«Наурыз» мекерекесі аясындағы
«Тарихқа тағзым» күніне орай

Наурыз мерекесінің тарихи дәуірлерде, дәстүрлі қазақ қоғамында    алатын орнын айғақтайтын маңызды жазба деректер қатарын Алаш қайраткерлерінің жазбалары қамтиды. Парсы күнтізбесінде «наурыз» ай аты емес, жылдың басы фарвардин айының 1-ші күні, жаңа күннің аты, яғни қазақтар бұл күнді «Ұлыстың (жылдың) Ұлы күні» дейді. Наурыз мерекесі ерте заманнан түркі дүниесіне ортақ  мұраға айналғанымен, әр халық бұл мерекені өзінің дәстүрлі әдет-ғұрыптарына, дәстүрлі тұрмыстарына, дәстүрлі шаруашылықтарына сай бейімдеген. Қазақ халқының да Наурыз мерекесін өзінің дәтүрлі шаруашылығына сай қалыптастырғанын бізге келіп жеткен жазба деректер, ауызша деректер мен ғұрыптар дәлелдейді.

Ескі Юлиан күнтізбесі бойынша Шығыстық Жаңа Жылдың бірінші күні 9 наурызға, жаңа Григориан күнтізбесінде 22 наурызға сәйкес келген. Алаш зиялылары түркі халықтары мұрат еткен Шығыстық Жаңа Жылдың Жаңа күнінде  Наурыз мерекесінің мән-мағынасы туралы өз ойларын жазып, халықты құттықтап отырған. 1926 жылы Кеңестік үкімет  Наурыз мерекесінің діни сипаты бар деп, ресми тиым салғанымен Алаш қайраткерлері Наурыз тақырыбынан ажыраған емес.

Бейімбет Майлин «Наурыз күні» өлеңін 1926 жылы, Наурыз тойлауға ресми тиым салынғаннан кейін «Наурыз тілегі» өлеңін 1927 жылы, «Жаңа тілек» өлеңін 1928 жылы жазған.

«Қазақ» газеті шығып тұрған уақытында (1913-1918) әр жыл сайын 9 наурызда газеттің бас айдарын Наурыз тақырыбына арнаған. 9 наурызда жарияланатын редакциялық құттықтау мақалаларының авторлар қатарында Ахмет Байтұрсын, Әлихан Бөкейханұлы, Міржақып Дулатұлы болды. «Мадияр» есімінен Міржақып Дулатұлы «Қош келдің, Наурыз!» атты жазбасын «Еңбекші қазақ» газетінің 1923 жылы №75 санында жариялаған. Мағжан Жұмабаевтың «Наурыз» жазбасы да Жылдың жаңа күніне орай жазылып, «Жаңа мектеп» журналында жарияланған.

Алаш қайраткерлерінің «Наурыз» һақындағы жазбаларының маңыздылығы - олардың дәстүрлі қазақ қоғамында, өздерінің көзімен көрген, дәстүрлі Наурыздың болмысын дәлме-дәл беруінде. Олардың жазбаларынан «Көрісу», «Жасың құтты болсын» деп айтудың, Наурыз көжеде ет пен ағарғанның болуының мәнінің жауабын таба аламыз (мақала ішінде аса назар аударылатын сөздер автор тарапынан қою әріппен берілді – авт.).

Мағжан Жұмабаев: «Қазақтың Жаңа жылы дін әсерінен таза. Бұл күні ешбір құлшылық, дін әдеттері жасалмайды. Бар болғаны ел бір-бірімен көрісіп, «Жасың құтты болсын!» дейді», - деп көрсеткен. «Жасың құтты болсын!», - деп құттықтау дәстүрлі өңірлерде, осы күнге еш өзгеріссіз жеткен. Аңыз бойынша, Жыл – жаңа туған бала, ол күн санап өсіп, үш айдан соң жігіт болады, күз түскенде қартайып, бурыл бас болады,  қыс түсіп қар астында қалғанда кәріліктен өледі, осылайша он екі ай бітуімен ескі жылдың өмірі де бітеді. Жаңа жыл қайта туылғанда, сол туылған күнді құттықтап, қуанғанды құшағына алып сый-құрмет жасау әр адамның міндеті болған екен. Бұл аңыздан «Жылдың» адам кейпіндегі моделін аңғаруға болады. Қазақы ортада Наурыз мерекесінде бір-біріне «Жасың құтты болсын», - деп айтуының себебін осымен байланыстырады.

