Америкалықтың «айқындамасы»

Жақында Американың комедиялық фильмін көріп отырып жұртқа кең тараған бір ауыз сөзді естіп қалдым. «Мен үшін қытайлардың бәрінің түрі бірдей». Бұл түсінік Америка және Еуропаның бір емес, бірнеше фильмдерінде немесе азиялықтардың анекдоттарында, сатиралық әңгімелерінде қолданылады. Аталған елдер тұрғындарының елеулі бөлігі арасында тек қытай ғана емес, жалпы шығыс және оңтүстік-шығыс Азия елдерінің өкілдері бір кейіпті деген ұғым бұрыннан қалыптасқан екен. Сонымен қатар олар қысық көзді халықтың өкілдерін түгел дерлік қытай ұлтына жатқызатын көрінеді.

Қытайға оқуға келе сала өзімізбен бірге білім алуға талаптанған басқа елдердің өкілдерімен, яғни шетелдік студенттермен таныса бастадық. Алғашқы күндердің бірі еді. Бес-алты жігіт болып кешкі салқынмен серуендеуге әрі айналадағы жұртпен танысуға, сөйтіп өзімізді байқатып келуге бел будық. «Іздегенге сұраған» дегендей, жатақханадан шығуымыз сол-ақ екен, алдымыздан кездесе кеткен ұзын бойлы, көк көз, жирен шашты, шикілсары америкалық: «Ни хау!», - деп сабырлы үнмен амандасты. Ол кезде қытайша ләм-мим деп білмесек те біз дағды бойынша сәлем бердік: «Ни хау!». Сәл-пәл ойланып қалған америкалық сары жігіт қолындағы сөздігіне бір көз салды да тағы да бірдеңелерді айтып күбірледі. Әбден сасқанымыз соншалық, тіпті ағылшынша білетініміз естен шығып кетіпті. Аңтарылып бір-бірімізге қараймыз. Әлгі америкалық сан мәрте күбірлеп-күбірлеп, соңында ағылшынша: «Дегенмен сендер, қытайлықтар, қызықсыңдар», - деп бұрыла берді. Сонда ғана ағылшыншамыз есімізге түсіп, шетелдік бейтаныспен шүйіркелесе кеттік. Қытай емес екенімізді түсіндіріп, еліміз туралы екі ауыз сөз айтып, өзімізді таныстырып жатырмыз. Сонда әлгі шетелдіктің: «Білмеймін, біз жақтағы біраз адамның ұғымында қазақ, кәріс деп бөлу деген болмайды. Азиалықтардың барлығын дерлік бір ұлтқа, көбінесе қытайларға жатқыза салады. Барлығың бірдей саналасыңдар», - дегені бар емес пе?!

«Қытайдың бәрі біркелкі»
Жалпы, мұндай пікір тек америкалықтардың ішінде ғана емес, көптеген Еуропа мемлекеттері өкілдерінің арасында да кең тараған. Және ол ұғымның қалыптасу себебін түсінуге болады. Бүгінде мемлекетарлық газет-журнал, интернет беттеріндегі Азия жаңалықтарына назар аударсаңыз, мәліметтердің басым бөлігі Қытайдың мемлекетаралық қарым-қатынастары туралы екенін аңғарасыз. Азия елдеріне аяқ баспаған орташа қабілетті еуропалық «азиат» сөзін естісе болды, қысық көзді, аласа бойлы, қолында екі таяқшасы мен бір кесе күріші бар қытай бейнесі көз алдына келеді екен. Менің Еуропа жастары тұтынатын интернет форумынан алған мәліметтерімнің қорытындысынан туған тұжырымым осындай болып шықты.

Бұл форумда «Қытай туралы не білеміз?» деген сұраққа жеткіншек жастардың берген жауаптары келтіріліпті. Біреулер шүберек мәсі мен үшкір төбелі бас киім киген, қолында шапқысы бар егінші қытайды елестетсе, енді біреулері сары трико киген, кунг-фу көрсетіп тұрған Брюс Лиді және тағы басқа танымал тұлғаларды ойға алады. Қандай жауап болсын, барлығында дерлік «азиат» пен «қытай» сөздері синоним ретінде келтіріледі.
Ал азиаттықтардың өздері ше? Әрине, мұндай пікірмен ешбір азиялық келіспейді. Себебі, әр ұлттың өзіне тән бет-әлпеті, дене пішіні, ұлттық психологиясы бар. Алайда жалпы азиаттықтардың біркелкілігі туралы пікірмен келіспесе де, еуропалықтардың қытайлар туралы ойымен ортақтасатын Азия елдерінің өкілдері жеткілікті. Сонымен, азиат болсын, еуропалық, америкалық болсын, көпшіліктің ойында бір ортақ ұғым тағы бар: қытайлықтардың барлығы біркелкі. Мектепте оқып жүрген кезімде бір сыныптасым Қытай туралы түсінігін қалжың араластырып айтқаны әлі есімде. Оның ойынша қытай бір үлкен «ксерокс» көшірме аппараты секілді екен. Ол аппараттың екі есігі бар: бір-бірінен аумайтын адамдар, екіншісінен неше түрлі әлемге әйгілі заттардың көшірмесі шығып жатады...

