Aragha birshama uaqyt salyp, konferensiyamyzdyng kezekti qonaghy - «Qazaqstanda parlamentshilikti damytu qory» qoghamdyq qorynyng preziydenti Zәuresh Battalova hanym oqyrmandardyng ótkir de oily saualdaryna jauap bere otyryp, eldegi demokratiya, adam qaqy, әleumettik-ekonomikalyq, qoghamdyq-sayasy jaghdaylar jónindegi oilaryn ashyq әri býkpesiz jetkizedi.

«Abay-aqparat»

- Siz senator kezinizde Memlekettik tilge (qazaq tiline) qarsy shyqqanynyz ras pa? Negizi, qazaq tili qashan óz orynyn iyelenedi dep oilaysyz?

Qazir Ghalymjan Jaqiyanov qayda? Densaulyghy jaqsy ma? Ol kisi nege Preziydent saylauyna týspedi?

- Ádiletsizdikke, zanbúzushylyqqa, adam qúqyghynyng búzyluyna qarsy shyqqanym ras. Al, «ana tiline qarsy shyqty» degen  jansaq sóz. Kerisinshe, men senator bolghan kezimde qazaq tilin kәsiby dengeyde paydalanugha ýirenip, isti qazaq tilinde jýrgizudi qolgha aldym. Orta jәne joghary oqu oryndaryn oryssha tәmәmdasam da, býgin de qoghamdyq jәne sayasy alandarda óz oi-pikirimdi ana tilimde mýltiksiz jetkize alamyn. Osy súbhattasu sózimning dәleli.

Aragha birshama uaqyt salyp, konferensiyamyzdyng kezekti qonaghy - «Qazaqstanda parlamentshilikti damytu qory» qoghamdyq qorynyng preziydenti Zәuresh Battalova hanym oqyrmandardyng ótkir de oily saualdaryna jauap bere otyryp, eldegi demokratiya, adam qaqy, әleumettik-ekonomikalyq, qoghamdyq-sayasy jaghdaylar jónindegi oilaryn ashyq әri býkpesiz jetkizedi.

«Abay-aqparat»

- Siz senator kezinizde Memlekettik tilge (qazaq tiline) qarsy shyqqanynyz ras pa? Negizi, qazaq tili qashan óz orynyn iyelenedi dep oilaysyz?

Qazir Ghalymjan Jaqiyanov qayda? Densaulyghy jaqsy ma? Ol kisi nege Preziydent saylauyna týspedi?

- Ádiletsizdikke, zanbúzushylyqqa, adam qúqyghynyng búzyluyna qarsy shyqqanym ras. Al, «ana tiline qarsy shyqty» degen  jansaq sóz. Kerisinshe, men senator bolghan kezimde qazaq tilin kәsiby dengeyde paydalanugha ýirenip, isti qazaq tilinde jýrgizudi qolgha aldym. Orta jәne joghary oqu oryndaryn oryssha tәmәmdasam da, býgin de qoghamdyq jәne sayasy alandarda óz oi-pikirimdi ana tilimde mýltiksiz jetkize alamyn. Osy súbhattasu sózimning dәleli.

Qazaqstanda memlekettik til mәselesi osy uaqytqa deyin tolyq sheshilmegen ýlken problema ekeni bәrimizge mәlim. Memleketimizde tilge qatysty qolgha alynyp jatqan ghylym-bilim jәne sayasy reformalar men jobalardyng nәtiyjeleri óte tómen ekeni belgili. Mening oiymsha, qazaq tili qoghamnyng barlyq salasynda: memlekettik qyzmette, ónerkәsipte, kýndelikti ómirde memlekettik til retinde mindetti týrde  paydalanyluy tiyis. Búl Ata zanymyzdy jәne Til turaly zandy  naqty ústanu degen sóz jәne ony oryndau Qazaqstannyng әr azamatynyng mindeti. Sondyqtan osy ústanymdy eng birinshi ózimiz basshylyqqa aluymyz kerek. Sosyn biylikte otyrghan sheneunikterge, deputattargha, memlekettik jәne budjettik mekemelerding qyzmetkerlerine, kәsipkerlerge osy ústanymdy minsiz oryndaugha talap qong kerek, qoghamdyq baqylau jasap, zandy oryndamaghany ýshin olardy jauapqa tartyp, tipti sotqa deyin jetkizip Qazaqstannyng zandaryn oryndatu kerek. Sonda ghana qazaq tili naghyz memlekettik til dәrejesine jetedi dep oilaymyn.