«Қазақ» газетінің 1914 жылғы 9 наурыздағы №53 санының беташары ретінде жарияланған «Наурыз» атты редакциялық өлеңде Міржақып Дулатұлының қолтаңбасы анық көрінеді.

«Сәлем бердік Жас Наурыз, жылдың басы!
Жұрттың күткен мінекей ықыласы!

Міржақып Дулатұлы айтып отырған «Жас Наурыз» жыл басы боп саналған ескіше 9 наурыз, жаңаша 22 наурыз. Ал, «Қарт Наурыз» деп қазақтар 1 наурыз, яғни Жаңа жылдың бірінші күнін емес, айдың бірінші күнін айтқан. Жоғарыда айтқан «Жыл» аңызына сәйкес жаңа туылған Жыл, он екі айда тез өсіп қартаяды. Көктем айының бірінші күнінің қазақы танымда «Қарт Наурыз» атануы да осы аңызбен байланысты. Көктем ерте түсетін оңтүстік өңірде  1 наурыздан бастап-ақ көктеулік қонысқа көшкен.

Байырғы қазақтар «Жаңа жыл» сөзін, жыл басы Наурызға байланысты қолданған. Сәкен Сейфуллин 1917 жылы жазған «Жаңа Жыл» атты өлең жолдарында:

«Жаңа Жылды қарсы ап тұр,
Кәрі жас та, бала да», - деуі қазақтардың Наурыз мерекесіне «Жаңа жыл» атауын қоса қолданғанын нақтылай түседі.

Міржақып Дулатұлы «Жаңа тілек» жазбасын 1917 жылы 9 наурызда «Қазақ» газетінде жариялаған.

«Жаңа жылда жаңа тілек тілейік,
Ескі жылды ескере де жүрелік,
Кеп жүрмесін қайта айналып түнеріп,
Көзің жасты, көңілің қаяу Алашым!..

...Бүгін халықтың қуанышы кең күні,
Күн менен түн – таразының тең күні.
«Құт-береке болмаса екен кем күні»
Деп тілейік, қолың жай-ау Алашым!» (Міржақып Дулатұлы. Жаңа тілек.)

***

«Құтты болсын, наурызың!
Жаңа тілек, Жаңа жыл.
Самарқанның тасы еріген –
Наурыздың тойы, - деді, - бұл...» (Бейімбет Майлин. Наурыз күні)

***

«...Жаңа жыл – тілек күні, өмір басы,
Тойынсын бүгінгі күн жас балалар!..» (Бейімбет Майлин. Наурыз тілегі)

***

«...Жыл басы шаруаның наурыз бүгін,
Арқадан түсіргендей қыстың жүгін...»
«...Шаруа Жаңа жылың – наурыз келді,
Есен сау барсың ба деп сәлем берді..». (Бейімбет Майлин. Жаңа тілек)

Әлихан Бөкейханұлы «Қыр баласы» деген танымал бүркеншік атымен «Қазақ» газетінің 1914 жылғы 9 наурыздағы №53 санына Наурыз мерекесіне орай жариялаған «Жаңа Жыл» атты жазбасын Шығыс Жаңа жылы таралған ежелгі шығыс елдерінің күнтізбелік білімдерін талдауға арнаған. Сол уақыттағы қолданыстағы Юлиан күнтізбесі мен әлі қолданысқа енбеген Григориан күнтізбесі арасындағы 13 күндік айырмашылықты талдауы бойынша  Шығыстың Жаңа жылының 9 наурызға сәйкес келуін түсіндіруді мақсат еткені анық көрінеді. Қыр баласы: «Бұл күнді парсы тілінде «Наурыз» дейді, жаңа жылдың басы дейді...Біздің қазақтың Жаңа жылы мартта болғаны адасқан емес. Жаңа жыл мартта болса күн мен түн тең болғаннан бастау керек. Ескі стильде бұл күн 9-шы март болады», - деп күнтізбелік білімді ортаға салады.

Міржақып Дулатұлы: «Наурыз қазақтың шын мағынасындағы ұлт мейрамы. Наурызды күншығыс жұрттарының көбі,  Үндістан, Иран, Ауғанстан, Бұхар, Кавказ, Түркістандықтар мейрам етеді. Бірақ бұлардың бәрін салыстырғанда Наурызды біздің қазақтың мейрам етуі айырықшы сыйымды, артықша дәлелді...ораза, құрбан айттарын есепке алмағанда, біздің қазақ-қырғызда жалғыз-ақ мейрам бар, ол Наурыз», - деген (Қош келдің, Наурыз!».

