Memlekettilik sana – memleketke senim beredi. Sebebi memleket – adam siyaqty. Kezinde babalarymyz Bilge qaghangha, Kýlteginge, Kenesarygha senim bergen memlekettilik sana edi. Sol memlekettilik sanamyz bizge ne deydi. Nege basqa din ókilderi men mәdeniyet ókilderining mazarlary qazaq dalasynda  túr. Búl bizge otandy myghym ústau men memlekettilikti saqtau ýshin isindi kelisimmen, auyzbirshilikpen, týsinikti tu et degen sóz.

Myna dýnie adam ýshin jaratylghan. Qúran solay deydi. Islam adam ýshin jiberildi. Alla adamdy myna dýniyede adaspasyn dep aqylmen somdady. Adamnyng adamdyghy aqylyn qoldana biluinde. Hakim Abay «birlik –aqylgha birlik» deydi. Býgingi qazaqtyng sayasy ahualyn sheshude aqylymyz ne deydi. Bizge qanday baghyt beredi. Ol mәselening sheshimining aty – kelisim, beybitshilik, túraqtylyq, ózara týsinik eken. Ashumen bastap, artynan ókinip qalghan Liviyanyng hәli, bir-birin týsingisi kelmey toqyrap qalghan – býgingi Siriyanyng jaghdayy bizge sabaq berer is.

Adamdy әlemnen, myna qoghamnan ajyratyp basqaramyz degen teoriyalardyng tarihta ghúmyry úzaq barmaydy. Olar mysaly, býgingi uahabiyler. Sol siyaqty Qúdaysyz da basqara almaysyn. Onyng da ghúmyry úzaqqa bara almaydy. Múnyng mysaly, Kenes ýkimeti. Sebebi adam eng әlsiz әri zalym jaratylys ekendigi Qúranda tekten tekke aitylmasa kerek. Adamdy bauyrmaldyqqa ústaytyn, týsinikke alyp baratyn, keudedegi kishkene jaratylys – jýrek, oghan әser eter – iman.

Babalarymyz: "Eski men jana arasynda súqbat bolsa, orta jol әrdayym tabylady" degen. «Yasauy babamyz, elding kemeldik pen erkindikke jetui ýshin birinshi shart - "zaman" deydi. Zamannyng mazmúny - tynyshtyq. Ekinshi shart - "makan". Makannyng mazmúny - otan. Otansyz erkindikting de, tynyshtyqtyng da mәni joq. Ýshinshi shart - "ihuan", yaghny bauyrmaldyq. Bir otanda, bir uaqytta tirshilik etip jatqan adamdardyng arasynda ózara tuystyq, bauyrmaldyq bolmasa, bәri bos» (Kenjetay Dosay). 

Tis auyzda tizilip túrghan kezde ghana qúndy, jerge shashylyp týsse qúny joghalady. Sol sekildi kelisim men ózara týsinik ornap túrghan uaqytynda qúndy, berekesi ketse – qúnsyz. Qúnsyzdyq bastalsa ol ornatqan beybitshilikke qayyryla almaymyz. Onyng býgingi mysaly, Tayau shyghystaghy jaghdaylar. 

Aqiyq aqyn Omar Hayam: "Aqymaq baqytty alystan izdeydi. Aqyldy janynda ósiredi" degen. 

Artur Shopengaer degen filosoftyng myna sózine senbeuimizge mýmkin emes: "Adamzat balasynyng damuyn tejep kele jatqan birden bir sebep, aqyldylardy emes, aiqayshylardy kóbirek tyndauynda", degen eken. Bizding keyde aiqayshyldyghymyz otanshyldyq sezimning artyna tyghylyp alghan. Hakim Abaysha aitqanda «janymyz ben tәnimizding súranysynyng arasynda aqylymyz túruy qajet». Ol ýshin auzymyzdan shyqqan sózderimiz beybitshilikke, túraqtylyqqa bastap túruy kerek. Sebebi býtkil Payghambarlardyng bәri de beybitshilikti nasihattap ketti. Mәshhýr Jýsip babamyz: "Hayuan, sóz óneri bolmaghannan hayuan boldy" deydi. Biz kóp nәrseni súqbatpen sheshkennen góri, keyde júdyryqqa úmtylugha dayyn túramyz. Sonda bizding hayuannan ne aiyrmashylyghymyz qalady.

Búl ómirding mәni túraqtylyq pen beybitshilik. Birde bir kisi Pikasso degen suretshige: Sening salghan ónerinning eshqanday mazmúny joq depti. Sonda suretshi: bidaydyng dәnining suretin salyp jiberip, qoya salsa, onyng shynayylyqqa úqsaghany sonsha, bir tauyq kelip shoqy bastapty. Sonda әlgi kisi: suretti nege osylay keremet salmaysyng degende, suretshi Pikasso: Men suretti tauyqtargha emes, adamdargha salamyn" degen eken. Suretshimen bolghan búl oqigha ómirdegi kóp mәndi týsinuge núqsap túr. Búl oqighada ne úghamyz. Ómirding maghynasy bir-birimizdi týsinu men qúndylyqtardy baghalau jәne oghan aqyl kózimizben qaray. Adam degen atqa layyq boluymyzdyng maghynasy osynda. Sebebi bizge aqyl men jýrek qatar qoldansyn berilgen.