Ghalymjan Jaqiyanov qazirgi kezde shetelde túrugha mәjbýr. Ókinishke qaray, Qazaqstanda túru oghan qauipti. Deni sau, aman-esen. Al Preziydent saylauyna týsu turaly Ghalymjannyng ózinen súrau kerek.

- Zәuresh hanym, óziniz jetekshilik etip otyrghan "Qazaqstanda parlamentarizmdi damytu qory" qashan, qalay, ne ýshin qúrylghan, qyzmet týri, baghyty, maqsaty qanday?

- «Qazaqstanda parlamentshilikti damytu qory» qoghamdyq qory 2007 jylghy 16-shy jeltoqsanda qúrylghan. Qor qúryltayshylary: men jәne Bolatbek Bilәlov pen Timur Qúliyev degen Qazaqstan Respublikasynyng azamattary.

Qor qyzmetining mәni - Qazaqstan Parlamenti men jergilikti ókiletti organdar júmysyn jetildiruge, sonday-aq, demokratiya instituttarynyng róli men tiyimdiligin arttyru bolyp tabylady.

Qor maqsatynyng qyzmeti:

- Qazaqstanda QR Parlamenti qúziretin biylikti aiqyn bólisu jýiesinde basymdylyq dengeyine deyin úlghaytugha baghyttalghan konstitusiyalyq-qúqyqtyq ózgeristerdi jýzege asyru ýshin jaghday jasau;

- QR Parlamenti men jergilikti ókiletti organdar qyzmetinde ashyqtyq pen jariyalylyqty qamtamasyz etu;

- QR Parlamenti men jergilikti ókiletti organdar qyzmetine monitoring jýrgizu, bagha beru jәne boljau;

- Qazaqstanda parlamenttik jәne jergilikti ókiletti organdardaghy demokratiyanyng jaghdayy men damu tendensiyalary turaly júrtshylyqty habardar etu;

- QR Parlamenti men jergilikti ókiletti organdardaghy deputattarymen әriptestik qarym-qatynas ornatu;

- QR Parlamenti, parlamenttik qúrylym men jergilikti ókiletti organdar deputattaryn aqparattyq qoldau;

- QR Parlamenti depuattaryna zang jobalaryn dayyndau men baghalauda sarapshylyq kómek kórsetip, olardyng zang shygharudaghy bastamashylyq qúqyn jýzege asyrugha kómektesu;

- QR Parlamenti men jergilikti ókiletti organdardyng әreketterine deputattyq baqylau funksiyasyn tiyimdi jýzege asyrugha kómektesu;

- shetel parlamentariylerimen baylanys ornatu jәne sheteldik parlamentshilikting tәjiriybesin ýirenu;

- Qazaqstanda azamattyq qogham men demokratiyalyq kózqarasty damytugha baghyttalghan qoghamdyq bastamalardy qoldau;

- Qazaqstanda parlamentarizmdi damytu qorynyn" 1983 jyly preziydent Ronalid Reygannyng kezinde AQSh Kongresi qúrghan "Demokratiya Últtyq qory" ("Nasionalinyy fond demokratiiy") amerikalyq ýkimettik emes úiymymen jәne oghan qarasty Halyqaralyq respublikalyq institutpen (Mejdunarodnyy respublikanskiy institut)  baylanysy bar ma?

- «Qazaqstanda parlamentshilikti damytu qory» qoghamdyq qorynyng «Demokratiya Últtyq Qory» amerikanyng ýkimettik emes úiymymen jәne oghan qarasty Halyqaralyq Respublikalyq Institutymen baylanysy joq. Biraq halyqaralyq úiymdarmen qarym-qatynas qúru josparymyzda bolghandyqtan bolashaqta baylanys jasauymyz mýmkin.

- Óziniz de senator boldynyz, aty әlemge әigili AQSh senatory Djon Makkeyndi tanisyz ba? Onyng negizgi enbekterin aityp bere alasyz ba?

- AQSh senatory Djon Makkeyndi búqaralyq aqparat qúraldary arqyly bilemin. Ómirbayanymen, onyng negizgi enbekterimen tanyspyn. Biraq meni Eleonora Ruzvelitting ómirbayany qatty qyzyqtyrady, onyng enbekterin asa joghary baghalaymyn jәne ózimning qoghamdyq isimde onyng adam qúqyghyn qorghau jónindegi tәjiriybesin jii qoldanamyn.

