Qazaq halqynyng ruhany ahualynyng múnshalyqty qúldyrap, ruhany bolmysynan ajyraghanyn dәl býgingidey sezinbegen edim. Ony sezindirgen de, meni shoshytqan da qazaqtyng Aqiyq aqyny Múhtar Shahanovtyng Týrkistan qalasynda 23.12.2019 kýni ótken shygharmashylyq әn-jyr keshi boldy.

Búryn da qazaq halqynyng ózining ruhany bolmysynan ajyrap, materialdyq qúndylyqtargha ghana bas úryp, azghyndyqqa úshyrap jatqanyn kórip te, sezip te jýrgen bolatynmyn. Biraq, qazaq qoghamy dәl mynaday dengeyge deyin týsti degen oiyma kelmepti. Búryndary ruhaniyat mәselesin tek diny ýderister shenberinde ghana qarastyryp jýrgendikten, jalpy qazaq qoghamynyng belgili bóligi sau bolar degen ýmitte edim. Olay emes eken. Úzaq jyldargha sozylghan deiydeologizasiya ýderisi jeniske jetip, qazaq halqyn ruhany ózegi joq tobyrgha ainaldyrypty.

Qazaq osynday ruhsyzdyq dengeyine deyin týspese, aldaryna kelip túrghan Múhtarday aqynyn tóbesine kóterer edi goy. Olay bolmady. Selsoqtyq, nemkettilik tanytty. Ákimshilik tarapynan da osynday selsoqtyq bayqaldy. Halqy anaday bolghan son, olardan ne súrarsyn? Ákimder de sol halyqqa ylayyq bolady ghoy. Egerde Týrkistan halqynyng ruhany dengeyi joghary bolsa, qala әkimi qalalyq әkimshilikke Etnografiyalyq muzeydi tartyp alar ma edi? Osyghan qarap-aq, bizding Týrkistan qalasynyng halqynyng da, ol halyqty basqaryp otyrghan әkimderding ruhaniyattan júrday, nәsining jetegindegi jýrgendigin kóruge bolady. Týrki dýniyesining Qarashanyraghy, týrkining tórt mynjyldyq tarihynda Temirqazyq bolghan jәdiger qala osylay ózining ruhany quatynan ajyrap, shógip barady.

Qalay shókpesin, dindarlary songhy myng jyl boyy bar týrik balasynyng ruhany tiregi bolghan Qoja Ahmet Yasauiyding ruhany múrasy men onyng basyna Ámir Temir saldyrghan kesenesine barudyng ózin «Allanyng aldyndaghy keshirilmes kýnә» dep halyqty ýrkitip jatsa, ol jerge qaytip baryp bas iymek, әruaqtaryn eske almaq. Keshegi qylyshynan qan tamghan Kenes ókimeti túsynda Qúrban ait sayyn týrki dýniyesining tórt búryshynan myndaghan adam ziaratqa kelip, ruhany quat alatyn. Al, Týrkistannyng óz halqy bolsa, ait namazyna barghan jandardyng 99 payyzy Áuliyening basyna baryp, Qúran oqityn. Qazirgi kýni meshitterding «belsendi әreketinin» arqasynda namazdan shyqqan 100, ary ketse 200 kisi әuliyege baryp, Qúran baghyshtaydy. Qalghandary barayyn dese Qúdaydan qorqady. Sebebi, Allagha serik qosyp qoyady.

Qoja Ahmet Yasauiydey әuliyesine baryp, Qúran oqyp, әruaqtardy eske aludyng ózi halyqtyng ruhany tútastyghyn qalyptastyryp túrghan ruhany ózek, ruhaniy-mәdeny bolmysynyng qaynar kózi bolatyn. Qazirgi qazaqtyng ruhaniy-mәdeny bolmysyndaghy barlyq qúndylyq osy Yasauy mәdeniyeti negizinde jasalghan bolatyn. Qoja Ahmet Yasauy Islamnan bes paryzdy ghana alyp, týrkining Tәnir dininen qalghan bar salt-dәstýrin qaytaryp berip edi. Sol Yasauy jolynan shegingen әrbir qadam Altyn Ordadan bastap, Qazaq handyghynyng ydyrauyna deyingi týrki memlekettigining kýireuine basty sebebi boldy. Qazirgi kýni dindarlar sol ózekti ýzip, jenisterin toylap jatqan jayy bar.

