Býgin Astanada Últtyq qoghamdyq senim kenesining alghashqy otyrysy ótti. Oghan Qazaqstan preziydenti Qasym-Jomart Toqaev kelip qatysty.

Atalghan alqa-qotan jiynda ÚQSK sayasy modernizasiya jónindegi júmys tobynyng mýshesi, sayasattanushy Aydos Sarym bayandama jasady. Biz sayasattanushynyng bayandamasyn qaz-qalpynda nazarlarynyzgha úsynghandy jón kórdik.

Qazaqstan Respublikasy Preziydenti janyndaghy Últtyq qoghamdyq senim kenesining sayasy modernizasiya jónindegi júmys tobynyng úsynystary:

Qúrmetti Qasym-Jomart Kemelúly!

Qúrmetti Últtyq kenes mýsheleri!

Últtyq kenesting alghashqy úiymdastyru kezdesuinde qol jetkizilgen kelisimderge say Kenes mýsheleri óz talap tilegi, kәsiby baghyty men yrqyna qaray ýsh júmys tobyna bólingen bolatyn. Bizding top – sayasy reformalargha qatysty qúrylghan top. Tobymyzgha Kenesting aqsaqaly, duayeni Seydahmet Qúttyqadam aghamyz bastaghan 16 sayasatker, qogham qayratkerleri, sayasattanushylar, zangerler, sarapshylar kirdi.

Birinshi kýnnen bastap bizding top qyzmetin jandandyryp, eki otyrysyn ótkizip, Núr-Súltan men Almaty qalalarynda qogham belsendilerimen kezdesuler ótkizip, sarapshylardyng oi-pikirin jinap, zerdelep, osy kýnge deyin baspasóz ben әleumettik jelilerde aitylghan syn-pikir, tilek-lebizderge monitoring jýrgizip, «sayasy modernizasiya», «sayasy reformalar» degen úghymgha sayatyn barsha dýniyelerge airyqsha kónil audara otyra, qyzu talqy ótkizisip, dauys berip, birshama, jalpylama bolsa da ortaq pikirge kelgen siyaqty.

Shynyn aitu kerek, elimizdegi «sayasy reforma» degen taqyryp aitugha onay bolghanymen, is jýzinde, әreketke kelgende asa kýrdeli ekeni aiqyn. Qazaqtyng qyzyl tiline salsaq, eki kýnde sayasy reforma, ýsh aptada sayasy júmaq ornatugha bolatyn siyaqty bolyp kórinedi. Biraq, aqiqatyna kelsek, júmys tobynyng ishinde de qyzu talqy oryn aldy, keybir mәselelerdi dauys beru arqyly sheshuge tura keldi. Yaghni, qazir ortagha salayyn dep otyrghan dýniyeler tobymyzdyng ortaq mәmilesi, kóptegen oy men pikirding týiini, kompromistik úsynystar.

Búl oi-pikir neden tuyndady? Basa aityp ótkim keletin bir dýnie bar. Bәrimizde býgin qyl ýstinde túrghan siyaqtymyz. Bizding júmysymyzdan ýmit kýtip te, júmysymyzgha kózin alartyp ta otyrghandardyng sany birdey siyaqty. Ýmit pen kýdikting arasyn jalghau, kópshilikting kónilinen shyghu, alang da alang alang júrttyng oilaghanyn dóp basyp, ógizdi de óltirmey, arbany da syndyrmay, qiynnan qiystyryp, últ pen memleketting danghyl jolyn tauyp, ortaq jol úsynu, altyn ortany tabu el múraty men bolashaghyn týsingen әrbir azamattyng boryshy men mindeti dep týsinemiz. Sondyqtan da keybir kezde qyzdy-qyzdymen osyp-osyp jibersek, keybir kezde sap-sap kónilim, sap kónilim dep, ózimizdi sabyrgha da shaqyrghan kezimiz boldy. Qysqasy, tobymyz, osy joly tek iri-iri, kesek-kesek dýniyelerge toqtalyp, eng bastysy ortaq mýddening iske asuy, júmyla kótergen jýgimizding jenildeui,  qoghamdyq-sayasy ýderisterding aldygha qaray jyljyghanyn dúrys dep tauyp otyrmyz.