- 2010 jyldyng ayaghy, 2011 jyldyng basynan Soltýstik Afrika men Tayau Shyghys elderinde bolghan jәne bolyp jatqan oqighalargha qanday bagha beresiz? Osylargha úqsas oqighalar Qazaqstanda boluy mýmkin be?

- Soltýstik Afrika men Tayau Shyghys elderinde bolghan, bolyp jatqan oqighalar turaly aitarym: memleketti úzaq uaqyt boyy basqaru halyqqa jәne basqaryp otyrghan patshalyqqa óte qauipti. Halyq qanday momyn bolsa da, qanday qaranghy bolsa da kózi ashylatyn kezi keledi, ózgeristerdi talap etedi jәne biylikke narazylyq bildiredi. Sondyqtan әdil saylau jәne auystyrmaly biylik boluy tiyis. Áytpese, osy elderde bolghan jaghdaygha úqsas oqighalar kez kelgen memlekette boluy mýmkin. Qazaqstanda da onday kezeng tumasyna eshkim kepildik bere almaydy.

- Tayau Shyghys oqighalary jayly BAQ taratqan jәne arnayy enbekterde jazylghan aqparattargha sәikes kóterilister Facebook jәne Twitter siyaqty әleumettik jeliler arqyly úiymdastyrylghan. Siz de "Moy Miyr" siyaqty әleumettik jelilerdi belsendi paydalanushylardyng birisiz. Sizding pikirinizshe, әleumettik jeliler arqyly Qazaqstan jýiesine týbegeyli ózgerister jasaugha bola ma? Onday mýmkindik bolyp jatsa ony eng birinshi bolyp kelesilerden kimder paydalanady dep oilaysyz:

• oppozisiya;
• radikaldy islam uaghyzdaushylary men ústanushylar (uahabiyler men sәlәfiyler);
• sopylar, zikirshiler, yassauiyshiler, ismatullashylar;
• tәnirshilder;
• totalitarlyq jәne destruktiyti sektalar;
• nasional-patriottar, últshyldar;
• orys-kazak obshinalary;
• traybalister;
• t.b. (óz núsqanyz).

- Mening oiymsha, әleumettik jeliler arqyly Qazaqstannyng biylik jýiesine týbegeyli ózgerister engizuge әli de  jetkilikti emes. Sebebi internet paydalanugha qazaqstandyqtardyng kópshiligining qoly jetpeydi. Jәne biylik búqaralyq aqparat qúraldary turaly arnayy zang qabyldap is jýzinde sóz, internet bostandyghyn shektedi. Parlament deputtarynyng tipti internet turaly zang engizuge úsynystar jasaghany esimizde. Sonymen qatar, alandaushylyq tughyzatyn bir jaghday, internet jelileri arqyly islam dinining týrli aghymdaryn nasihattaytyn adamdar qazir kóbeyip barady.

- Eger Qazaqstanda Tayau Shyghys elderindegidey kóterilister bastala qalsa, Siz jәne Siz basqaratyn qor qay jaqta bolady, kimdi qoldaydy, biylikti me, әlde potensialdy kóterilisshilerdi me?

Qúrmetpen, Saylau Bolat.

- Eger Qazaqstanda Tayau Shyghys elderindegi oqighalar oryn alsa, men әdildik pen demokratiyalyq damu baghytyn, adam qúqyghyn qorghay alatyn myqty memleket kúru jolyndaghy topty shyn niyetimmen jaqtaymyn.

- Qazaqta eldi basqara alatyn taza adam bar dep aita alasyz ba? Bar bolsa, olar kimder?

- Áriyne bar. Áytpese el bolamyz ba? Biraq býgingi kýni Qazaqstanda adal, isi taza birtuar azamattardyng attaryn jariyalau óte qauipti. Olar biylikting qughynyna úshyrauy mýmkin. Sondyqtan mening ústanymym: sol adamdardy ishtey jәne ispen qoldau, qoghamdy damytu jolynda olarmen birigu arqyly elimizge adal qyzmet etu. Uaqyt keler, zaman ózgerer.

- Zәuresh hanym!

Sizding oiynyzsha, býgingi tanda memleket jastargha tiyisti dengeyde kónil bólip jatyr ma?