Býgingi Múhtar aghamyzgha qúrmet kórsetilmeuining astarynda osynday qazaq halqynyng ruhany bolmysynyng kýireui jatyr. Búl bir týrkistandyqtar ýshin emes, bar qazaqqa qatysty ekenidigin aityp ótuge tiyispin. Egerde qazaq ruhy myqty bolatyn bolsa, ana Serikjan Bilәsh siyaqtylargha Múhtarday asylyna til tiygizdirer me edi? Múhtar aghamyz týgil elimizding kiyeli simvoly, Tuymyzdy kók dambalgha tenese de Serikjan Bilәsh dese janyn beretin jandar bar. Búl da sol qazaqtyng ruhaniyatynyng kýiregendigining kórsetkishi. Múnday derekterdi tize berseng qazaq jerining bar ónirinen tabylady. Jaqynda ghana qazaqtyng tuyn qorlap, ayaqqa taptap jatqan saqaldy jigitti kórsetti. Ol jigitti ústap, jazagha tartqan jan bar ma? «Nege taptaysyn?» dep tugha ara týsken jan bar ma eken? Joq.

Qazaq degen atymyz bolghanmen, zatymyz joq. Óitkeni, bizding basymyzdy biriktirip túrghan ruhany quat joq. Ruhany quat joq jerde – qazaq ruhynyng tútastyghy turaly sóz aitudyng ózi artyq. Keshegi jesirin jylatpaghan, jetimin qanghytpaghan halyqtyng úrpaghy azghyndap, býgin kelip tobyrgha ainaluy negizinde sol ata-babalarymyzdyng kiyeli ruhynan aiyrylyp jatqanyn týsine alar emespiz.

Keshegi «Ruhany janghyru» jobasy qabyldanghanda, qazaqtyng ruhaniyaty endi oyanar degen ýmitte boldyq. Qoja Ahmet Yasauy múrasyn keninen zerttep, halyq sanasyna jetkizetin mýmkindik tuar dep oiladyq. Yasauy jolyn týsingen jannyng qazaq ruhaniyatyna bet búratynyna senimimiz mol boldy. Dayyn túrghan zertteu júmystary nәtiyjelerin jariyalarmyz, olar qazaqtyng sanasynda silikinis tughyzar dep ýmittendik. Ókinishke oray, olay bolmady. Kerisinshe, qazaq ruhaniyatyna qarsy kýres odan ary ýdey týsti. Qazaqtyng dәstýrli dinin qyzghyshtay qorghap jýrgen Din isteri komiyteti janyndaghy «Saraptama jәne taldau» ortalyghy jabylyp, ol ortalyqtyng basshysy qughyngha týsti. Qazaq ruhaniyatyna ish tartatyn mamandardyng barlyghy derlik din isteri salasynan shettetildi. Qazaq dinine qatysty zertteuding barlyghy arab dәstýrshildigining ortalyghy bolyp otyrghan «Núr-Mýbәrek» uniyversiytetine berildi. Olardyng qay baghytty qorghaytynyna, qazaq ruhaniyatyn talqandaudyng nebir qitýrqy josparlaryn jasaytynyna kýmәnim joq. «Arabtyng sharighatyn qabyl etpeseng mýsylman emessin» dep qazaqtyng sanasyn osy kýnge deyin ulap kelgen Ortalyqtyn, búdan bylay qazaq ruhaniyatyna qyzmet etedi degenge kim senedi? Anyghyna kelgende ol jerde birli-jarym bolmasa, qazaq ruhaniyatynan habary bar maman da joq. Al, kýshtik qúrylymdar men Din basqarmalarynda qyzmet isteytin sarapshylardyng barlyghy derlik uahhabiylik-salafiylik baghyt ókilderi ekendigine songhy bir jyl kóleminde tolyghymen kózimiz jetti.

