – «Mirjaqyp Dulatúly – 40 jasta» dep jazylghan.

Sәbit Múqanúly 1932 jyly jaryq kórgen «HH ghasyrdaghy qazaq әdebiyeti» atty enbeginde sol kezgi aqyn-jazushylar turaly jazyp, olardy: Baytúrsynúly Ahmet, Dulatúly Mirjaqyp, Qarashúly Omar, Júmabayúly Maghjan, Torayghyrúly Súltanmahmút, Dónentayúly Sәbiyt, Kýleyúly Berniyaz, Áuezúly Múhtar, Aymauytúly Jýsipbek dep kórsetken. Búl kitap sol kýiinde 2008 jyly «Atamúra» baspasynan 1000 dana bolyp jaryq kórdi.

1936 jyly qazaq әdebiyetining basy-qasynda jýrgender, mysaly, S.Seyfollaúly, S.Múqanúly, M.Áuezúly, Á.Tәjibayúly ol kezde familiyalary «ov» emes, «úly» dep jazghan. Býginde kóp adam biletin Sәken Seyfullinning «Tar jol tayghaq keshu» romany 1927 jyly Qyzylorda qalasynda jeke kitap bolyp basylyp, avtordyng aty Seyfullaúly Sәken dep jazylghanyn bilmeydi.

Ol kezdegi sayasy jaghdaydyng qanday bolghanyn qazir ekining biri biledi. Kenes ýkimetining basshylyghy «halyq jaulary» dep kóptegen azamattardy atty, týrmege qamady, alys jerlerge jer audardy. Tiri qalghandar amaly joqtyqtan biylikting degenine kóndi. Býkil el familiyalaryn «úly», «qyzy» dep jazghandy qoyyp, «ov», «ev» dep jazdy. Ony bizding qatparly tarihymyz aitady. Jogharyda atalghan sol qazaqtyng qaymaqtary býginde kózi tiri bolsa, elimiz tәuelsizdik alghannan bastap aty-jónderin jónge salatyn edi.

Keyingi jyldary «ov» pen «ev»-ke qarsy túryp, basqalardyng sana-sezimining ósuine yqpal ete bilgen túlghalardyng biri Bauyrjan atamyz boldy dedim sóz basynda. Batyr basqa últtyng ókiline qazaq degen halyqtyng aty-jóndi jazu dәstýri orystardikinen mýldem ózindik mәdeniyeti bar ekenin týsindirgen edi. Ol osylaysha KSRO-nyng biylik basyndaghylardyng barlyq últtardy «ov» dep jazyp, bәrin bir sovet halqy etip jiberuine ózinshe qarsylyghyn bildirgen bolatyn.

Al tәuelsizdik tany atqan tústa «Egemen Qazaqstan» gazetining bas redaktory Sherhan Múrtaza bir-aq kýnning ishinde eshbir zansyz-aq «ov» pen «ev»-ti gazet paraqtarynan syzyp tastady. Sodan Qazaqstannyng tórt búryshyndaghy kóptegen respublikalyq, oblystyq, audandyq gazetterding betinde avtorlar men jurnalister «ov» pen «ev»-siz shygha bastady. Qazirde de biraz gazet-jurnaldar, tipten sayttar sol joldan auytqymay, týzulep kele jatqan jayy bar.

Osy rette úly fransuz oishyly Napaleonnyng «Bir gazetting kýshi bir әskerden әldeqayda myqty» degen jandy sózi eske týsedi. Shynymen de, sol kezdegi gazetting qúdirettiligi iygi isting ashyluyna jol ashyp bergen eken. Tek qazirgi uaqyttaghy keybir búqaralyq aqparat qúraldary, onyng ishinde tek gazet-jurnaldar ghana emes, televiziya, radio, sayt redaktorlary men jurnalisteri, tipten әleumettik jelilerdi jýrgizetin blogerlerding birazy búl jaghdayatqa selqos qarap otyr. Bir aita ketetin jayt, ózimizding Almaty oblystyq «Jetisu» gazeti Sheraghanyng salyp ketken sara jolyn jalghastyryp, ózgelerdi de tizgindep jýr.

Birde gazetting bas redaktory Ámire Árin aghamyzben jaqyn tanystym. «Aty-jóning kim?» degende «Zeynegýl Júmabekova» dep jauap qaytarghan edim. «Tәәәk, Zeynegýl Júmabek» dep meni dúrystap qoydy. «Ova»-gha kóz ben til ýirense de, Ámire aghamnyng núsqasy әuezdi estile ketti. Sonda da qajet jerlerding barlyghyna «qújat» boyynsha aty-jónimdi jazudy qoymadym. Uaqyt óte kele abai.kz saytyna maqala jibergen bolatynmyn. Qanat Ábilqayyr bastaghan bir top jurnalister mening «ovamdy» «esh rúqsatsyz» kesip tastasy bar ma! Sonda ghana baryp qateligim basyma dynq ete qaldy.

Mine, osynday kórnekti qayratkerlerimizding arqasynda kósh týzelip kele jatyr eken. Ary qaray audan gazetteri oblystyq gazetke, bolmasa osynday sayttargha qarap boy týzese, esimderding jón-josyghy sapqa tizilgen sarbazday jinaqy, birkelki әri әdemi kórineri sózsiz. Jәne basqa da elge tanymal agha-apalarymyz osy bastamany jalghastyrsa, ózgeler de osyghan iligetin edi.