- «Qazaqstanda parlamentshilikti damytu qorynyn» preziydenti retinde jastar parlamentarizmi qanday dengeyde dep esepteysiz? Jәne osy parlamentarizm nege kenjelep keledi? Óitkeni jastardyng qordalanghan problemalary kýn sayyn artyp kele jatqany jasyryn emes. Áleumettik túrghydan olar qorghalmaghan. Sonda býgingi parlamentte qazaq jastarynyng mýddesin qorghaytyn, arman-tilegin, múnyn eskeretin jas deputattar qayda, olar nege joq?

- Býgingi zaman jastary kóp mýmkinshilikter  bola túra   sol mýmkinshilikterdi paydalanugha qol jetkize almay otyr. Memleket jastar mәselesine kónil bóluge tyrysady. Biraq búl tek formalidy týrde. Is jýzinde qazirgi tanda jastar mәselesi elimizding ýlken problemasyna ainalghan. Qazaq jastarynyng damuyna kóp mýmkinshilikter jasalsa da, ol tek oqyp jatqan studentterge nemese qala jastaryna baghyttalghan. Al auyl jastary, nashar otbasylardaghy jasóspirimder nazardan tys qaluda. Qazirgi  jastardyng eng negizgi problemalarynyng biri búl - jaqsy bilim alugha mýmkindigining azdyghy, óz mamandyghy boyynsha júmysqa ornalasa almauy jәne baspana mәselesi. Al memleket, sayasy partiyalar búl mәselelerdi sheshuge әli dayyn emes. Sondyqtan elimizding gýldenuining eng birinshi basymdylyghy retinde qazirgi jastardyng bәsekege qabilettiligin qoldau jәne damytu dep sanaymyn. Osynday jastarymyzdyng boluy - últtyng gýldenui men damyghan azamattyq qoghamnyng kepili, yaghni, elimizding demokratiya institutynyng tiregi.

Birinshiden aitarym, adamdardyng kóbisi parlament jәne parlamentarizm degen úghymdardy shatastyrady. Parlament búl - memlekettik biylikting jogharghy ókiletti zang shygharushy organy. Al parlamentarizm  - parlament basymdyqqa ie bola otyryp, atqarushy biylik pen ýkimetten esep alatyn qoghamdyq instituttyng bir týri. «Jastardyng qordalanghan problemalary kýn sayyn artyp kele jatqany, әleumettik túrghydan olar qorghalmaghany» turaly aitqanynyz shynymen de ras. Biraq búl mәseleler tek jastardyng mәseleleri emes qoy. Sondyqtan, jastar problemalarymen ainalysu, jastar mýddesin qorghau tek jas deputtardyng ghana emes, barshamyzdyng ortaq mindetimiz.

- Qúrmetti Zәuresh!

Qazaq jersiz, ýisiz,  jaghdaysyz, tili mazaqqa ainalghan qalypta әli qansha uaqyt azapty kýn keshe beredi dep oilaysyz? Sizding oiynyzsha búdan shyghudyng qanday joldary bar?

- Búl qazaqtyng tek ózine ghana baylanysty. «Oyan, qazaq!» dep úrandatu jetkiliksiz. Qazaq halqy óz qúqyghyn biluge, paydalanugha jәne qorghaugha at salyspasa, naqty tәuelsizdikke eshqashan qol jetkize almaydy, azapty kýiden shyqpaydy, kedey ómir keshedi, saltynan, tilinen aiyrylady.

- Zәuresh hanym, biylikte kimge senesiz? Oppozisiyadan kimge senip, kimdi syilaysyz?

-Biylikting tórinde otyrghan basshylargha, memlekettik qyzmetkerlerge senu qiyn. Halyq múqtajyn bilmese, ózderi qabyldaghan zandardy oryndamasa, әdil sot sheshimderin qabyldamasa, otyrghan taqtary ýshin ar-namysyn satsa,  biyliktegilerge qalay senuge bolady?!

Oppozisiyadaghy kóp adamdardy syilaymyn. Bәrin atap shyghu mýmkin emes. Birin atap, birin atamay ketsem, renjitip alarmyn.

- Zәuresh hanym!

Áleumettik tendik turaly jii aitylyp jýr. Demokratiyalyq-әleumettik respublikagha qalay qaraysyz?

- Qúqyqtyq, demokratiyalyq, әleumettik memleketterde halyqtyng ekonomikalyq- әleumettik jәne mәdeny qúqyqtary dúrys jolgha qoyylghan. Sondyqtan sol joldyng Qazaqstanda iske asqanyn qalaymyn.

