ABAY JOLY – ÚLY ShYGhARMA!

1924 jyly «Jas qazaq» gazetining №10-13 sanynda Álihan Bókeyhan «Samat ólenderine syn»  atty maqala jariyalaydy. Núrjanúly Samat degen әldebir aqynnyng shygharmashylyghyna qatysty syn maqalada Álihan bylay deydi: «Ádebiyet maydanynda dәuirden dәuirge kóshken uaqytta Samat syqyldy jana talap «aqyndar» kóp bolady. Olardyng ólenin jete qarastyrmay bolmaydy. Óitkeni olar «mensinbeydi, boyymyzdy ósirgisi kelmeydi» degendey kóniline keledi – bir, ekinshisi – olardyng ólenin synamay jibere bersen, «shildirik» súiyq ólenderi jas әdebiyetimizdi qotyr ala qoyday boldyrady, azdyrady.Sondyqtan Samattyng ólenderin baqayshaghyn shaghyp, tәptishtep qaraudy qajet kórdim. ... Búl syn jalghyz Samatqa emes, barlyq Samat siyaqtylargha syn. Tayaghy jalghyz Samatqa tiyip otyrsa, ony ol kótermek»[1].

Bir ghasyr búryn aitylghan Álihannyng osynau sózi óz manyzyn joymaghan eken. Qazaq әdebiyetining qazirgi hәli payymdauymsha mәz emes. Alash arystaryn aqtap alghanymyzben, últ sanasyna sinire almay jatyp, ruhymyzdyng boytúmary Abaydy synaymyz, Múhtarday jazushynyng últ mýddesi ýshin tókken manday terimen qara jerdi suaryp, ruhaniyat gýlzaryn kórkeytuding ornyna baqshamyzgha tiken men aram-shóp egip otyrmyz. Qojanyn: «Ólgen adamdar sóilemeydi»[2] degenindey, tirini qadir tútu qayda, ólgenderding әruaghymen alysatyn zamangha jetken ekenbiz. «Arqada qys jayly bolsa, arqar auyp nesi bar» demekshi, «adaldyq»  әlemining shymyldyghyn ashuyma jaqynda ghana «Abay» portalynda jaryq kórgen Myrzan Kenjebaydyng «Abay joly - úly shygharma emes» atty maqalasy sebep boldy.  Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi, aqyn, jurnalist Myrzan Kenjebay: «Abay joly sonshalyqty keremet kórkem shygharma emes, jәy kenestik iydeologiyanyng óz zamanyndaghy nasihatshysy ghana» – dep, 341 sózden túratyn (bir betke jeter jetpes) maqala jariyalaghan eken. Maqala avtoryna bir ghana súraq qoyar edim?

«NEGE?»

Abay jolyn taldap, zerttep, naqty saraptama jasamay, ghylymy negizdemesin kórsetpey, jalang sózben esh dәlelsiz múnday tújyrymdy úsynugha ne sebep boldy? Oqyrman retinde kónilinizge jaqpauy mýmkin, únamaghan shyghar, ol sizding jeke pikiriniz. Akademiyalyq etikagha say sóz erkindigine qúrmetpen qaraymyn. Alayda, sóz zergeri retinde eger de qanday da bir oidy jalpy júrtqa jariya qylar bolsaq, dәlelding boluy ShART emes pe edi?! Siz: ««Abay joly – úly shygharma» degendi kenes ókimeti qazaqtyng miyna qorghasynday balqytyp qúiyp tastaghan. Qúldyq sana qanyna әbden singen últ sóitip qoldan Qúday jasap alady. Sol qúdayynyng Qúday emes ekendigin aitqan adamdy ash qandalasha talaydy» - depsiz. Sonda, myna biz ash qandala ekenbiz,... meyli, al, Siz kimsiz? «Keybireuler, «Maugli» filimindegi banderlogalarsha shulaydy» – depsiz! Biz maymyl bolsaq, Siz Kimsiz?

Ekinshi mәsele, Siz ««Orystar qazaqty qorlau-zorlaudyng neshe atasyn jasap jatqanyn óz kózimen kóre-túra Abay ne sebepti sol turaly ne óleninde, ne qara sózinde synar auyz sóz aitpaghan»  – dep, Abaydyng zamandastary Ábubәkir Kerderi, Sarysholaq shayyr t.b. óleng joldarynan eki auyz óleng jolyn dәlel etesiz.  Ghafu etiniz! Siz Abay joly roman-epopeyasyn synap otyrsyz ba, әlde, tarihy túlgha Abaydy syngha alyp otyrsyz ba? Joq әlde, Siz, Abay jolyndaghy keyipker Abay men tarihtaghy Abaydy bir túlgha dep shatastynyz ba? Búlay bolsa, sizge, asa qadirli alashtanushy ghalym Túrsyn Júrtbaydyng «Kórkemdik shyndyq pen tarihy shyndyq» jayyndaghy dәrisin tyndaugha kenes berer edim.