Taudyng biyikke shyqqan sayyn ottegining azdyghynan adamnyng tynysy taryla týsedi. Kelisimmen, auyzbirshilikti saqtap úmtylghan memleketimizde osynday qiyn jolmen shyndargha sharyqtauda.

«Ekinshi dýniyejýzilik soghysta Polisha bombanyng astynda qaldy. Sharuashylyq týgel kýiredi. Álemge Koperniktey ghalym, Shopendey sazger syilaghan Varshavanyng 90 payyzy joyylyp ketti. IYә, bir elding ondaghan ghasyrlardan beri jiyp-tergen dýniyesi birneshe jyldyng ishinde týgel derlik qirap qaldy. Osydan birneshe jyl búryn ghana asqaqtap túrghan saraylar, ónerkәsip oryndary teatrlar men kitaphanalardyng kýl-parshasy shyqty. Endi qaranyz.

Soghystan keyin maydan dalasynda shashylyp jatqan tas kirpishterding ornyna ghajayyp Varshava qayta túra qaldy. Qazir Varshavagha baryp kóriniz. Qúddy eshtene bolmaghanday. Korolider túrghan, Shopenning týngi sonatasyn tyndap, Miskevichting jyryna balqyghan Varshavany kóresiz. Qúrylystyng minsiz shyqqany sonsha 1980 jyly YuNESKO-nyng «Álemdik múrasyna» endi.

Adamnyng aqyl-oyynyng qúdiretine tang qalyp, tipti kózinizge jas aluynyz mýmkin. Oilap qaranyzshy, 90% joyylyp ketken qala dym bolmaghanday qayta qúlpyryp ketti.

Búl oqigha kóp nәrseni anghartady. Qarap otyrsyz ba, bir dýrbeleng kelse myndaghan jyldan beri jighan materialdyq dýniyeniz bir sәtte tas-talqan bolady» (R.Ramazan). 

Ony qayta túrghyzarda, saqtap qalatynda aqylymyz ben týsinikke úmtylghan jýrek. Onday qasiyetti úghym bizge ornasa, ony Sizden Qúdaydan basqa eshkim tartyp ala almaydy. «Án — әlemdi terbegenimen, әndi әnshi jazady». Myna jer betindegi barlyq iygilikter bar bolghany bizding aqyl-oyymyz ben beybitshilikke úmtylghan jýregimiz ghana. Tek nәpsi men aqyldyng azyghyn ghana berip, jýrekting azyghyn bermese, onda jýrek te tyndau seziminen ajyraydy eken. Yaghni, adam búnyng kesirinen adamdyq bolmysynan aiyrylady.

«Babalarymyzdyng dýniyetanymy Alla jaratqan adam balasyn kemsitpey, ózimen teng dәrejede qúrmetteudi paryz dep qaraydy. Búl turaly Yasauy babamyz: “Sýnnet eken kәpir de bolsa berme azar, Kónili qatty dilazardan Qúday bizar” degen úlaghatty sózi adamnyng tegi men týsine, dini men diline qaramastan oghan qúrmet kórsetu, adam retinde ardaqtaudy payghambarlyq sýnnet (jýie, zan, qaghida) retinde tanytady» (Kenjetay Dosay). 

Búqar jyrau Abylay hangha mynaday ósiyet aitypty: «Kez-kelgen eline qyzmet eter qabiletti jangha myna nәrse tәn boluy qajet: ol, qarama-qayshy nәrselerding úqsas jerin izde!, degen. Óitkeni «Tarih – tek jenimpazdardy ghana únatady. Moyyndasanyzda, moyyndamasanyzda shyndyq osy».

Mәshhýr Jýsip babamyz:

Kórgen men kórmegende kóp paryq bar,

Layyqsyz ersilikke arandama,

Ár әsting mazmúnyna kózing jetpey!

Paydandy jaqsy bolsang kópke tiygiz,

Jatyrqap esh adamdy syrtqa teppey!, deydi. 

Al, biz ne istep jýrmiz. Myna jaqta týrli aghymdargha bólinip alyp, bir-birimizben qyrylysyp jýrmiz. Bәrimiz músylmanbyz, biraq bótenbiz. Bәrimiz qazaqpyz, biraq bir-birimizdi jek kóremiz. Yaghni, ortaq qúndylyqtarmen týsinisu, bir múrat jolynda birige almaymyz. Áleumettik jelilerde bolmaytyn nәrsege bola bir-birimizge laghnet aitugha deyin baramyz. Aqyl iyeleri «Eger baqytty ómir sýrginiz kelse, maqsatqa tәueldi bol» degen. Eger osylay jasaytyn bolsaq, ózimizge de, ózgege de әserin kóredi ekenbiz. Óitkeni, Sizding janynyz, jýreginiz, aqylynyz izdep túrghan tynyshtyq, Sizdi de izdep túrady eken. Ruhymyz beybitshilikke múqtaj. 

Býginde din arqyly da belgili bir otannyng shenberinde ómir sýrip jatyrghan últtardyng arasyna iritki salu beleng aluda. Al, osylay din arqyly da adamdardy syrttan basqaru arqyly bereke-birlikti ketiruge tuyndaghan kezde, oghan jýrek pen iman, ar men sezim ghana kedergi jasamaq.

Jaras Ahan,
tarihshy,
Din salasyndaghy Respublikalyq aqparattyq týsindiru tobynyng mýshesi

Abai.kz