- Zәke, qazaq qoghamyn týletu ýshin qanday әreket kerek? Qazaqstan demokratiyasynyng alghashqy buyny orystildi bolyp, aqyry qúrdymgha ketti. Qazaqtildilerden demokratiyalyq kýsh qúru mýmkin be? Batys últshyldardy jaqtamaydy, biraq Gruziyadaghyday óz paydasyna paydalanady degen pikirge qalay qaraysyz?

-Orta Aziya jәne Kavkaz elderi erekshe memleketter ekeni sózsiz. Sondyqtan Gruziya memleketining tәjiriybesin Qazaqstangha engizu - ýlken qatelik. Qazaqtildilerdi men orystildilerdi biriktirip, demokratiyalyq kýsh qúru kerek. Sonday quatty kýsh qana qazirgi biylikke naghyz opponent boluy mýmkin. Bәrimizdi biriktiretin qúndylyqtar  - ol adamnyng fundamentaldy  qúqyqtary. Adam qúqyqtaryn qorghau jolynda birigeyik. Sol arqyly qazaq tilin órkendetuge de jaghday tuady.

- Qazaq jastarynyng әsire dinshil bolu sebebi nede? Elde mynnan astam protestant úiymdary tirkelipti, búl qanday jospardyng nәtiyjesi boluy mýmkin? Kәreydegidey bizden protestant últ jasau jospary joq emes pe? Qazaq demokratiyasyn damytu ýshin isti neden bastau kerek? Saylau әdil bolsa, preziydent saylauyna týsesiz be?

- Jastardyng kóbi dinshil bolyp barady. Meninshe, onyng eng birinshi sebebi, memleketimizde jastar sayasaty mýshkil jaghdayda. Jastardyng tәrbiyesimen ne memleket, ne otbasy naqty ainalyspaydy. Sondyqtan qazaq jastary týrli diny aghymdardyng qúrbany bolyp ketui әbden mýmkin. Osy mәsele jóninde memleket qatty oilanuy kerek. Bir jaghynan qazaq jastarynyng dinshil boluyna qarsy emespin. Biraq dәstýrli islamgha jatpaytyn is-әreketterden jastardy saqtandyru qajet dep sanaymyn. Jastarymyz dindi jamylyp jaman әreketterge, ne bolmasa әdepsizdik jolgha ketpese bolghany.

Meninshe, Qazaqstanda demokratiyany damytu ýshin eng әueli azamattardy memleket isin basqarugha qatysa alatyn qúqyghyn paydalanugha ýiretuden bastau kerek. Búl -halyqaralyq qúqyq. Qazaqstan azamattary býgingi biylikten de, bolashaq biylikten de esep alu qúqyqtary bar ekenin bilui tiyis. Jәne Qazaqstan azamattaryn biylikting qabyldanghan sayasy sheshimderine bagha berip, sol sheshimder halyqqa qyzmet jasamay, biylikting ózine ghana qyzmet jasasa, onda biylikti zandy týrde sayasy kýres arqyly ózgertip nemese sayasy sheshimderding kýshin jong әreketterin jasau jolynda biriktirip, jeniske jetkizu kerek.

Preziydenttikke jeke adamnyng shyghuy dúrys emes. Búl piar aksiya nemese shou emes, búl sayasy kýres. Preziydenttikke halyqtyng koldauymen shyghu kerek. Eger halyq qalauyna ie bolsam, preziydenttik saylaudan, sayasy kýresten bas tartpaymyn jәne osy nauqangha qatysam, qanday jaghday bolsa da kózdegen maqsatymnan taymaytynymdy aita alamyn. Eger saylau kýresining jolynda әdildik joq bolsa, býgingi preziydentke naqty sayasy opponenttik is-әreket kórsetuge dayynmyn, al әdil saylau ótkizetin uaqyt tusa, onda tek qana jenip shyghugha kýsh salamyn. Biraq mening oiymsha, Preziydent bolu maqsat emes. Preziydenttik mindetin zandy týrde atqaru, halyqqa adal qyzmet etu, memleketti әdil basqaru jәne damyghan memleketterding qataryna qosu - eng kýrdeli maqsat dep osyny týsinemin.

- Qazaqtarda jasandy liyderlerdi aitpaghanda, liyderler óte az. Sebebi nede?

