Álemning milliondaghan túrghyny bireumen hat jazysu ýshin nemese ózine qajetti aqparattar izdeu ýshin kýnde internetting aldynda otyrady. Internet biraz jyldar boyy qoghamnyng tek anyqtalghan bir bóligi ghana qoldanghan telekommunikasiyalyq industriyanyng tehnogendik týri bolyp eseptelgen. Biraq songhy kezderi internet qoghamnyng sanasyna yqpal eter tiyimdi aqparat qúralyna ainalyp keledi. Qazirgi kezde kez kelgen kompiuterlik jaqsy bilimi bar nemese qaltasynda kishigirim aqshasy bar adam tapsyryspen ózine elektrondyq aqparat qúralyn, yaghni, sayt ashtyryp, onda ózining internet-oqyrmandarynyng sanasyna óz saytyndaghy aqparattarmen әser ete alady. Sol sebepterge baylanysty sóz bostandyghyn sonshalyqty qalamaytyn memleket biylikteri onymen kýresu joldaryn oilastyra bastady.

INTERNET-SENZURA DEGENIMIZ NE?

Internet-senzura (aghylsh. «Internet Censorship») degenimiz - internet jýiesindegi basylymdardy nemese aqparattardy baqylau jәne shekteu. Sonday-aq ol tek qana shekteu nemese veb-resurstardy jabu ghana emes, trafikti saraptau, jalghan oppozisiyalyq sayttardy úiymdastyru jәne sayttyng iyeleri men avtorlaryn qysymgha alugha mýmkindik beredi.

Álemning milliondaghan túrghyny bireumen hat jazysu ýshin nemese ózine qajetti aqparattar izdeu ýshin kýnde internetting aldynda otyrady. Internet biraz jyldar boyy qoghamnyng tek anyqtalghan bir bóligi ghana qoldanghan telekommunikasiyalyq industriyanyng tehnogendik týri bolyp eseptelgen. Biraq songhy kezderi internet qoghamnyng sanasyna yqpal eter tiyimdi aqparat qúralyna ainalyp keledi. Qazirgi kezde kez kelgen kompiuterlik jaqsy bilimi bar nemese qaltasynda kishigirim aqshasy bar adam tapsyryspen ózine elektrondyq aqparat qúralyn, yaghni, sayt ashtyryp, onda ózining internet-oqyrmandarynyng sanasyna óz saytyndaghy aqparattarmen әser ete alady. Sol sebepterge baylanysty sóz bostandyghyn sonshalyqty qalamaytyn memleket biylikteri onymen kýresu joldaryn oilastyra bastady.

INTERNET-SENZURA DEGENIMIZ NE?

Internet-senzura (aghylsh. «Internet Censorship») degenimiz - internet jýiesindegi basylymdardy nemese aqparattardy baqylau jәne shekteu. Sonday-aq ol tek qana shekteu nemese veb-resurstardy jabu ghana emes, trafikti saraptau, jalghan oppozisiyalyq sayttardy úiymdastyru jәne sayttyng iyeleri men avtorlaryn qysymgha alugha mýmkindik beredi.

Anyqtalghan zertteushi úiymdar arqyly әlem memleketteri internetti shekteu dengeyi boyynsha bólinedi. OpenNet (qúramyna әlemning Kembridj, Oksford jәne t.b. uniyversiytetteri kiredi) atty bedeldi úiymnyng mәlimetine jýginsek, internetti qatty qysymgha alatyn memleketterding ishinde Iran, Qytay, Ontýstik Koreya, Tayland, Singapur, Vietnam, Miyanma, Ýndi memleketi, Pәkistan, Týrikmenstan, Tәjikstan, Ózbekstan, Saud Araviyasy, BAE, Oman, Yemen, Bahreyn, Ázirbayjan, Siriya jәne t.b. erekshe orynda túr eken. Biraq atalghan elderding әrqaysysynda internetti senzuralau joldary týrlishe. Olarda kóbinese YouTube  nemese Google Maps sekildi oiyn-sauyqty, sonday-aq oppozisiyalyq sayttargha kiru shektelgen. Ontýstik Koreyanyng halqy Soltýstik Koreya turaly jazatyn sayttargha kire almaydy. Óte qatang sayasy senzura Miyanmada, odan keyingi oryndarda - Qytay men Iran túr.