Bizding toptyng ishinde tәu etken Tәuelsizdigimizding alghashqy kýnderinen bastap elge adal qyzmet etip kele jatqan azamattar az emes. Osy jolda sayasy reforma, sayasy modernizasiya degen tirkesterding san mәrte san-saqqa jýgirtilip, san mәrte soraqy, úsqynsyz, ústynsyz baghytqa búrylyp, búrmalanghanyn da kórdik. «Osynyng bәri de bos sóz», «osynyng bәri de jalghan» dep týnilgenderding qatary jyl sanap kóbeyip te keledi. Biraq, osyghan qaramastan qoghamdyq ortada, júrt ishinde shynayy reforma osynday boluy kerek, osylay bolmasa bәri de qarang degen qatqan qaghida dәrejesine jetken ústanymdar da jeterlik. Bizding júmysymyzgha qarap, «mineki, osy mәsele aitylmasa, onda badalyndar, osyny aitpasandar qarang qalyndar» dep otyratyn toptar da joq emes. Qogham qalay әrkelki bolsa, biylik ishi de solay birkelki emes ekenin de jaqsy týsinemiz. Qoghamnyng dýiim kópshiligi «qanday da bolsa da  ózgeris bolsa eken» dese, biylik ishinde «býgingi kýnimiz altyn ghasyr, eshtene de ózgermese eken, osy taz qalpynda qala berse eken» deytinder de joq emes. Dúrys týsinsek, bizding júmys osy eki kózqarastyng teketireske týspey, qandy janjalgha aparmay, eldi shayqaltpay, memleketti múqaltpaytyn jolyn tabu, sony qoghamgha úsynu!

Olay bolatyn bolsa, bizding toptyng abyroy-arynyng mәselesi - negizgi-negizgi degen mәselesin naq aitu, solardy sheshuding joldaryn izdeu, úrysa-tabysa otyra ortaq jolyn, sara jolyn qarastyru bolyp tabylady. Qasyqtap jinalghan abyroydy bir kýnde shelektep tógetin eshkimning de jayy joq! Biraq, el men últ ýshin, bolashaq úrpaq ýshin keybir kezde ardy satpasa da, at pen abyroydan airylatyn kezender bolyp túrady. Eger últ júmysy órge domalasa, seng kozghalsa, nәtiyje bolsa, sayasy ýderister bastalsa, meniki ghana dúrys, sender onbaghan ekensinder dep qarap túrar, tósekte kósilip jatar jayymyz da joq!

Birimizge únasyn-únamasyn, dәl osy kezge sayasy modernizasiya, sayasy reforma degen mәselelerge qatysty naqty qoghamdyq pikir qalyptasty. Júmys toby barsha júmysty, aitylghan pikirdi zerdeley kele sayasy mәseleler elimizde qabyldanghan jiyrma eki zangha qatysty ekenine kózin jetkizdi. Alayda, osy kezge deyingi barsha dau-damay sayasy ýderisterdi, olardyng basty erejesin anyqtaytyn bes-alty zannyng tóniregine topshylanghanyn da joqqa shyghara almaymyz.

Bizding úsynystardyng basty baghyty – eldegi sayasy ýderisterdi demokratizasiyalau, zannamany últ mýddesine say yryqtandyryp, liyberalizasiyalau, biylik tarmaqtary arasyndaghy qarym-qatynastardaghy tensizdikti jon, qogham tynysyn ashyp, halyq pen biylik arasyn jamau bolyp tabylady.