- Liyder nemese kóshbasshy - kóshti bastaushy әri basqarushy degen úghymdy bildiredi. Sayasy is-әreketti jýzege asyruda halyqtyng nemese belgili bir әleumettik toptyng mýddesin tolyq sezinip, qorghay biletin, boyyna sayasy qayratkerge layyqty qasiyetterdi jiya biletin adamdy aitamyz. Búnday adamdar ortamyzda az emes ekenine kýmәnim joq. Biraq olargha baghany men de, siz de bere almaymyz, baghany tek halyq bere alady. Sondyqtan liyder bolu ýshin aldymen halyqtyng senimine kiru ýshin kýresu kerek. Sonda halyqtyng qoldauymen sayasy kýres arqyly biylikke bәsekelestik kórsetuge bolady.  Osynday jaghdayda biylikke qoghamnyng pikirimen sanasugha tura keledi. Al sanaspasa, onda sayasy kýresti kýsheytip, biylikti auystyru kerek. Taghy bir aitarym, ortamyzda memleket basqara alatyn kóshbasshylardyng az boluynyng sebebi, Qazaqstanda sayasy bәsekelestik ortanyng joqtyghyna baylanysty.  Adam ózining kóshbasshylyq qasiyetterin bәsekede ghana kórsete alady. Elimizde biylik etetin bir ghana partiya jәne bir ghana adam, sәikesinshe bir kóshbasshy bolatyn jýie qalyptasqan. Juyrda Qazaqstanda qabyldanghan eshbir týsindiruge jatpaytyn «Últ kóshbasshysy» zany jәne bir partiyalyq Parlament osynyng dәleli bolyp tabylady.

- Qazirgi kezde bolyp jatqan "sopylar isine" berer baghanyz, sot prosesining zandy-zansyzdyghyna kózqarasynyz qanday?

- Ismatulla Maqsúmdy bilesiz be? Bilseniz ol kisini kim dep esepteysiz?

-Men dәstýrli islamdy ústanamyn. Biraq basqa dinderge senetin adamdardyng qalauyn da, qúqyghyn da syilaymyn jәne qoldaymyn. Dinge qatysty sot prosessteri halyqaralyq normalargha qayshy sot sheshimderin qabyldamau kerek dep esepteymin. Biraq qoghamgha ziyan keltiretin, halyqty arandatatyn, adam ólimine sebep bolatyn, adam qúqyghyn búzugha jol beretin din aghymdaryn qoldamaymyn.

Ismatulla Maqsúm turaly oqydym. Qazaqstandaghy men tanityn ziyaly adamdardyng ishinde ony qoldaytyndar bar ekenin bilemin. Ózim ol adamnyng isine naqty bagha bere almaymyn.

- Zәuresh hanym!

Bizding jerimiz keng baytaq, әri tabighy resurstargha bay. Halyq sany az, biraq nege kedeyshilikte ómir sýremiz?

- Halyq kedeyshilikte ómir sýrmeu ýshin biylikti esep beruge mәjbýrlep otyruy kerek, jer baylyghy men tabighy resurstardan týsken paydanyng halyqqa qyzmet etuin talap etu qajet. Ata-babalarymyzdyng bolashaq úrpaghyna nayzanyng úshymen saqtap, qorghap qalghan baytaq jeri, baylyghy tek biylikte otyrghandardyng paydalanuynda emes, eng birinshi qazaq halqynyng iygiligine júmsaluy tiyis.

- Oppozisiyada jýrip sharshaghan joqsyz ba? Songhy kezde búrynghyday belsendi bolmay kettiniz ghoy? Álde ónbes isti qoydynyz ba?

- Qoghamdyq jәne sayasy isti qoyamyn degen oiym joq. Qolymnan kelgenshe osy salalargha ózimning azamattyq ýlesimdi qosyp jýrmin. Býgingi zaman - búl sharshaytyn uaqyt emes. Al kórinbey ketsem, belsendiligimdi kórsete almasam búghan belgili sebepterding bar ekenin óziniz de bile jatarsyz. Jogharghy biylikke qaraytyn búqaralyq aqparat qúraldary mening isimdi nasihattamas. Al tәuelsiz BAQ-tardyng sany az. Mening isim turaly mәlimet alghynyz kelse, myna elektrondyq pochta arqyly habarlasynyz: z.battalova@mail.ru. Mening jasap jýrgen kýndelikti isimmen elektrondy BAQ arqyly tanysuynyzgha bolady.