Ýshinshiden, jalpy alghanda, eger siz Abaydy mise tútpasanyz, әli adamtanu, ruhtanu ilimining ne ekenin úghynbaghan boluynyz kerek der edim. Sebebi, Abaydyng danalyghy men daralyghy bay balasy bolghandyghynda, ya eki auyz sózding basyn qúrap, qazaq poeziyasyna jana úiqas әkelgendiginde emes, Abay «tolyq adam», «Imanigýl» syndy metafizikalyq negizdegi ýlken filosofiyalyq, klassikalyq, teoriyanyng tilimen aitqanda mәngilik tereng taqyryptarqa barghan jәne tolyq adam bolu sharttaryn taldaghan biregey aqyn, Hәkim! Adam bolu ilimin ýiretken, nasihat qylghan túlgha! Biz biraq, adamtanudan góri ataq tabudy kóp oilaytyn kezenge tap boldyq. Sorymyzdyng tórt eli bolmaghy sodan ba deymin?! Álemning tandamaly shygharmalarynyng 200 tomdyghyna engen ainaldyrghan eki-ýsh-aq shygharmamyz bar. Sonyng biri – «Abay joly» edi. 2500 keyipkeri bar... Ár keyipkerining sózben somdalghan qaytalanbas portreti, jan-dýniyesi sheber surettelgen, qazaq dalasynyng geografiyalyq kartasy ispetti jer-su ataularynyng dәlme-dәl kórsetkishi bola alatyn, qazaq halqynyng etnografiyalyq týsindirme sózdigi dese artyq bolmaytyn (sebebi negizgi salt-dәstýrimizding bәri qamtylghan), adam janynyng tazalyghyn ómirding mәni etip jetkizgen (adamdyq iydeyasy – klassika), qazaq halqynyng 20 myngha juyq sózdik qoryn jinaqtaghan, stilidik, tildik erekshelikteri óz aldyna sauatty qoldanylghan múnday shygharmany ne sebeppen mise tútpaghanynyzdy, qadirli Myrzan myrza, týsinbey-aq qoydym![3]

Akademiyalyq shygharmany taldau ýshin tereng bilim men parasat-payym qajet. Abay joly – qazaqtyng ainasy hәm armany! Abay jolyn týsinip oqyghan adam búl shygharmadan ózin tabady ya armanyn tabady. Sebebi, Abay joly – qazaqtyng joly. Sol jolda kezdestirgen әr keyipker kýni býgin de jýr. Dәlel kerek bolsa, aitayyn, keshe men nemeresi ýshin meyirimin ayamay emirenip otyrghan Zere әje men balasynyng tileuin tilegen parasatty da sabyrly Úljan anany kórdim. Sonday-aq, biylik pen mansapty kóksegen Tәkejan men biylikten kónili qalghan, ashynghan Dәrkembaydy, júrt kózine jekkórinishti bolghanymen, ishtey qazaqqa janashyr, tekti Orazbaydy da kezdestirdim! Sonan-song ózimdi kórdim, ...qazaqty kórdim!

Abay joly – janymyzdyng ainasy! Janymyz kórkem be, joq, qúbyjyq pa, sol ainagha qaraghan kezde kórinedi. Sondyqtan, jan ainamyzgha abay bolayyq! Ar sotynan asqan tóreshi joq! Árkim ózi shesher, meniki óz pikirimdi bildiru, paryzymdy óteu! Qysqa qayyrghan jauabym osy! Abay joly – Úly shygharma!

[1]  - Á.Bókeyhan shygharmalary / Astana: «Saryarqa» baspasy, 2016. – Qazaqsha, oryssha.Qúr. Súltan Han Jýsip.11t.-387b.

[2] - B.Soqpaqbaev / «Mening atym Qoja» shygharmasyndaghy keyipker sózi.

[3] Keltirilgen dәleldemelerding qaynar kózi.T.Júrtbay. Beynet susyny / Almaty: «Hantәniri» baspasy, 2016. – B.380

Qarlyghash Áubәkir, Semey

Abai.kz