Júmys toby jýrgizgen monitoring, osy kezge deyin istep kelgen diskussiyalyq alandar men talqylardyng materialdaryn zertteu, baspasózde jaryq kórgen maqalalardyng mazmúny, sarapshylar men sayasatkerlerding pikiri negizinen bes zannyng ayasyndaghy syn men dau-damay ekenin aiqyn kórsetedi. Osy bes zang týzeletin bolsa, osy beseui yryqqa kelse, dúrys saylau ótedi, sayasy pluralizm men sayasy belsendilikke, sayasy bәsekelesitkke jol ashylady degen payymdar bar.

Búl zandar:

«Qazaqstan Respublikasynda beybit jinalystar, mitingiler, sheruler, piyketter jәne demonstrasiyalar úiymdastyru men ótkizu tәrtibi turaly» 1995 jyldyng 17 nauryzyndaghy zany;

2002 jyldyng jazynda qabyldanyp, san mәrte jamalghan «Sayasy partiyalar turaly» zan;

1999 jyly qabyldanyp, qyryq jamalghan «Búqaralyq aqparat qúraldary turaly» zan;

Baghynan sory kóp, talay-talay daudyng ózegi bolyp tabylatyn, 1995 jyly qabyldanyp, sonynan myng qúbylghan «Qazaqstan Respublikasyndaghy saylau turaly» zan;

«Qazaqstan Respublikasy Parlamenti men onyng deputattary turaly» zan.

Sonymen qatar, qoghamdyq orta men sanada «Jergilikti ózin-ózi basqaru turaly», «Sot reformasy jәne peniytensiarlyq jýielerdi reformalar turaly» arnayy tújyrymdamalar birinshi kezekte qabyldanuy tiyis dep otyrmyz.

Jogharyda atalghan zang dar qay baghytta ózgerui tiyis degen súraq tuyndaydy. Bizding pikirimizshe, búl zandar týbegeyli týrde qayta qaralyp, zaman talabyna, júrt súranysyna say qayta jazylyp, ashyq talqylanyp, janadan qabyldanuy kerek!

Mitingiler turaly zang eng aldymen azamattardyng óz oiyn aitu-tanytu qúqyqtaryn sózsiz qamtamasyz etu, beybit sherulerding týri, syn-sipatyn zang ayasynda anyqtau, qatysushy әrbir taraptyng qúqyqtary men tynys-tirligin aiqyndaytyn, jiyndardyng negizinen habarlandyru tәrtibimen ótkiziluin qamtamasyz etetin, elimizding halyqaralyq mindettemelerine say boluy tiyis dep otyrmyz!

Sayasy partiyalar turaly zannama el azamattarynyng sayasy mýddesine say partiyalargha birigip, óz júmysyn erkin jýrgizu qúqyna say, olardy qúru men memlekettik tirkeuge qatysty shekteuler men senzderdi jýieli týrde azaytu baghytynda qabyldanuy tiyis.

Elimizdegi «Búqaralyq aqparat qúraldary turaly» zannama «búqaralyq aqparat qúraly» deytin úghymdy dúrys anyqtau, jalghan aqparat úghymyn dekriminilizasiyalau, dau-damaylardy sotqa jetkizbey sheshu túrghysynda qabyldanuy tiyis dep sanaymyz.

Qazaqstannyng saylau kodeksi de saylau sayyn syngha alynyp keledi. Bizding oiymyzsha, aldaghy uaqytta búl zannama parlament pen mәslihattardy saylaudyng aralas jýiesine kóshudi, partiyalardyng Mәjiliske ótu tabaldyryghyn tómendetu, audan dengeyine deyingi әkimderdi halyqtyng tikeley saylauy jýiesine kóshudi qamtamasyz etetin ózgeristermen tolyghuy tiyis. Búnyng barlyghy da, әriyne, bir kýnde bola qoymas, biraq osynyng satylyq, merzimdik satysy, jýiesi men jelisin jasaqtau, jazyp shyghugha әbden bolady.