Din bir jaghynan, Batystyng adam ruhyn azghyndatatyn muzykasy men modasy t.b. adam ruhyn azdyratyn týrli aila-sharghysyna esik aiqara ashylyp, jastardyng ruhyn ylastaudyng bar mýmkindigi jasaldy. Ghylym men biliming de qazaq ruhaniyatynan alshaqtatylyp, Ibilisting jeteginde ketip, soghan qyzmet etip jatyr. Múnday jaghdayda qaymana qazaqtyng ruhany azghyndyqqa týspegende nesi qaldy? Keshegi kýni Múhtar aghamyzgha týrkistandyqtardyng kórsetken «syi-qúrmeti» sol qazaqtyng ruhany ahualynyng azghyndyqqa úshraghandyghynyng kórsetkishi dese bolady. Bolmasa, Týrkistan halqy múnday emes bolatyn. Aqyn Múhtar dese Týrkistan halqy óre týregelip, qyzmet etuge dayyn edi. 2007 jyly Múhtar aghamyz partiya qúramyn dep, Almatyda qúryltay shaqyrghanda Týrkistannan 4-5 avtobus bolyp baryp, sol jiyngha qatysqanymyz, qoldau kórsetkenimiz esimde. Sol jyldyng jeltoqsan aiynda Múhtar Shahanovtyng saylau aldy kezdesuinde uniyversiytetting Mәdeniyet sarayyna kezdesuge kelgen halyqtyng syimay qalghanyna kuә bolghanbyz. Sol halyq býgin joq! Qayda! Ólgeni óldi, qalghany sýiretilip әli jýr. Biraq ol halyqtyng ruhaniatty izdeytin, Múhtarday aqynyn izdeytin shamasy joq. Biri moynyna týsken kredit salmaghynan basyn kótere almay jýrse, ekinshisi ashkózdenip, «birin eki, ekisin ýsh qylsam» dep jantalasyp, baylyqtyng sonynda ketti. Bayaghy zamanda Yasauy babamyz óz hikmetinde aitatyn:

Ústaz, dinsiz qúldar boldy hakim,
Menmendik dýkenin ashyp, boldy zalym.
Halyq ishinde qor boldy dәruish ghalym,
Kópshiligi halyqtyng kәpir boldy kórgin.

Dinsiz ústazdargha esh qauip joq,
Dýnie malyn jiyp, esh toyary joq.
Úshyp qonyp, ólimnen esh habary joq.
Ol jannyng dýnie dini boldy kórgin! – degen zaman bizding basymyzgha taghy týsti.

Olay bolsa, búl jerde «Týrkistandy týrki әlemining ruhany ortalyghy etemiz» degen memleketting strategiyalyq jospary ne bolmaq? degen súraqtyng tuyndaytyny zandy. Eshtene de bolmaydy. Qalany qúrlyspen qansha kórkeytkenimen, ruhaniyaty bolmasa, Yasauiyding ilimin tiriltip, qayta janghyrtpaytyn bolsa, onda búl jasalyp jatqan bar júmystyng nәtiyjesi nólge teng bolady. Týrkistan ózining ruhaniyatymen, Yasauiyimen Týrkistan! Onsyz búl jәdiger qalanyng mәni de, qúny da joq! Biraq Týrkistan ruhaniyatyn oyatatyn mýmkindik te joq. Óitkeni, 2010 jyly sopylyrgha qarsy ashylghan soghys tek, «zikirshilerdi, Ismatulla qaridy ghana emes, býkil qazaq ruhaniyatyn Yasauiyden bastap, Abay men Shәkәrimge deyin týrmege jabumen ayaqtalghan bolatyn. Olardyng qatarynda Múhtar Shahanov siyaqty qazirgi qazaq ruhaniyatynyng ózegin ústap otyrghan aghalarymyz da bar. Sodan beri qazaq ruhaniyaty týrmede otyr. Áli aqtalghan joq. Sondyqtan múnday jaghdayda, «ruhaniyattan júrday bolypsyn» dep halyqty sóguding de, renjuding de reti joq siyaqty.

Sol zaualdan qútyludyng joly bar ma? Bar. Ol – halyqtyng ruhaniyatqa qayta oraluy. Yasauiyding ruhany múrasyna qayta oraluy desem artyq aitqandyq emes. Óitkeni, Imam Mәdi «adamzat balasy ózining ruhany bolmysyna qayta oralyp qana aqyrzaman zaualynan qútylady» dep jar saluda. Al, Imam Mәdi ústanymy men Yasauiyding ruhany múrasy arasynda aiyrmashylyq mýlde joq dese bolady. Demek, әli de bolsa, qazaq halqynyng aldynda Tәnir Taghalanyng qaharynan qútyludyng mýmkindigi bar. Ol – Yasauiyding ilimine, Týrkistan ruhaniyatyna qayta bet búru. Basqa jol joq! Qalghanyn patsha kónilderiniz bilsin! Tandau qazaqtyng ózinde.

Zikiriya Jandarbek

Abai.kz