Senzuranyng eng kóp taraghan týri - internette anyqtalghan sóz boyynsha aqparatty izdeudi tyiym salu boyynsha erejeler qalyptastyru (mysalgha, Qytayda «demokratiya», «adam qúqyghy» degen sózdi izdeu), sonday-aq keybir internet-resurstargha kiru mýmkindikterin shekteu bolyp tabylady.

«Shekarasyz reporterlar» atty qoghamdyq úiymynyng mәlimetine sýiensek, 2008 jyly 1740 veb-sayt jabylghan nemese shektelgen, 105 blogshy internettegi basylymdary ýshin japa shekken, sonyng ishinde 1-ui óltirilgen, 59-tútqyndalghan, 45-in úryp-soqqan.

KÓRShILER NE ISTEUDE?

Internetti auyzdyqtaudyn  dәstýrli etalondyq týri Qtayda qalyptasyp ýlgerdi deuge bolady.   Onda bylaysha atalatyn «Qytay fayrvoly» degen bar. Fayrvol (firewall - «órtke qarsy qabyrgha») - internet jelisindegi aqparatty tazartu ýshin internet-baylanysynyng tútynushysy men úsynushysynyng arasyndaghy internet-arnagha qoyylatyn arnayy server nemese serverler jýiesi. Alghashynda provayderler fayrvoldardy virustar men hakerlerden qorghanu ýshin qoldanghan. Sonday-aq olardy keybir sayttardyng mýmkindigin jartylay nemese tolyghymen shekteu ýshin qoldanady. Qytay basshylyghynyng payymdauynsha, qytaylyqtar kommunizmdi qúrudy qamtamasyz etuge baghyttalghan normalargha sәikes ómir sýrui kerek. Al búl normalargha sәikes memleket azamattaryna әlgi normalargha qayshy keletin aqparattar berilmeui kerek. Egerde internettegi kez kelgen bir saytta sol normalargha qayshy keletin aqparattar bolsa, ol «Úly qytay fayrvolymen» tazartylady, sonyng saldarynan búl saytqa kiru mýmkin bolmay qalady. Fayrvoldyng qara tizimine tek antikommunistik sayttar (búnday tizimge kóptegen әlemdik internet-resurstary kirgizilgen, sonyng ishinde Wikipedia ensiklopediyasy da bar) ghana emes, sonday-aq pornosayttar men qúmar oiyndar úsynatyn kóptegen sayttar da kirgizilgen. Qytayda tazarylmaytyn internet-resurstaryn úsynatyn «sifrli dissiydentterdin» iskerligi qatang týrde jazalanady, olargha qarsy internet-kafelerde jýieli týrde reydter jýrgizilip túrady. Sonday-aq osynday zansyz pornografiyalyq jәne qúmar oiyndary bar internet-jelisin úsynushylardy tauyp bergen azamattargha memleket aqsha tóleydi eken.

Kelesi kórshimiz Resey Qytaymen salystyrghanda internetke kóptegen tәuelsiz arnalar arqyly qosylghan. Sol sebepten oghan qytaylar sekildi jýieli fayrvol qosu mýmkin emes. Sonda da, senzurany Federaldy Qauipsizdik Qyzmetimen qajetti aqparattardy tekseru ýshin jasalghan
Resey provayderlerimen jasalghan qúpiyaly OIIJ (operativti-izdeu is-sharalar jýiesi) degen jýie arqyly jýzege asyrugha bolady. OIIJ-ning kómegimen qúqyq qorghaushy organdar terrorister men basqa da qylmyskerlerding hattaryn oqy alady. Reseyde jәne basqa da kóptegen memleketterde «tazartu» isimen kóptegen kommersiyalyq kompaniyalar ainalysady. Mysalgha, birqatar izdeu jýieleri ózderining bylaysha atalatyn «otbasylyq tazartuyn» qosyp qoyady. Búl tazartular izdeu prosesinde pornografiya men zorlyq-zombylyq elementterin ysyryp tastaydy. Sonday-aq kóptegen kompaniyalarda, júmys oryndarynda qyzmetkerleri júmysyndaghy internetti qyzmettik emes bappen, mysalgha, keybir jerlerde ICQ qyzmeti, blogshylyq jәne sol sekildi t.b. sayttardy qoldanbauy ýshin fayrvol arqyly kontentti (aghylsh. content - «qúramy») tazartu qoyylady. Tazartu qúraldary brauzerlerge qosylady, mysalgha Microsoft Internet Explorer brauzerine.