«Келгеніңе құттықтап бірін-бірі,
Қуанышта, көрісіп кәрі, жасы.
Көңілі түгел адамның сен келген соң,
Самарқанның елжіреп тұр көк тасы» (Наурыз. Қазақ газеті, 1914, №53, 9 наурыз)

Көрісудің мәні, жаңа жылдан, жаңа күннен тілек тілеу, қыстан аман-есен шыққандарына тәубе келтіру. «Наурызда Самарқанның көк тасы да жібиді» деп адамдар бір-біріне мейірімін құшақ айқастырып, көрісумен бекіткен. «Самарқанның көк тасы да жібиді» сөзінің астарында адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынасы да  жатыр. Ертеде Сыр және Ақтөбе қазақтары  арасында наурызда Самарқанның көк тасы жібиді деп, ата-бабаларының мазарының басына көктас (ескерткіш) қоюға тас әкелуге түйемен Самарқанға аттанғандар болған екен. Оны жергілікті жерде Самарқан тас, қайрақ тас деп те атаған. Самарқанның көк тасы үшін  сауда керуеніне еріп кеткен.

(Самарқаннан Наурызда әкелінген көктас. Мүлкілән әулие қорымы. 18 ғ. Сыр өңірі этнографиялық экспедициясы)

Наурыз көже ғұрыптық ас туралы

«Наурыз көже» атауына ие болған ғұрыптық мәні бар ас пісіруді де, қазақ халқы өзінің дәстүрлі шаруашылығына сай бейімдегенін жазба деректер айғақтайды.  Алаш қайраткерлерінің жазбаларын негізге алсақ, қазақ халқы Наурыз көжеге бас салуға ерекше мән берген. Наурыз көжеге деп арнайы мал соймаған, оны «пышақ қандамау», - дейді. Яғни, Наурызға дейінгі сойылған малдың басын сақтайды. Қазақ халқының бас, шеке тарту рәсімі Наурыз көжемен бірге жүрген ғұрып болған. Басты наурыз көжеге салып алғаннан кейін тартудың түпкі мәнінде мал басының бүтіндігін меңзеу жатыр.

Мағжан Жұмабаевтың «Жаңа мектеп» журналында жариялаған «Наурыз» жазбасынан Наурыз көже ғұрыптық асының байырғы қоғамдағы ерекшелігін, яғни көжеге бас салу ғұрпының мәнін білеміз. Мағжан: «Жаңа жыл күні қазақ әдетінше әр үйде қазан-қазан көже пісіреді. Көженің ішіне қысқы соғымның тек басы салынады. Көжеге көп сүт құйылады. Басты шекені қарттар мүжіп, құлақты балаларға кесіп беріп, басқа жұрттар көжені талап ішеді... Бұл көже ішу (сүт құйған) – келе жатқан жазбен ұшырасып, қарсы алып, ас ішу ретінен аққа (сүтке) көшу. Көжеге тек бас салып асып жеу – қарлы қыспен,  қыс тамағы етпен (қызылмен) қоштасу», - деп түсіндіріп кеткен.

Бас тарту ертеде Наурыз  дастарханы мәзірінің бірі болғанын «Қазақ» газеті беттеріндегі құттықтау мақалалар айғақтай түседі: «...наурыз туғанда мейрам қылып бас асып, қазан-қазан көже істеп ауылдан ауылға, үйден үйге, жүріп кәрі-жас, қатын-қалаш бәрі де мәз болып көрісіп, араласып қалушы еді» (Наурыз. Қазақ газеті, 1913, №5, 9 наурыз); «... бас салып ет асып, бидай көже істеп, атқа мініп ауылдан ауылға жүріп, бірін-бірі құттықтап, керісіп, асқан еттерін жеп, көжелерін ішіп, Наурыз күнін тәуір шаттықпен өткізуші еді» (Наурыз құтты болсын!. Қазақ газеті, 1914, №53, 9 наурыз)

«...- Айтпақшы ене, Наурызға,
Астың ба көже, етіңді?»
« - Асқан болдым бірдеңе
Көк аттың салып шекесін...»
«...Қынынан пышақ суырып,
Шал қолына басты алды...» (Бейімбет Майлин. Наурыз күні. Шығармалар. Алматы: Қазығұрт, 2004. 256-257 бб.)