«Ұлтың кім?» «Чжунгуожен»
Оқуымның алғашқы жылын тамамдап елге оралғанда жолдастарым қаптаған сұрақтың астына алды. Сол кезде жауап беруге іркіліп қалған бір-екі сауалым болды: «Қытайлар қандай болады? Бір-біріне ұқсай ма? Оларды қалай ажыратуға болады?» Сонда іле-шала: «Ажырататын дәнеңесі де жоқ, барлығы да бір-біріне ұқсайды. Бойлары биік емес, қысық көзді, өздері кішіпейіл», - деген сияқты жеңіл-желпі жауаппен құтыла салған едім. Бұл сұрақтың дәл жауабын кейіннен таптым. Мен оны алғашқыда қосымша мәлімет артық емес деген оймен іздеп жүрсем, бұл қытайтанушы білуге тиіс негізгі мағлұматтардың бірі болып шықты. Жалпы, тек қытайтанушы емес, сонымен қатар Қытайға қандай да бір мақсатпен сапар шеккен әрбір мейманның жадында тұрса, артық болмас деп ойлаймын. Әсіресе, Қытай мен Қазақстанның арасында зу-зу етіп, қайта-қайта қатынап, Аспан асты елінің арғы шеті мен бергі шетін шарлап шыққан бизнесмен ағаларымыз бен саудагер апаларымыздың назарына ілінсе, азды-көпті пайдасы тиетін деректерді ортаға сала кеткім келеді. Сонымен, қалың елді бір-бірінен қалай ажыратуға болады?
Қытай халқының тарихы бірнеше мың жылдарды қамтитыны баршаға мәлім. Осыншама уақыт ішінде халықтың өзі де, сол халық мекен еткен жер де, оның табиғат жағдайы да алуан түрлі өзгерістерге ұшырады. Төңкеріс болды, билік ауысты, жұрт басқа жерге қоныс аударды, халықтар бір-бірімен араласты, біреу біреуді жаулады, біреу біреуге берілді. Сөйтіп, бүкіл тіршілік өзгерді. Енді міне, бүгін сол ұланғайыр мекендегі ел Қытай Халық Республикасы болып қалыптасты.
Жалпы, бұл халық баршаға ортақ белгілі бір түр-сипатын тапты. Бүгінде ҚХР-дың түгел дерлік тұрғындары қытай халқы болып саналады. Олардың қай-қайсысынан да ұлтын сұрасаң: «Уо ши Чжунгуожен» деп жауап береді. Бұл «Мен қытайлықпын» деген мағынаны білдіреді. Халық ішінде ұлтқа бөліну деген түсінік жоқтың қасы. Ал ресми деректерге көз салсақ, Қытайды 56 ұлт мекен ететінін білеміз. Сонымен қатар ол ұлттардың өзіне тән тілі, салт-дәстүрі, әдет-ғұрыптары бар екені де көрсетілген. Дегенмен бұл күнде сол ұлттардың барлығы дерлік өзара көші-қонымен араласып, ортақ атауға ие болды: «Чжунгуожен (қытай)» .
«Чжунгуожендер» монголоид нәсіліне жатады. Қытай халқының қалыптасуы олардың қос күретамыры - Хуанхэ мен Янцзы өзендерінің аралықтарында басталған делінеді деректерде. Ханьдықтар (түпкі қытайлықтар) осы екі ортадан шығып, солтүстік, оңтүстік және батыс бағыттары бойынша жылжып, жолда мекен ететін шағын ұлттарды отарлай отырып, жан-жақты тарала бастаған.

