Preziydent Q.Toqaevtyng qazaq tiline degen shynayy janashyrlyq kózqarasy qabyldaghan sheshimderi men úsynystarynan aiqyn angharylyp otyr. Álipbiydi jetildiruge baylanysty jәne tildik reformagha qatysty tapsyrmalary osynyng aighaghy. 

Eng birinshi tildik reforma degenimiz ne degen súraqqa toqtala ketsek. Jalpy reforma degen sózding ózi bәrimizge belgili «ózgeris» degen maghynany bildiredi. Osy latyn grafikasyna kóshu sharalary bastalghannan beri әsirese ghalymdar, tilshiler tarapynan «tildik reforma» jýzege asady degen tirkes óte jii aitylyp kele jatyr. Sonda tildik reforma degen ne? Qoldanystaghy sózderimizdi basqa sózdermen auystyryp, mýlde basqa tildi qabyldau ma? Joq әriyne. Tildik reforma degenimiz:

Birinshiden, belgili bir tilding grafikasyna, yaghny әlipbiyine, leksikasyna, grammatikasyna jәne sózdik qoryna jýrgiziletin ózgeris;

Ekinshiden, búnday ózgerister sol tildi qoldanudy jenildetu maqsatynda jasalady, yaghny tildegi әriptik bolsyn, grammatikalyq bolsyn, leksikalyq túrghydan bolsyn qiyndyq tudyratyn, basy artyq elementterden qútylu;   

Ýshinshiden, búl ózgeristerding arnayy qújattar arqyly resmy týrde bekitilui jәne halyqtyng jappay soghan baghynuy. 

Mine, tildik reforma degen úghym osylardy bildiredi. 

Jalpy әlemde tildik reforma úghymy eng birinshi әlipby men emleni jenildetumen, orfografiyany onaylatumen tikeley baylanysty qarastyrylady. Mәselen әlem tilderi mysalyna qarasaq, qytaylar jazuyndaghy dәstýrli iyeroglifterdi jenildetilgen iyeroglifterge, chehtar XIX ghasyrdaghy w әrpin v tanbasyna auystyruyn tildik reforma retinde qarastyrady. Keybir tilderde kóne tildik elementterden bas tartyp, sózdikterdi janartu ýrdisi bolghan, búny da tildik reformagha jatqyzady, sonday-aq qosymshalardy qysqartu, ózgertu ýrdisi de tildik reforma dep tanylady. Mysaly alysqa barmay-aq orys tiline nazar salsaq, I Petrdin  túsyndaghy alfavittegi ózgeristi, XVIII ghasyrdaghy Lomonosovtyng orys tilining baylyghy men mýmkindikterin sipattaghan grammatikasynyng jaryqqa shyghuyn, sonday-aq 1917-18 jyldardaghy emledegi ózgeristerdi, odan keyingi 1918-56 jyldar aralyghyndaghy emledegi ózgeristerdi tildik reforma dep baghalaydy. 

Al qazaq qoghamynda tildik reforma boldy ma? Áriyne boldy, әlipby auystyru negizinde 3 ret tildik reforma jýrgizildi. Onyng eng birinshisin, jazudy ontaylandyru jәne halyqty jappay sauattandyru isin jenildetu baghytyndaghy alghashqy reformany A.Baytúrsynúly jasady. A.Baytúrsynúly jasaghan tildik reforma qanday boldy degende: 

1) Qanshama ghasyr boyy ózgerissiz qoldanylyp kele jatqan arab әlipbiyindegi qazaq tili ýshin qajetsiz dep tanylghan  artyq 12-13 tanbany alyp tastady;

2) Ortatýrki jazu dәstýrine tәn elementter men týrki qosymshalarynan qazaq jazu jýiesin tolyqtay tazalady;

3) Týpnúsqamen jazylyp jýrgen arab, parsy sózderin qoldanystan shygharyp, qazaq tilining aitylymyna iykemdelgen núsqasyn ornyqtyrdy;

4) Últtyq jazu jýiesine negizdelgen eng alghashqy emle erejelerin qalyptastyrdy. 

Búl HH ghasyrdyng basyndaghy eng sәtti әri tiyimdi jasalghan tildik reforma boldy.  

Odan keyin bәrimizge belgili 1929 jyly latyn grafikasyn qabyldadyq. Búl kezendegi jazu reformasy týrki halyqtaryn kirillisagha ótkizu ýshin uaqytsha jasalghan nәrse bolatyn. Búl kezdegi reformada da til janashyrlary jazudy jetildiruge, jenildetuge jantalasty. Búl eki kezendegi әlipby jýisinde, yaghny Baytúrsynúly әlipbii men 1929 jylghy latyn әlipbiyinde basy artyq tanbalar bolghan joq. Sol ýshin de kirme sózderding barlyghy últtyq dybystyq erekshelikke sәikes jazylghan bolatyn. Odan keyingi qabyldanghan kirill әlipbiyin bәrimiz bilemiz. Tól dybysymyz 28 bolsa da, 42 әripti qabyldap, 80 jylgha juyq orys sózderin orys orfografiyasymen, qazaq sózderin qazaq orfografiyasymen jazyp kele jatyrmyz. 