Endi zang túrghysyna kelsek. Qazaqstan Respublikasy azamattarynyng tegin, atyn, әkesining atyn ózgertudi tirkeu «Neke jәne otbasy» zany men Qazaqstan Respublikasy Ýkimetining 1999 jylghy 22 mamyrdaghy Qaulysymen bekitilgen Qazaqstan Respublikasynda azamattyq hal aktilerin tirkeu tәrtibi turaly» erejege sәikes jýrgiziledi. Búl ereje talaptary boyynsha Qazaqstan Respublikasy azamattaryna 15 jasqa tolghan kezde tegin ózgertu qúqy beriledi. Búl shara ótinish berushining túrghylyqty jerindegi AHAJ oryndarynda jýrgiziledi.

Júrttyng kóbi qújat ózgertuge kelgende osy saladaghy burokratiyalyq jýieden, qaghazbastylyqtan, tolyp jatqan әureden qashady. Sondyqtan oqyrmandargha paydaly aqparat bolsyn degen niyetpen Eskeldi audandyq AHAJ (Almaty oblysy) bólimine baryp, bólim qyzmetkerlerinen zang túrghysyndaghy erejelerdi biluge bekindim.

- Aty-jónin ózgertu turaly ótinishti qarau ony bergen kýnnen bastap bir ay merzimnen keshiktirilmey ayaqtalugha tiyis. Ótinish iyesi belgilegen ýlgidegi aryz, ómirbayan, jeke basyn kuәlandyratyn qújattyng kóshirmesin, azamattyng tirkeu kitabyn, memlekettik alym tólengen týbirtekti qosa tapsyrady. Azamattardyng tegi ótinish berushining qalauy boyynsha memlekettik jәne orys tiline jat «-ov –ev, -ovna, -ovich» júrnaqtary alyp tastalyp, onyng ornyna «úly», «qyzy» jalghaulary birge qosylyp jazylady, - dedi Ásel Rahymova esimdi bas maman. Oghan qosa mamandar býgingi kýni sol jalghaulyqtarynan arylghysy keletin azamattardyng kóp ekenin rastady.

Kuә bolyp otyrghanymyzday, familiyadaghy Kenes zamanynan qalghan sarqynshaqtyng búl belgilerin ózgertu kóp qiyndyq tudyrmaydy eken. Resmy oryndargha baryp, kerekti qújattardy rәsimdeseniz boldy. Búl – memlekettik dengeyde sheshilgen mәsele.

Ótken jyldyng ayaghynda Elbasymyzdyng «Úly dalanyng jeti qyry» atty tamasha maqalasy jaryqqa shyqqan edi. Sonda Núrsúltan Ábishúly ózimizding tarihy tamyrymyzdy ózge elderge tanystyryp, bar qúndylyqtarymyzdy janghyrtatyn uaqyt jetkenin basa aitqan bolatyn. Sóz basynda tilge tiyek etken Iliyastyng býrkenshek attaryn zerdelegen Qajet aghamyz «Iliyas Jansýgirúly bolyp jazylsa, sheteldikter Iliyastyng qazaqtyng qalamgeri ekenin seziner edi» degen salmaqty oy tastady. Yaghny qazaq degende bizding ózimizdi aishyqtap túratyn tanba boluy qajet. Qazir Dimash Qúdaybergenning aty atalghan jerde Qazaqstan dep janghyruyna sýrinbey jettik. Sol siyaqty bizding aty-jónimizden qazaqtyng darhan dalasynyng júpar iyisi shyghyp túruy kerek dep oilaymyn.

Ózge halyqtardy, ne basqa últ ókilderining aty-jónin estigende, olardy bir-birinen erkin ajyrata alatynymyzdy jasyrmayyq. Mysaly, Fransuzdar Depardiye, Sarkazi, Jan Mare, Miyrey Matie dep, gruzinder Saakashvili, Georgadze, aghylshyndar Cherchili, Tetcher, Holms, Uatson dep, almandar Shmidt, Vays, Muller, Shtirlis dep ózinshe jazady. Tipti qytaylardy, japondardy, kәristerdi, meksikandyqtardy, italiyandyqtardy, bәrin-bәrin aty-jónderine qarap kimning kim ekenin kóz júma tauyp alamyz. Sondyqtan bizdi de ózgeler «mynau qazaq qoy» dep tanityn jaghdaygha qol jetkizu kerek. Al búl sayasatty halyqqa keninen nasihattaytyn birden-bir ókil – búqaralyq aqparat qúraldary.

Týiin

Sherhan Múrtazanyng «Baukeng solaqay emes» degen oitolghauy eske týsip otyr. Onda jazushy Tarazdaghy drama teatrynyng janyna Bauyrjan Momyshúlyna eskertkish qoyylghanyn jazghan edi. Biraq mýsinde batyrdyng qylyshy ong jaghyna taghylghan eken. Ony suyryp alatyn Bauyrjan solaqay emes. Sonda qalamger «Syzyp tastap týzetetin jazu emes, qisyq-qynyryn týzete salatyn boyauly suret emes, shoyynnan qúiylghan eskertkish. Átten, bir kem dýniye» dep qatty qapalanady. Bizding qújattar da altynmen aptalyp, kýmispen baptalmaghan. Balqytylghan bolatpen әripteri qúiylmaghan. Tólqújattyng týrleri jyl sayyn janaryp jatqan zamanda aty-jónimizdi tiyisti mekemelerge baryp dúrystayyq. Áriyne, tegimiz qazaq bolsyn desek...

Zeynegýl Júmabek

Abai.kz