رەسەيدىڭ ىرگەسىندە جاتقان بىرنەشە قالالاردىڭ اتاۋىن قازاقشالاۋ جايلى كوپتەن بەرى ايتىلىپ كەلەدى. اسىرەسە، پاۆلودار مەن پەتروپاۆل سىندى ءىرى قالالاردىڭ ءالى كۇنگە پاۆەل مەن پەتردىڭ اتىمەن اتالىپ جۇرگەنى وكىنىشتى. 

قازاقستاننىڭ بايىرعى تۇرعىندارى پاۆلودار قالاسىن «كەرەكۋ» دەپ اتاعاندى ءجون كورەدى. الايدا سوڭعى كەزدەرى كەرەكۋ سوزىنە كورشى ەلدىڭ كۇپىسىن كيگىزىپ، ءوز ويلارىنشا بۇرمالايتىن تاريحشىلار پايدا بولدى. ولاردىڭ ويىنشا، كەرەكۋ ءسوزى ن. كورياكوۆ دەگەن ادام اتىنان شىققان ءسوز.

جەرگىلىكتى پاتشاشىل-كەڭەسشىل توپتاردىڭ جانە پاتشالىق-كەڭەستىك كەزەڭنىڭ دەرەكتەرىن باسشىلىققا العان تاريحشىلاردىڭ پىكىرىنشە، XVIII عاسىردىڭ باس كەزىندە ن. كورياكوۆ دەگەن بىرەۋ رەسەيدىڭ تارا قالاسىنان قازىرگى پاۆلودار قالاسى ورنالاسقان جەرگە كەلىپ قونىس سالعان كورىنەدى. سول ەلدىمەكەنگە كەيىن، 1720 جىلى ورىس اسكەرلەرى تۇرعىزعان فورپوست كورياكوۆتىڭ قۇرمەتىنە كورياكوۆسكي اتالىپ كەتىپتى.

ول كەزدە قازاقتار قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىن عانا مەكەندەپتى، تەك 1723-1725 جىلدارداعى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» كەزەڭىندە قالماقتاردىڭ تىقسىرۋىمەن سىر بويىنان ەرتىستىڭ كەرەكۋ-باياناۋىل وڭىرىنە اۋىپ كەلىپ، تۇراقتاي باستاپتى. دەمەك، قازىرگى پاۆلودار وبلىسىنىڭ اۋماعى – قازاقتاردىڭ تاريحي مەكەنى ەمەس، ەجەلگى ورىس جەرى-ءمىس.

ءبىز بۇل مالەمەتتەردى بەرىپ، رەسەيشىل تاريحشىلاردىڭ شاشباۋىن كوتەرگەلى وتىرعان جوقپىز. ايتپاعىمىز، جۋرناليست ارمان قاني Facebook-تەگى پاراقشاسىندا وسى "جالعان تاريحقا" تۇشىمدى تويتارىس بەردى. ول كىسى تاريحشى جامبىل ارتىقباەۆتىڭ دالەلدەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، كورياكوۆ دەگەن ادامنىڭ قازاق جەرىنە مۇلدە كەلمەگەنىن ايتادى.

مۇنداي تۇجىرىم جاساۋعا نەگىز دە جوق ەمەس. سوناۋ ەرتەدە ءسىبىر حاندىعى جەرىن جاۋلاعان اتامان ەرماكتىڭ (1532-1585) ءومىربايانىن جاتقا بىلەتىن الگى تاريحشىلار، ەرماكتان ەكى عاسىر كەيىن ء"ومىر سۇرگەن" كورياكوۆ جايلى تۇك بىلمەيدى. ونىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارى، وتباسى، ۇرپاقتارى، ارىپتەستەرى جونىندە بىردە-ءبىر دەرەك كەلتىرە المايدى. ءتىپتى كاسىبىن دە ناقتى ايتا المايدى، ساۋداگەر، ءجۇزباسى (سوتنيك), تۇز ءوندىرۋشى، قالا سالۋشى دەپ تۇرلىشە اتايدى. وسىدان-اق، كورياكوۆتىڭ قازاق دالاسىنا كەلگەن-كەلمەگەنى تۇكىل، بۇنداي ادام تاريحتا بولعان با دەگەن كۇمان تۋادى.

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جامبىل ارتىقباەۆ كەلتىرگەن دەرەكتەر كورياكوۆتىڭ تەك اڭىز كەيىپكەرى عانا ەكەنىن دالەلدەپ بەردى. عالىم ورىس كارتوگرافى، گەوگرافى جانە ءسىبىر تاريحشىسى ءارى جىلناماشىسى سەمەن رەمەزوۆ 1699-1701 جىلدارى قۇراستىرعان «ءسىبىردىڭ سىزبا كارتاسىن» («چەرتيوجنايا كنيگا سيبيري») ومبىدان الدىرتىپ، تالداۋ جاساعان. ول كارتادا قازىرگى پاۆلودار قالاسى ورنالاسقان جەر «كورياكوۆ يار» دەپ تۇسىرىلگەن.

ونىڭ ۇستىنە تاريحشى ارتىقباەۆ كورياكوۆسكي فورپوسىنىڭ كورياكوۆ يار دەگەن جەرگە سالىنعانىن ايعاقتايتىن دەرەكتەردى دە تاپقان. ال كارتا تۇسىرىلگەن كەزدە بۇل وڭىردە ورىستار بولماعان. دەمەك، «كورياكوۆ يار» ورىسشا اتاۋ ەمەس،  قايتا «كەرەكۋ جار» دەگەن ءسوز ەكەنىن پايىمداۋعا بولادى. ماحمۇد قاشقاريدىڭ (1029-1101) «تۇركى تىلدەرىنىڭ سوزدىگىنە» «كەرەكۋ» ءسوزىنىڭ «ءۇي»، «كەرەگە» دەگەن ماعىنا بەرەتىن كونە تۇركى ءسوزى ەكەنى جازىلعان. ەندەشە، «كەرەكۋ جار» پاۆلودار ءوڭىرىنىڭ كونە اتاۋى دەگەن ءسوزى. قازاقتا قازىردىڭ وزىندە «كەرەگە تاس» دەگەن جەر اتتارى كوپتەپ كەزدەسەدى.