Endi dәl qazirgi tandaghy qolgha alynyp otyrghan jazu reformasy, yaghny latyn әlipbiyine kóshu – eng birinshiden artyq әripterden qútylugha mýmkindik jasap otyr. 2017 jyldan bastap latyngha kóshuge baylanysty júmystar bastalyp ketti. Qazaq jazuy ýshin qanday әlipby kerek, әlipby qanday sharttar men talaptargha jauap berui kerek, emlening qúrylymy men mazmúny qanday baghytta bolu kerek degen mәsele birshama aiqyndaldy. Qazir arnayy qúrylghan júmys toby mamandary osymen ainalysyp jatyr. 

Jazu reformasynyng sәtti, әri uaqtyly  jýzege asuy ýshin myna nәrselerge basa nazar audarghan dúrys degen oidamyn:

1) Preziydent әlipbiydi jetildiruge baylanysty sheshim qabyldanghan song qogham pikirimen sanasu maqsatynda jekelegen azamattar tarapynan úsynylghan әlipby jobalary talqylaudan ótip jatyr. Búl әriyne, paydaly, dúrys. Desek te aldaghy uaqytta kelip týsip jatqan búnday jobalardyn  әrqaysysyn talqylaugha uaqyt ketirmey, orfografiyalyq top mýsheleri dúrys dep tanyghan, ontayly әlipby jobasy tez arada Ýkimetke úsynyluy kerek. Sebebi, últtyq jazudyng sharttaryna sәikes kelmeytin, qazaq jazuyna jaramaytyn әlipby jobalaryn talqylaugha uaqyt ketiruding qajeti joq. 

2) Bir dybys bir tanbamen belgilenui kerek, әr dybysqa jeke-jeke tanba arnaluy kerek, digraf, trigraftar әlipby qúramynda bolmauy kerek degen prinsipten auytqymauymyz qajet, búl orfografiyalyq júmys tobynyng qarary retinde resmy týrde úsynylghany dúrys. Búnday resmy týrdegi qarardyng bolmauy kesirinen әlipby jobasyn úsynushylar tarapynan eki dybysty bir tanbamen beru, t.b. kemshilikter oryn alyp jatyr.  

3) Jazu reformasyna qogham bey-jay qaramaytyny anyq, osy túrghydan alghanda ghalymdar tarapynan bolsyn, halyq tarapynan bolsyn pikir qayshylyq pen dau-damaydyng oryn alu zandylyq jәne búny toqtatpasa ol jalghasa beredi, eshqashan toqtamaydy. Sol ýshin dúrys dep tanylghan 4-shi әlipby men emle erejesi  resmy týrde arnayy Jarlyqpen bekitilui kerek (maqúldanu emes). Emle erejesi bekitilgennen keyin jýieli júmys jýredi. Latyn әlipbiyine kóshu júmystarynyng barlyghy osy emle erejesine tirelip otyr.  

4) Qazir 42 әrip 32 әripke týskennen keyin emledegi eng kóp ózgeris kirme sózderdi tanbalauda bolyp otyr. Osy mәselede puristik baghytty ústanushylar men kerisinshe jaqtamaushylar tarapynan pikir ekige jaryldy. Puristik baghyttyng jaghymdy da, jaghymsyz da tústary bolatyndyghyn eskeruimiz kerek. Ministr sózin ministir, uniyversiytet sózin ýnibersitet, filim sózin pilim dep jazghannan eshkim patriot bolyp ketpeydi, búlaysha týbegeyli tónkeris jasaugha asyqpauymyz kerek. Sebebi biz HH ghasyrda emes, HHI ghasyrda aqparattyq tehnologiya damyghan zamanda, ýshtildilik jýiesi bar qoghamda otyrghanymyzdy jәne kiril sanadaghy halyq pen latyn sanadaghy jas úrpaqtyng aralyghynda otyrghanymyzdy úmytpaghanymyz jón. Tildik reforma degen jazudy, orfografiyany jenildetu ekendigin eskersek, bazalyq normada qalyptasqan sózderge týbegeyli tónkeris jasau qalam ústaushylargha jenildik emes, qiyndyq tudyratyny sózsiz. Sol ýshin bastapqy kezende әlipby qúramynda tanbalary joq kirme sózderding jazylymyn retteuge basa nazar audarylghany dúrys.   

Gýlfar Mamyrbek

Sh.Shayahmetov atyndaghy «Til-qazyna»
últtyq ghylymiy-praktikalyq ortalyghy
Orfografiya basqarmasynyng basshysy

Abai.kz