Арғы-бергі жағалау
Қытайда тұратын халықтар бірнеше негізгі этнотоптардан құралады: 1.Сино-тибеттік топ. Бұл топқа қытайлардың негізгі ұлты - хань, тибеттіктер, хуэйлықтар (дұнғандар), тағы басқалар кіреді. Олар негізінен Қытайдың солтүстігін, Тибет тауларын, Нинься автономды аймағын мекен етеді. 2.Тай тобы: чжуаньдар. Бұлар Оңтүстік, Гуаньсио Чжуань автономды аймағында тұрады. 3.Австроазиаттық топ: Мяо және Яо ұлттары. Оңтүстік, Оңтүстік-батыс Қытайға қоныстанған. 4.Алтай тобы: түркі, моңғол, маньчжур ұлттары (қазақ, ұйғыр, қырғыз тағы басқалар) Солтүстік-батыс Қытайда, Шыңжаң ұйғыр автономды аймағында орын тепкен. 5.Үндіеуропалық топ: тәжіктер, орыстар, кәрістер тағы басқалар...
Қытайлықтардың көптігіне, мемлекет территориясының кеңдігі мен әркелкілігіне қарап, оларда өзара аймақаралық ерекшеліктер болуы тиіс деп сеніммен айта аламыз. Кейде осы факторларды елей келіп, бұларда қандай да бір біркелкіліктің сақталып қалғанына таңғаласың. Қытай ұлтының талай ұрпағын өз жағалауында тербеген қос күретамырдың бірі - Янцзы өзені Аспан асты елін екіге бөледі. Солтүстік және Оңтүстік. Өзеннің екі жағалауындағы тіршілік екі түрлі десе де артық болмас. Қытайдың оңтүстігі мен солтүстігінің климаттық жағдайында да бірталай айырмашылық бар. Оңтүстігі - субтропикалық аймақ, солтүстігі - қоңыржай. Сонымен қатар екі жақты мекен ететін халық бір-біріне мүлде ұқсамайды деуге келмес, дегенмен айтарлықтай айырмашылықты байқауға болады.
Бет әлпеті мен дене пішініне келетін болсақ, солтүстіктегілердің бойлары биік, терілерінің түсі боздау, атжақты, мұрындары жіңішке, танаулары қысаңдау болып келеді. Ұлы империяның негізін қалаушы хань ұлтының бастапқы дене бітімі мен пішіні осындай болған екен. Ханьдықтардың негізгі бөлігі солтүстікте шоғырланып, қалғандарын бірнеше әскери топқа бөліп, Янцзының арғы жағалауына қоныс аударған. Жоғарыда айтылғандай Янцзы асқан әскери топтар жолда кездескен шағын ұлттарды отарлай отырып, ханьдықтардың жаңа нәсілдерін дүниеге әкелген. Сөйтіп, бара-бара бойлары тапал, сопақ бетті, жалпақ танаулы, тік маңдайлы ханьдықтар пайда бола бастады.

Солтүстік пен оңтүстік
Солтүстік пен оңтүстік қытайлардың айырмашылығы тек дене бітімінен ғана емес, сонымен қатар мінез-құлқынан да байқалады. Солтүстіктегілер негізінен салқынқанды болып келеді. Олар көптеген жағдайларда сабырлылық сақтап, әділ және қадірлі шешім қабылдауға тырысады. Бұлар үшін «Шуо хуа суан шу» (айтқан сөзіне жауап беру) деген ұғым - ең қасиетті қағидалардың бірі. Ал енді олар нағыз ер мінезді. Бастарынан артық сөз асырмайды және кімнің алдында болсын, тізе бүкпеуге тырысады. Ешқандай дау-жанжалдан бас тартпайды, өзінің пікірін дәлелдеу үшін, кез келген шараға барады. Оңтүстіктегілерге қарағанда жұдырықтасуға құмарлау келеді. Қытай әскері қатарына көбінесе солтүстіктің жігіттерін алады.
Оңтүстікке келетін болсақ, бұлардың сипаты солтүстіктегілерге қарағанда әлдеқайда бөлек. Отарлау процесінің барысында пайда болған «жаңа ханьдықтар» жеңіл мінезді, ширақ, біздің тілмен айтқанда, еті тірілеу болып келеді. Янцзының арғы жағалауында басқа жұрттан бейхабар жүрген оңтүстіктегілерге солтүстіктегілер бірнеше мәрте отарлаушы әскер жіберіп отырған. Үнемі жан-жақты қысым көрген, қандарында бірнеше ұлттың қосындысы бар оңтүстіктегілер өмірге бейімдеу келеді. Оңтүстіктегілерге тек солтүстіктегі қытайлардан ғана емес, сонымен қоса Тынық мұхит жағалауларындағы өзге де елдерден қысым көрсетілген. Сол елдердің де әрекеті әсер еткен. Адам көңілін табуды ежелден жақсы меңгерген оңтүстіктегілер саудаға бейімдеу келеді. Сондықтан да Қытайдың ең үлкен сауда орталықтары оңтүстік аймақтарда орналасқан. Оларда солтүстіктегідей менмендік жоқ, ата жауы болса да одан пайда көріп қалу мақсатында уақытша дос, бауыр болуға дайын тұрады. Сізден керегін алмайынша іші-бауырыңызға кіріп кетеді. Ағалап, көкелеп, әйтеуір дегеніне жетеді. Сондай қасиеттерінің арқасында болса керек, Қытайдың бай тұрғындары оңтүстікте шоғырланған. Аспан асты елінің ең ауқаттылары Чжечжян провинциясында тұрады. Аталмыш провинцияда ауқатты адамдар үшін арнайы салынған қалашық бар екен. Ол қалашық «Миллионерлер ауылы» деп аталады.
Жоғарыда айтылғандай, оңтүстіктегілерге талай елдің ықпалы тиген. Бұлардың кейбір түсініктері сол елдерден енген. Солардың бірі - бүгінде қытайларда кеңінен етек жайып келе жатқан, батыс елдерінен келген әйел мен еркек арасындағы тепе-теңдік туралы ұғым. Оңтүстіктегілерге осы пайымның әбден сіңіп кеткені соншалық, бұл аймақ ерлері көбінесе күшіккүйеу болып келеді. Көптеген оңтүстік отбасыларында шаңырақты әйел басқарады. Солтүстікте мәшине мінгеннің басым бөлігі ерлер болса, мұнда керісінше. Алдымен әйел сөзі, артынан ердің пікірі жүреді. Әрине, әр үйде де осындай деуге келмес, бірақ бұл көп жағдайда байқалатын құбылыс.
Жасөспірімдер арасында да мұндай ахуал орын алған. Шанхай кафелерінің көбінде тамақтанып болғаннан кейін, жаңа ғана романтикалық әңгіме қозғап, махаббат толқынында тербеліп отырған екі жастың түрлерін тыржитып алып, есеп-қағазына үңіліп, әркім өз жеген асының бағасын шығарып отырғанын көресің. Ал солтүстіктің жігіті сүйіктісін мұндай қолайсыз жағдайға қалдыра қоймайды.