- Zәuresh hanym, sәlemetsiz be? Qazaq qaytkende óz elinde, óz jerinde baspanaly bolady? Men búl jerde Astanada sol jaghalaugha talasqan bayshykeshterdi aityp túrghanym joq, óziniz týsinesiz.

- Qazaqstan Birikken Últtar Úiymynyng mýshesi retinde «ekonomikalyq, әleumettik jәne mәdeniyet qúqyqtary jónindegi Halyqaralyq paktini» qabyldaghan, sondyqtan ózi moyyndaghan mindetterdi mýltiksiz oryndaugha tiyisti. Osy pakting 11 babyna sәikes, әr adam layyqty baspanagha qúqyly. Jәne halyqaralyq standartqa sәikes, baspana - ol tauar emes, ol adam qúqyghy bolyp tabylady. Memleket osy qúqyqty búzugha jol bermeui kerek. Qazaqstandyqtar óz qúqyqtaryn bilip, ony  paydalanu ýshin kýresu kerek. «Jylamaghan balagha emshek joq» degendey, súrau bolmasa biylik te qozghalmaydy. «Layyqty baspana ýshin» qoghamdyq nauqanyn ózim bastap, qataryna ózimdi qoldaytyn azamattardy biriktirip, baspanasyz jýrgen, ne bolmasa baspanasynan aiyrylyp qalghan adamdardy qorghau jolynda jýrgenime tórt jyl bolyp qaldy. Mening oiymsha, osy isti Qazaqstannyng barlyq aimaqtarynda jalghastyru kerek. Sonda ghana bizding isimizding nәtiyjeleri ósedi jәne qazaqstandyqtardyng kópshiligining baspanaly boluyna mýmkinshilik tuady. Qoghamdyq nauqan turaly aqparatty osy jerde oqy alasyz: http://my.mail.ru/community/zhilje/

- Qazaq nege qanghyp jýr?

- Ortalyq Aziyanyng elderimen salystyrghanda Qazaqstan halqy qanghyp ketetin jaghdaygha әli jetken joq. Biraq әleumettik, túrmystyq dengeyining tómendigine baylanysty songhy jyldary kóship-qonu ósip barady. Auyldan qalagha, kishigirim qaladan ýlken qalagha kóship, jaqsy ómirdi ansap jýrgen halyq joq emes, bar. Múnyng basty sebebi, júmyssyzdyq, auyldardyng qúldyrauy, әleumettik kómekting joqtyghy. Býgingi kýni elding kóbi qalalardyng sayabaqtarynda baspanasyz, panasyz jýr. Sondyqtan jogharghy biylikting halyqtyng әleumettik jaghdayyn jaqsartatyn kezi keldi. Osy iske bәrimiz birigip at salysuymyz kerek.

- Sәlemetsiz be Zәuresh!

Ghalymjannyng hal-ahualy turaly jan-jaqty mәlimet berip ótseniz. El eri ghoy, ne istep jatyr?

- Ghalymjan turaly aitarym, azamat retinde jәne dos retinde ony qatty syilaymyn. Qanday qyzmetti atqarsa da Ghalymjan adal boldy. Ózining bilgirligimen, adamgershiligimen, júmyskerligimen jәne kóshbasshy qasiyetterimen Ghalymjan erekshe túlgha retinde ózin tanyta bildi. Ghalymjangha say jan joldasy Qarlyghash quanyshta da, qayghyda da ayauly da ainymas jary bolyp, Ghalymjannyng bedelin kóterip, bostandyghy ýshin janyn salyp Qazaqstannyng «dekabristkasy» ataghyna ie boldy. Mening dostarym Ghalymjan men Qarlyghash ýlgili otbasy, Berik pen Eljanday úldardyng sýiikti ata-anasy, elimizding maqtanyshy. Qazir Ghalymjan belgili sebeptermen qoghamdyq-sayasy isten shekteuli. Dýnie - kezek, búl zaman da óter.

- AQSh-tyng qoghamdyq úiymdarymen baylanysynyz qanday? "Ashyq qogham instituty", "Fridom haus" siyaqty úiymdar Sizdi qarjylandyra ma? Qarjylandyrsa, sayasy maqsattarynyz ýshin últtyq mýddeni satyp ketuim mýmkin dep oilamaysyz ba?

