Reseyding irgesinde jatqan birneshe qalalardyng atauyn qazaqshalau jayly kópten beri aitylyp keledi. Ásirese, Pavlodar men Petropavl syndy iri qalalardyng әli kýnge Pavel men Petrding atymen atalyp jýrgeni ókinishti. 

Qazaqstannyng bayyrghy túrghyndary Pavlodar qalasyn «Kereku» dep ataghandy jón kóredi. Alayda songhy kezderi Kereku sózine kórshi elding kýpisin kiygizip, óz oilarynsha búrmalaytyn tarihshylar payda boldy. Olardyng oiynsha, Kereku sózi N. Koryakov degen adam atynan shyqqan sóz.

Jergilikti patshashyl-kenesshil toptardyng jәne patshalyq-kenestik kezenning derekterin basshylyqqa alghan tarihshylardyng pikirinshe, XVIII ghasyrdyng bas kezinde N. Koryakov degen bireu Reseyding Tara qalasynan qazirgi Pavlodar qalasy ornalasqan jerge kelip qonys salghan kórinedi. Sol eldimekenge keyin, 1720 jyly orys әskerleri túrghyzghan forpost Koryakovtyng qúrmetine Koryakovskiy atalyp ketipti.

Ol kezde qazaqtar Qazaqstannyng ontýstik ónirlerin ghana mekendepti, tek 1723-1725 jyldardaghy «Aqtaban shúbyryndy, Alqakól súlama» kezeninde qalmaqtardyng tyqsyruymen Syr boyynan Ertisting Kereku-Bayanauyl ónirine auyp kelip, túraqtay bastapty. Demek, qazirgi Pavlodar oblysynyng aumaghy – qazaqtardyng tarihy mekeni emes, ejelgi orys jeri-mis.

Biz búl mәlemetterdi berip, reseyshil tarihshylardyng shashbauyn kótergeli otyrghan joqpyz. Aytpaghymyz, jurnalist Arman Qany Facebook-tegi paraqshasynda osy "jalghan tariyhqa" túshymdy toytarys berdi. Ol kisi tarihshy Jambyl Artyqbaevtyng dәlelderin negizge ala otyryp, Koryakov degen adamnyng qazaq jerine mýlde kelmegenin aitady.

Múnday tújyrym jasaugha negiz de joq emes. Sonau ertede Sibir handyghy jerin jaulaghan ataman Ermaktyng (1532-1585) ómirbayanyn jatqa biletin әlgi tarihshylar, Ermaktan eki ghasyr keyin "ómir sýrgen" Koryakov jayly týk bilmeydi. Onyng ómir sýrgen jyldary, otbasy, úrpaqtary, әriptesteri jóninde birde-bir derek keltire almaydy. Tipti kәsibin de naqty aita almaydy, saudager, jýzbasy (sotniyk), túz óndirushi, qala salushy dep týrlishe ataydy. Osydan-aq, Koryakovtyng qazaq dalasyna kelgen-kelmegeni týkil, búnday adam tarihta bolghan ba degen kýmәn tuady.

Tarih ghylymdarynyng doktory Jambyl Artyqbaev keltirgen derekter Koryakovting tek anyz keyipkeri ghana ekenin dәleldep berdi. Ghalym orys kartografy, geografy jәne Sibir tarihshysy әri jylnamashysy Semen Remezov 1699-1701 jyldary qúrastyrghan «Sibirding syzba kartasyn» («Chertyojnaya kniga Sibiriy») Ombydan aldyrtyp, taldau jasaghan. Ol kartada qazirgi Pavlodar qalasy ornalasqan jer «Koryakov Yar» dep týsirilgen.

Onyng ýstine tarihshy Artyqbaev Koryakovskiy forposynyng Koryakov Yar degen jerge salynghanyn aighaqtaytyn derekterdi de tapqan. Al karta týsirilgen kezde búl ónirde orystar bolmaghan. Demek, «Koryakov Yar» oryssha atau emes,  qayta «Kereku jar» degen sóz ekenin payymdaugha bolady. Mahmúd Qashqaridyng (1029-1101) «Týrki tilderining sózdigine» «Kereku» sózining «ýi», «kerege» degen maghyna beretin kóne týrki sózi ekeni jazylghan. Endeshe, «Kereku jar» Pavlodar ónirining kóne atauy degen sózi. Qazaqta qazirding ózinde «Kerege tas» degen jer attary kóptep kezdesedi.