***

«- Қатын тұр, көжеңді ас, басыңды сал,
Келейін түске шейін мен жайып мал». (Бейімбет Майлин. Наурыз тілегі. Шығармалар, 307 б.)

***

«Көжесін қып, күйбеңдеп, басын асып,
Бермек һәркім барынша қонақасы.» (Наурыз. Қазақ газеті, 1914, №53, 9 наурыз)

Алаш қайраткерлері айтып отырған, Наурыз көжемен бастың бірге берілу ғұрпының ертеде кең қолданыста болғанын Мәшһүр Жүсіптің қолжазбасы айғақтайды. Мәшһүр Жүсіп «Наурыз» жазбасында: «Байырғы қазақ қоғамында «Наурызнама» жасауға шамасы келмегендер, жалғыз қой сойса да Наурыз күні ауылға дәм таттырам деп қамданған»,  - дегенде Наурызға дейінгі сойылған мал жайында айтылғанын аңғару қиын емес. Себебі, Наурыз Жаңа жыл мал төлдейтін уақытқа тура келген, бұл уақытта қазақтар мал соймауға тырысқан.

Бас, шеке тарту қазақ халқының қонақасы беру салтының басты ғұрпы болғанымен, Наурызға деп бас сақтау, Наурыз көжеге бас салу ғұрпы бұл күні жойылып кеткен. Наурыз көжені асылған сүр еттің сорпасына жасауы, ағарған қосуы қазақтың дәстүрлі мал шаруашылығымен байланысты.

Наурыз көже ішілген соң қариялар: «Ауыз ақтан арылмасын, қызылды уақытымен көрсетсін, жас құтты болсын!», - деп бата берген. «Қызылды уақытымен көрсетсін», - деп бата қылғанда, алдағы жылдағы соғымға жеткізсін деп, ниет қылған.  Міржақып Дулатұлы: «Қазақта айран көп, орыста мейрам көп», - деп, ағарғанның Наурыз көженің басты атрибутына байланысты айтқан (Қош келдің Наурыз!).

Наурыз бен Жаз

Көне түркілер, қазақтар «Наурыз» мерекесін «жыл басы» ретінде ғана емес, табиғаттың жаңаруы ретінде де тойлаған. «Наурыздан соң жаз деймін» немесе «Наурыздан соң жаздаймын» дегенде  «Наурыздың» көктем мезгілінің жаңаруын меңзеген. Сол себепті, қазақтар халықтық білімдер жүйесіне сәйкес Наурыз мерекесінің келуін, шартты түрде  көктем мен жазды біріктіріп, табиғаттың құлпырып, жаңаруына орай, «жаз келді» деп сипаттаған.

«Қазақ» газетіндегі «Наурыз құтты болсын!» атты редакциялық құттықтауда  Жаңа жылдық «жаз» танымы берілген. «9-шы мартта түн мен күн теңеледі. Содан кейін күн ұзатып жылы бола бастайды. Күн жылыға айналғаны -  жазға айналғаны. Сондықтан 9-ншы март жаз басы болып табылады. Жаз болса дүние жаңаланады....Жылдың төрт тоқсанның ішінде дүниені жасартып, жаңалайтын тоқсаны – жаз....Қысқан қыс өтіп, жайлы жаз келгені, адам түгіл қимылдаған, қыбырлаған жанның бәрі мейрам ететін бір мезгіл.... Қыс қайғысын өткізіп, жазға ілініп, көңілдері жадырап, малдары балалап, ірі малға төл қосылып, ауқаттарының артқаны қазақтың көзіне көрінетін мезгіл - жаз» (1914, №53). Бұл жазбада «жаз» танымын наурыздағы малдың төлдейтін уақытын сипаттаумен ашып көрсеткен.

Міржақып Дулатұлы жыл мезгілдеріне арнаған прозалық шығармаларын «Жаз. Жаз кеші. Шілде. Күз. Қыс» тақырыптарына бөліп, көктем табиғатын – жаз, жазды – шілде деп сипаттауы да дәстүрлі халықтық білімді игеруіне байланысты.  Жыл мезгілдері туралы бұл жазбалары 1924 жылы Орынборда жарық көрген «Оқу құралы» кітабына енген.

«Үйден шығып балалар,
«Жаз болды, міне!» десіп тұр.
Сағындырған жаз желі
Оңтүстіктен есіп тұр»

«Сағындырған жаз желі,
Құшақтап беттен сүйіп тұр».
«Жазбен келген құстар жүр,
Шаттанып жырлап сұңқылдап»     (Сәкен Сейфуллин. Жаңа жыл)

***

«Жаз иісі бүгін келді, жан жайланды,
Кешегі көрген бейнет артта қалды
Өмірге жаңа жолдар ашатұғын
Жаңа Жыл – бүгінгі күн жаздың алды!» (Бейімбет Майлин. Наурыз тілегі).

***

«Күн шырайы, келін-ау,
Жаз боп қалған секілді». (Бейімбет Майлин. Наурыз күні)

***

«Келіпті жылдың құсы,
Күнде шу көлдің тұсы.
Күн жылы ызғары жоқ,
Жаз шығып, кеткен қысы»

«Ойын-той болып жатқан,
Ел көшіп-қонып жатқан,
Жаз шығып, жазғытұры,
Анау мал толып жатқан» (Міржақып Дулатұлы. Наурыз).

Міржақып Дулатұлы Наурызға қатысты барлық жазбасында Наурыз күніндегі табиғаттың бусануын «жаз» танымымен беруден айнымаған: «...қыс қандай қысылса, жаз сондай жазылатын, жадырайтын шаруашыл, еңбекшіл қазақ өткеніне, жаздың жеткеніне қалайша өзгелерден артық қуанбасын, жаздың басы жаңа күн -  Наурызды қалайша мейрам етпесін..» (Міржақып Дулатұлы. Қош келдің, Наурыз!»).

Сондай-ақ,  қазақтың Наурыздағы «жаз» танымында, дәстүрлі мал шаруашылығын жүргізуді қыс мезгілінде ұйымдастырудың қиындығы, қыстың қатаң сынынан малымен бірге, аман шыққаны, қыс қақарынан шыққанда жылы көктемнің «жаздай» болу әсері жатыр.  Қыстың қатты болуы жұтқа әкеліп соғып, мал басының азаюына тікелей әсер еткен. Қыста болатын жұт мал өсірген қазақ үшін ең үлкен қауіп-қатер еді.

«Аспанда күннің нұры,
Мақпалдай жердің түрі,
Қуаныш мал мен жанда,
Қыс шыққан өлмей тірі», - (Міржақып Дулатұлы. Наурыз. Жаңа жыл).

Сәкен Сейфуллин 1917 жылы 22 наурыз күні қазақ халқына  жолдаған құттықтау сөзінде: «Ескі жыл өтіп Жаңа жыл, жаңа жаз келді», - деп, Наурыздағы табиғаттың жаңаруын, халықтық танымға сәйкес «жаз» деп сипаттаған.

Мағжан Жұмабаевтың «Жыл мезгілдері» атты топтамасындағы «Жаз» атты өлеңі  «Самалық» құсын сипаттауымен құнды. Әрі бұл шығарманы халықтық дүниетанымда «Наурыз құсы» деп танылған «Самалық» жайындағы бірден бір жазба дерек десек болады. Бұл өлеңінде Мағжан Жұмабаев Наурыз ғұрыптарын Самалық құспен тілдесу арқылы жеткізген.  «Самарқанның көк тасы, жібіді ме, көрдің бе?» деп сұрауы көктем құсының ұшып келуі Наурыз, яғни Жаңа күннің келуімен байланысты екені көрінеді:

«Жыл құсын көргенде:
Самалық! Самалық!
Көк құс көзін ашты ма,
Аяғын жерге басты ма?
Самалық! Самалық!
Самарқанның көк тасы
Жібіді ме, көрдің бе?

Алаш қайраткерлері Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатұлының жоғарыда айтып өткен «Қазақ» газетінде 1914 жылғы  Наурыз мерекесімен редакциялық құттықтауында Наурыздың қазақ халқы үшін қаншалықты маңыздылығын түсіндіре отырып, келесідей қорытынды жасайды: «Сонша сүйінішті, қызықты жақсы мезгілдің басы 9-ншы март болса, бұл күнді мейрам етпегенде, қандай күнді қазақ мейрам етер?».

Ал, Мағжан Жұмабаевтың «Бұл мейрамды тұрмыспен, ғылыммен байланыстырып, қоғамға игі іс жасайтын,...мейрам ету керек», - деген ойы осы күні іске асқандай.

Тәттігүл Картаева,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры, этнограф

Abai.kz