Kóptegen memleketter әleumettik aspektilerdi de baqylaugha alady. Keybir memleketterde internet qoldanushylary әielderding nemese gomoseksualdardyng qúqyqtaryn nasihattaytyn sayttar ashylmaydy. OpenNet úiymynyng mәlimetinshe, «әleumettik» senzurany shekteude alghashqy orynda Iran, odan keyin Oman men Saud Araviyasy túr.

BIZGE INTERNET-SENZURA KEREK PE?

Qazaqstanda senzuragha Konstitusiyamyzdyng 20-shy baby boyynsha tyiym salynghan. Onda: «Sóz ben shygharmashylyq erkindigine kepildik beriledi. Senzuragha tyiym salynady. Árkimning zang jýzinde tyiym salynbaghan kez kelgen tәsilmen erkin aqparat alugha jәne taratugha qúqyghy bar...» dep anyq jazylghan.

Biraq songhy kezderi atazanymyzdyng búzylyp, sóz bostandyghyn shekteu maqsatynda týrlishe is-әreketter jasalyp, ony zang jýzinde de shekteuge biylikting tyrmysyp jatatyndyghy jóninde kóp әngime aitylyp jýr. Búlay dep mәlimdeushiler atqarushy biylik halyqtyng sanasyn tolyghymen baqylap, rettep, ony emin-erkin aqparat alyp, ashy shyndyqty bildirtpeu ýshin jasaydy deydi.

Ásirese songhy kezderdegi internetti zandastyru jónindegi ýkimetting yntasy býgin tek Qazaqstan qoghamyn ghana emes, әlemning barsha demokratiyalyq qauymdastyghyn da qobaljytyp otyr. Sebebi osynsha antiydemokratiyaly is-әreketter jasap jatqan memleket qalaysha әlemdik dengeyde demokratiyalyq qúndylyqtardy qorghaytyn birden-bir halyqaralyq úiym - Europadaghy qauipsizdik jәne yntymaqtastyq úiymyn (EQYÚ) basqarady degen súraq tuyndaydy. Parlament deputattaryna jasaghan ýndeuinde birqatar jurnalister, respublikalyq jәne halyqaralyq úiymdar internet-senzurany zandastyratyn zang jobasyn qabyldamaudy súrap otyr. Tipti býgingi kýni «Abyroy», «Bolashaq», «Jas mamandar qoghamy» jastar úiymdary men «Ortalyq Aziyanyng damu instituty» qoghamdyq qory «Tәuelsiz internet ýshin» atty qozghalys qúryp ta ýlgerdi.

Ýkimetimizge internet jelisin baqylaugha alu kerek pe degen súraqqa - kerek dep jauap beruge bolady. Ony zandastyru da qajet. Biraq sayasy maqsatta emes - pornosayttar men qúmar oiyndardy shekteuge, hakerler men virustardan qorghanugha, últtyq ruhymyzgha, mentaliytetimizge jat ziyandy aqparattardan saqtanu ýshin qajet. Alayda, elimizde is jýzinde internetti astyrtyn sayasy maqsatta jii qysymgha alatynyn taghy bilemiz. Bizde ýkimetting keybir әreketterin syngha alatyn internet-sayttar týrlishe shabuyldargha jii úshyraytyny shyndyq. Jaqynda ghana biz kelesi jyly tóragha bolamyz dep otyrghan EQYÚ «internetti baqylau» atty jasaghan bayandamasyndaghy internetti senzuralaytyn memleketter tizimine Gruziya, Belarusi, Ózbekstan, Qytay memleketterining qataryna Qazaqstannyng da kirgeni ókinishti-aq! Sonymen, internetti baqylaugha kóshken el biyligi erteng EQYÚ-gha tóragha bola qalsa qayter eken?..

«Abay-inform».