Түрлі мінез, түрлі салт
Қытайлар арасында «Хуацяо» деген тағы бір ұғым бар. Бұл - ел сыртындағы жүрген қытайлар деген сөз. Негізгі бөлігі Оңтүстік - шығыс Азияда, мұхит жағалауындағы елдерде, Америка құрлығында шоғырланған хуацяолар саны 25 миллионнан астам екен. Мұндай қытайларды Аспан асты елінде бірден ажыратуға болады. Бұлар - бойлары биік, тазайын, Еуропа үлгісінде киінген қытайлар. Мәдениеттілеу, сыпайылау, ұстамдылау келеді. Еуропалық мәдениетке әбден дағдыланған хуацяолар өздерін қытайлар секілді ұстамайды. Қытайлардың күнделікті жасайтын тичичуан жаттығулары мен қылыш-найзаларын гимнастикалық зал мен зіл тастарға, көк шайды кока колаға, «ханьфу» аталатын ұлттық киімін кроссовка мен бейсболкаға ауыстырған хуацяолар кейде қытайларға кісімсініп қарайтын көрінеді. Сонда да олар үрім-бұтағының қайда жатқанын, тамыры тереңге тартқан мәдениеті мен тарихы барын ешқашан естен шығармауға тырысады.
Мінекей, сөйтіп жалпы қытайлықтар екіге бөлінеді: Дунфанжен (оңтүстік) және бейфанжен (солтүстік). Алайда Қытайда бірнеше ұлт пен нәсіл өкілдері мекен етеді. Монголоид болғанымен, елдің шеткі жағында негізгі нәсілдер қатарына кірмейтін мүлде бір басқа бейнелі халықтар да баршылық. Олардың әрқайсысын ажырата білу үшін шығыстанудың майталман маманы болуың қажет. Өзіміздің қазақтар үшін көрші қалың елдің оңтүстігі мен мен солтүстігін ажырата білсе де жеткілікті.
Сонымен, Қытайға жолыңыз түсіп жатса, қасыңызда қандай адам жүргенін жоғарыда келтірілген мысалдарға қарап ажырата аласыз. Алдыңызда аузының суы құрып, өз өнімін мақтап, сізге қайта-қайта жалпылдап тұрған қытайды көрсеңіз, оны да алдап-сулап тезірек құтылу амалын ойлаңыз. Әйтпесе, оңтүстіктің қу саудагеріне жем боласыз. Егер де салмақты да денелісіне жолықсаңыз, ауыздан шыққан әр сөзге абай болыңыз. Абыройсыздықтан аман қаласыз. Ал енді ірі тұлғалы, жүзі жарқын, таза, ұқыпты киінген, шет тілінде сөйлейтін хуацяоларды кездестірсеңіз, ойланбай байланыса берсеңіз болады. Хуацяолар кез келген шетелдікпен жылы шыраймен жеңіл шүйіркелесіп кете береді...
Құпиясы көп қалың ел сізді еш халыққа ұқсамайтын ерекшеліктерімен үнемі таң- ғалдырып отырады...

Дәурен ОМАРОВ,
«Айқынның» ҚХР-дағы тілшісі,
Халықаралық «Шабыт» жастар фестивалінің
бас жүлдегері, республикалық жастар
сыйлығының лауреаты
ШАНХАЙ