ءبىز ايتىپ وتىرعان كارتادا قانداي دا ءبىر ورىس ادامىنىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان گەوگرافيالىق اتاۋ ۇشىراسپايدى ەكەن. بارلىعى دا قازاق تىلىندەگى نەمەسە كونە تۇركى تىلىندەگى توپونيمدەر ەكەنى جانە ولاردىڭ ورىسشا بۇرمالانىپ نەمەسە سوزبە-ءسوز اۋدارىلىپ بەرىلگەنى بايقالادى: «يامىش» ء(جامىش), «ۋروچيششە 9-تي بۋگروۆ» (توعىز بۇيرات), «كاچير» (قاشىر), «شيگان» (شىعان), «باتالى» (بوتالى), «ۋروچيششە ۆوسمي رىجيح جەرەبتسوۆ» (سەگىز جيرەن (ايعىر), «يرلىتيۋپ» ء(ۇيىرلىتۇپ), «سايگاچي يار» (سايعاق جار), «ۆەربليۋجي يار» (تۇيە جار), «بەلوە سولەنوە» (اقسور), «دولگوە سولەنوە» (ۇزىن سور), «بەلىە ۆودى» (اقسۋ), «يار اللابەردىەۆ» (الدابەردى جارى), «وزەرو ەنكۋل» (ەنكول، ەنەكول), «ر. تيۋلكا» (تۇلكى), ت.ب.

جامبىل ارتىقباەۆتىڭ ءوڭىر تاريحىنا بايلانىستى سونى تۇجىرىمدارىن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قايىربولات نۇرباەۆ، گەوگرافيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قۋات ساپاروۆ، ت.ب. عالىمدار عىلىمي زەرتتەۋلەرىمەن راستاعان. وتارشىلدىق ساياسات سالدارىنان وڭىردەگى بايىرعى اتاۋلاردىڭ جاپپاي وزگەرتىلگەنىن ناقتى دايەكتەرمەن نەگىزدەگەن وسى عالىمدار ەكەنىن ەركەشە ايتا كەتۋىمىز كەرەك.

اتالعان عالىمدار جەرگىلىكتى قازاقتار ەرتەدەن بەرى قۇرمانكول، قۇرمانتۇز اتاعان كول مەن اۋىلدىڭ اتاۋى دا كورياكوۆكا دەلىنىپ وزگەرتىلگەنىن دالەلدەپ بەرگەن بولاتىن.

باستا ايتقانىمىزداي، جەرگىلىكتى پاتشاشىل-كەڭەسشىل توپتاردىڭ ويىنشا، قازىرگى پاۆلودار وبلىسىنىڭ اۋماعى – قازاقتاردىڭ تاريحي مەكەنى ەمەس، ەجەلگى ورىس جەرى. ولار ەرتىستىڭ كەرەكۋ ءوڭىرى قازاقتاردىڭ الىمساقتان بەرگى اتا-مەكەنى ەكەندىگىن، قازىرگى پاۆلودار وبلىسىنىڭ اۋماعى ءبىر زامانداردا تۇركى قاعاناتى، باتىس تۇركى قاعاناتى، قيماق قاعاناتى، قىپشاق حاندىعى، التىن وردا مەن اق وردا مەملەكەتتەرى، بەرتىن قازاق حاندىعى اۋماعىنىڭ قۇرامىنا كىرگەنىن مۇلدە مويىندامايدى.

ولارعا سالساڭىز ءوڭىر تاريحىن كورياكوۆسكي فورپوسىنىڭ ىرگەتاسى قالانعان 1720 جىلدان باستايدى. ءدال وسى كەڭەسشىل توپتار 2020 جىلى اسكەري بەكەتتىڭ 300 جىلدىعىن، باسقاشا ايتساق، قازاق جەرىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ جاۋلاپ العانىنا 3 عاسىر تولۋىن ءتۇرلى مادەني، ساياسي شارالارمەن دۇركىرەتىپ اتاپ ءوتۋدى جوسپارلاپ جۇرگەن كورىنەدى...

پاتشالىق رەسەيدىڭ جانە كەڭەس وداعىنىڭ كۇشىمەن قازاق جەرىنە ورنىعىپ العان كەيبىرەۋلەر قازاقتىڭ ءوز جەرىن وزىنەن قىزعانىپ وتىر. وزبىر ويلارىن دالەلدەۋ ءۇشىن ويدان تاريح قۇراستىرىپ، بىلگەندەرىن جاساۋدا. "پاۆلوداردى كورياكوۆ دەگەن بابامىز سالعان" دەگەن اڭىز سونىڭ دەلەلى. ايتپەسە، كورياكوۆ – كەرەكۋ اتاۋىنىڭ ورىسشا بۇرمالانعان نۇسقاسى ەكەنى انىق. ال كەرەكۋ – ورتا عاسىرلاردا قازىرگى پاۆلودار قالاسىنىڭ ورنىندا سالىنعان بايىرعى قونىستىڭ اتاۋى. ەندەشە، ەگەمەن ەلدىڭ اتقا مىنەرلەرى ەشكىمگە جالتاقتاماي، پاۆەلدىڭ اتى قويىلعان قالاعا تاريحي اتاۋىن قايتارىپ بەرسە، قانەكي!

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz