Osynshama týsinizde kóretin baylyqqa óz janyn satyp ala almay, eng aqyry dininen bas tartyp, shoshqa baghushynyng qolynan qylghynyp ólgen imperatordy bilesiz be? Ol ýshin sәl tariyhqa sheginis jasayyq.

Bir qúrlyqqa bir ózi qojalyq etken el qaydaghy bir shoshqa baghushynyng tabanynda taptalady dep kim oilady? Bir patshasynyng baylyghy KSRO-nyng altyn qorynan asyp týsetin 6 tonna altyn, 12 tonna kýmis saqtalghan ertegilerde aitylatyn baylyq әrip tanymaytyn ispandyq shoshqa baghushynyng qolyna týsetinin kim bilgen? Onyng ólimimen ataqty imperiya da o dýniyege attandy.

6 tonna altyn, 12 tonna kýmis!

Búl – anyzgha ainalghan Inkter imperiyasy.

Imperator Ataualipa tútqyngha týsti. Inkter óz biyleushisin tútqynnan bosatuy ýshin tonnalaghan altyn tóledi. Biraq múnyng bәri qúr bekershilik bolatyn. Ispandar inkter imperatoryn tiridey otqa órtemek boldy. Eger Ataualipa óz dininen bas tartyp, katolik dinin moyyndasa otqa órtemeuge uәde etedi. Beyshara kýige týsken imperator ómirining songhy sәtinde óz dininen de bas tartty. Osylaysha ol qylghyndyryp óltirildi.

Baylyqqa belsheden batqan Inkter imperiyasy bar bolghany 180 adamdyq Pisarronyng aldynda tize býkti. Al Pissaronyng osyghan deyin kim bolghanyn bilesiz be?

Onyng hat tanityn sauaty bolmady. Ol kedey otbasynda dýniyege keldi. Onyng bilim aluyna da eshkim kónil bólmedi. Jas kezinde shoshqa baghyp, qorada enbek etti. Tipti әkesi ony óz úlym dep moyyndaghan emes. Osynday zansyz, shoshqa baghatyn úl bolashaqta býkil Europany altyngha kómedi dep kim oilaghan? Búl – shynayy tariyh.

Qazir Qazaq eli shylqyghan baylyqtyng ýstinde otyr. Áriyne, qara halyqqa odan bes tiyn payda joq ekeni sizge de, maghan da belgili. Qazaqstan «ekinshi Kuveyt» bolmaq týgili Kambodja bolyp ketuding az-aq aldynda túr. Qazaqstan  - jer baylyghynyng alapat tenizi. Sizge naqty derek keltireyin be? Qaranyz onda.

Qazaqstan dýnie jýzining 186 elining ishinde volifram, qorghasyn jәne bariyding qory boyynsha birinshi orynda, hromiyt, kýmis, sink boyynsha ekinshi. Qazaqstanda hromitting әlemdik qorynyng ýshten bir, uran men marganesting tórtten bir bóligi, temir kenining onnan bir bóligi ornalasqan.

Barlanghan tas kómir jәne qonyr kómirding ýlesi 200 mlrd, temir 8 mlrd, múnay men gaz 2 mlrd, Kókshetaudan 120 tonnagha deyin altyn óndiruge baylyghymyz jetkilikti. Álemde eng siyrek kezdesetin volifram, tantal-niobiy, vismut, kadmiy sekildi milliondaghan dollar túratyn ken oryndary әr qiyrymyzda tógilip jatyr. Oilap qaranyzshy, múnyng janynda әlginde auzymyzdyng suy qúryp bayandaghan Ataulipanyng tonnalaghan altyny jәy bir dýnie ghoy.

Alla aman saqtasyn, biraq kýnderding kýni kórshi otyrghan qytaydyng qúrt-qúmyrsqa, baqa-shayan jegen әskeri basyp kirse sening milliondaghan, milliardtaghan baylyghyna qaramaydy. Sening kezinde Qabanbay, Bógenbay degen batyryng bolghanyna, qazaqtyng arghy atasy Shynghyshan degen sózine pysqyrghany bar. Úly Dala eli degen úrandardyng qúny bes tiyn bolady ol kezde. Áriyne, qazaq qarsylasady. Biraq qarsylasugha da kýsh kerek. 6 tonna altyn, 12 tonna kýmisting eng bolmaghanda  bir ghana patshanyng ómirin saqtap qalugha kýshi jetpedi. Basqasy basqa eng aqyry oghan óz dininde de óluge múrsha berilmedi. Býkil qúrlyqta belsheden baylyqqa batqan alyp imperiya qaydaghy bir  shoshqa baghushynyng tabanynda taptalyp, masqara kýiinde tarih sahnasynan joghalyp ketti.

Múnan siz ne týidiniz? Shoshqa baghushynyng qyzyqty ómiri me, әlde jay tarihy oqigha bolghasyn qyzyqtynyz ba?

Siz bir nәrsege nazar audarynyz: imperator Ataulipany tútqyngha alyp ketkende qara halyq onyng baylyghyn ispandardyng qolyna jay ústata saldy. Áriyne, azdap qimaghan bolar, biraq berdi. Nege? Nege dep oilaysyz? Sebebi sol milliondaghan qazyna qara halyqtyki emes edi. Tipti qara halyq búryn sondy onday qazynanyng baryn da bilmedi. Al ispandar múny jaqsy týsindi. Sol sebepti keybir inkter ispandardy qútqarushyday qabyldady. Biraq ispandar eshqanday qútqarushy emes edi, olar bar bolghany altyngha qúnyqqa baskeserler bolatyn.  Múnan shyghatyn bir ghana qorytyndy bar: elding shylqyghan baylyghy jalghyz at tóbelindey birneshe adamnyng atasynan qalghan múra emes. Búl baylyq býkil qazaqtyki!

Myna menin, sening atang osy baylyqty kezinde qanymen de, janymen de qorghady.  Sondyqtan múnda bizding әrbirimizding ýlesimiz bar. Halyq sol baylyq óziniki ekenin sezingende ghana, sodan óz ýlesin alghanda ghana baylyghyn, elin, basshysyn da qanday jau kelse de qorghaydy. Eger milliardtaghan aqsha biylikti saqtap qala alsa Ataualipa 36 jasynda it ólimmen ólmes edi.

Búl oqigha jogharyda barshy halyqqa sabaq bolsa eken...

Rysbek Ramazanúly, tarihshy

Abai.kz