Biz aityp otyrghan kartada qanday da bir orys adamynyng qúrmetine qoyylghan geografiyalyq atau úshyraspaydy eken. Barlyghy da qazaq tilindegi nemese kóne týrki tilindegi toponimder ekeni jәne olardyng oryssha búrmalanyp nemese sózbe-sóz audarylyp berilgeni bayqalady: «Yamysh» (Jәmish), «Urochiyshe 9-ty bugrov» (Toghyz búirat), «Kachiyr» (Qashyr), «Shigan» (Shyghan), «Bataly» (Botaly), «Urochiyshe vosimy ryjih jerebsov» (Segiz jiyren (ayghyr), «Irlytup» (Ýiirlitýp), «Saygachiy yar» (Sayghaq jar), «Verblujiy yar» (Týie jar), «Beloe solenoe» (Aqsor), «Dolgoe solenoe» (Úzyn sor), «Belye vody» (Aqsu), «Yar Allaberdyev» (Aldaberdi jary), «ozero Enkuli» (Enkól, Enekól), «r. Tulka» (Týlki), t.b.

Jambyl Artyqbaevtyng ónir tarihyna baylanysty sony tújyrymdaryn tarih ghylymdarynyng doktory Qayyrbolat Núrbaev, geografiya ghylymdarynyng doktory Quat Saparov, t.b. ghalymdar ghylymy zertteulerimen rastaghan. Otarshyldyq sayasat saldarynan ónirdegi bayyrghy ataulardyng jappay ózgertilgenin naqty dәiektermen negizdegen osy ghalymdar ekenin erkeshe aita ketuimiz kerek.

Atalghan ghalymdar jergilikti qazaqtar erteden beri Qúrmankól, Qúrmantúz ataghan kól men auyldyng atauy da Koryakovka delinip ózgertilgenin dәleldep bergen bolatyn.

Basta aitqanymyzday, jergilikti patshashyl-kenesshil toptardyng oiynsha, qazirgi Pavlodar oblysynyng aumaghy – qazaqtardyng tarihy mekeni emes, ejelgi orys jeri. Olar Ertisting Kereku óniri qazaqtardyng әlimsaqtan bergi ata-mekeni ekendigin, qazirgi Pavlodar oblysynyng aumaghy bir zamandarda Týrki qaghanaty, Batys Týrki qaghanaty, Qimaq qaghanaty, Qypshaq handyghy, Altyn orda men Aq orda memleketteri, bertin Qazaq handyghy aumaghynyng qúramyna kirgenin mýlde moyyndamaydy.

Olargha salsanyz ónir tarihyn Koryakovskiy forposynyng irgetasy qalanghan 1720 jyldan bastaydy. Dәl osy kenesshil toptar 2020 jyly әskery beketting 300 jyldyghyn, basqasha aitsaq, qazaq jerin Resey imperiyasynyng jaulap alghanyna 3 ghasyr toluyn týrli mәdeni, sayasy sharalarmen dýrkiretip atap ótudi josparlap jýrgen kórinedi...

Patshalyq Reseyding jәne Kenes odaghynyng kýshimen qazaq jerine ornyghyp alghan keybireuler qazaqtyng óz jerin ózinen qyzghanyp otyr. Ozbyr oilaryn dәleldeu ýshin oidan tarih qúrastyryp, bilgenderin jasauda. "Pavlodardy Koryakov degen babamyz salghan" degen anyz sonyng deleli. Áytpese, Koryakov – Kereku atauynyng oryssha búrmalanghan núsqasy ekeni anyq. Al Kereku – orta ghasyrlarda qazirgi Pavlodar qalasynyng ornynda salynghan bayyrghy qonystyng atauy. Endeshe, egemen elding atqa minerleri eshkimge jaltaqtamay, Pavelding aty qoyylghan qalagha tarihy atauyn qaytaryp berse, qanekiy!

Quanysh Qappas

Abai.kz