Parlament deputattary turaly zannama parlamentting atqarushy biylikten tәuelsizdigin qamtamasyz etui, parlamenttik opppozisiyanyng qyzmetine mýmkindik berui, parlament qyzmetining ashyqtyghy men jauapkershiligin arttyru turasynda qayta qaraluy túrghysynda ózgerui kerek dep sanaymyz.

Sonymen qatar, qoghamdyq pikirdi zerttey kele, Kenes mýshelerining arasynda zertteu jýrgize otyra, bizder mynaday úsynystardy qosa úsynghandy jón sanap otyrmyz:

Qazaqstan Respublikasy Halyqaralyq azamattyq jәne sayasy qúqyqtar turaly paktining Ekinshi fakulitativtik hattamasyn qúptap, «ólim jazasy» degen úghymnan bas tartuy kerek. Zannamagha «Ólim jazasy» degen úghym ornyna «ghúmyrlyq bas bostandyghynan aiyru» úghym enui tiyis.

Taghy bir mәsele: elimizding zannamasyndaghy 174 bap qayta qaralyp, «әleumettik, taptyq jik salu» degen siyaqty úghymdargha jana kózqaras qajet.

Qúrmeti Tóragha! Qúrmetti Kenes mýsheleri!

Ózderiniz kórip otyrghanday, birinshi otyrystyng ózinde ghana kóterilip otyrylghan mәselelerding ózi bir-bir dastan sekildi. Ár mәsele, әrbir súraq úzaq zertteudi, tereng talqyny, ashyq әngimeni talap etedi.

Bayqap otyrsaq, osy mәselelerdi jýrgizip, iske asyrugha dayyndyghymyz da әrtýrli siyaqty. Mysaly, mitingiler men baspasóz turaly zannamalar boyynsha dәl býginning ózinde birneshe balama zang jobalary, әrtýrli dәrejedegi talqylar men jiyndar ótkizilip qoyyldy. Búl mәseleler boyynsha tiyisti mamandar men sarapshylardyng tizimi men qatary saqaday say túr. Atalmysh mitingiler turaly zannamany bizding әriptesterimiz Almaty qalasy Qoghamdyq kenesi ayasynda talqylap, sarapshylardyng basyn qosyp, birshama jetistikke jettik dep aita alamyz.

Temirdi qyzghan kezinde soq degen babalarymyz. Bәlkim, sol siyaqty býginning ózinde Últtyq kenes mýsheleri qatarynan osy mәselelerge qatysty júmys toptaryn qúryp, oghan Mәjilis jәne Senat deputattaryn, sayasy partiya ókilderin tartyp, júmysty bastap ketuge de bolatyn da shyghar! Eger býgin tiyisti sheshim qabyldanyp, pәrmen berilse, ózimizdi qajap, qarqyndy júmys istesek, Últtyq kenesting kelesi otyrysyna naqty zang jobasyn úsyna alar edik.

Eger qalghan mәsele boyynsha osynday әzirlik pen dayyndyq bolsa, solar boyynsha da osynday tәrtippen qozghalyp, Últtyq kenesting әrbir otyrysyna naqty zang jobalaryn úsyna alatyn rejim men qarqyngha jete alatynymyzgha óz basym esh kýmәndanbaymyn.

Eng basty mәsele – últ pen memleketting mәselesi! Últymyzdyng úiyp, memleketimizding múrattaryna jetui! Jekelep kelsek, bizding eshqaysymyzgha ataqtyng da, danqtyng da qajeti joq. Júmys nәtiyjeli bolyp, jýieli týrde jetistikke jetsek, elimizding sayasy jýiesin belgili bir meje men uaqyt ishinde qayta jasaqtap, halyqtyng kónilinen shyqsaq, qazaq degen últymyzdy aldaghy qiyn-qystau zamannyng sodyr-soqpaghyna soqtyrmay, suyghyna tondyrmay, shyjyghyna kýidirmey alyp shyqsaq, osydan artyq arman, osydan artyq abyroy joq. Solay bolsyn dep tileymiz!

Aydos Sarym

Abai.kz