- Halyqaralyq, sonyng ishinde AQSh-tyng úiymdarymen tikeley baylanysym bolmasa da, olardyng qatysuymen úiymdastyrlatyn dóngelek ýstelderge, konferensiyalargha jii qatysamyn. Osy is-sharalargha qatysu arqyly men halyqaralyq adam qúqyghyn qorghau tәjiriybesin Qazaqstan tәjiriybesimen salystyryp, kýshti jaqtaryn aiqyndap, ony ózimizding zannamamyzgha engizumen ainalysamyn jәne ózimning sayasy jәne qúqyq qorghau ústanymymdy qalyptastyramyn.

"Ashyq qogham instituty", "Fridom haus" siyaqty úiymdar «Qazaqstanda parlamentshilikti damytu qory» qoghamdyq qoryn eshqashan qarjylandyrghan emes. Birneshe ret Europadaghy Qauipsizdik jәne Yntymaqtastyq Úiymynyng granttaryna ie boldyq. Sheteldik úiymdardyng qarjylandyruymen júmys isteudi  últtyq mýddeni satqan dep sanau mýldem dúrys emes dep esepteymin. Men ózimning sayasy ústanymymdy bilemin, halyqqa da búl ústanym mәlim. Sheteldikterding aldynda Qazaqstangha eki jaqty sayasat qoldanbay, ekonomikalyq qyzyghushylyq tanytpay, kez kelgen jerde adam qúqyghyn qorghau turaly aityp jýrmin jәne osy sayasatty әrqashan saqtaytyn túlghalardyng birimin.

- Songhy Preziydent saylauy kezinde ýleskerlerdi, halyqty bastap, Aqordagha qaray ýsh ret jol tarttynyz. Bir joly Túrghanqúlovtyng jauabyn qanaghat tútqanday boldynyz. Sol uaqyttarda búl sheru Saray tónkerisine jalghassa degen oiynyz boldy ma? Jeke bas qauipsizdiginiz ýshin qoryqpadynyz ba?

- Aqordanyng manayyna bizdi qúqyqqorghau organdarynyng qyzmetkerleri jolatpaytynyn bildik. Olar biylikti qorghaytyn qarugha ainaldy ghoy. Sondyqtan tónkeris boluy mýmkin emes edi. Sol kezde preziydenttik saylau qarsanynda Astanada sheteldik jurnalister men baqylaushylardyng bolghanyn paydalanyp, biz sonday is-әreketter jasadyq, ózimizding talaptarymyzdy biylikke jetkizdik. Qazaqstannyng biylik ókilderi sheteldikterden seskenetindigin paydalandyq. Jalpy mening ústanymym: biylik neden qoryqsa, sony jasau kerek. Bizding biylik halyqtyng biriguinen qorqady, halyq birigip  naqty talap qoyghannan qorqady. Demek, sony jasau kerek. Últtyq jәne halyqaralyq adam qúqyghyn qorghau qúraldaryn paydalanu arqyly biylikti melekettik jauapkershilikke jәne halyqaralyq mindetterge mәjbýrleu kerek. Osynyng arqasynda qazaqstan azamattarynyng әleumettik, túrmystyq ahualyn jaqsaryp, memleketting órkendeuine jol ashylady.

- Imanghaliy Tasmaghambetovtyng komandasymen ara qatynasynyz qanday? Almatydaghy komanda tipti eden juushy men bala baghushygha deyin Astanagha almasty, al biz, astanalyqtar, endi qayda baramyz? Sizding komandalyq metodqa qarsy kýres ashu oiynyzda bar ma? Qosylar edik.

-Komandalyq stilmen júmys isteu negizi dúrys qoy. Komanda men toptyng eng basty aiyrmashylyghy búl - birigu arqyly joghary nәtiyjege jetu. Ol jalpy úmtylys pen ortaq qúndylyqtar negizindegi bir komandanyng adamdary arasyndaghy ózara qarym-qatynas nәtiyjesinde tuady, sonymen qatar, birin-biri tolyqtyratyn iskerlik negizde payda bolady jәne komandanyng jalpy kýsh-jigeri onyng bólek adamdarynyng kýsh-jigerinen asady. Biraq bizding memleketimizde búl úghymdy búrmalap jibergen. Komandanyng ornyna «kóshpeli әkimshilik», «kóshpeli ministrlik» degen úghym әbden qalyptasyp, dәstýrge ainalghan. Búl toptarda adamnyng bilimi men qabiletine kóp mәn bermeydi. Búl toptargha kóbinese tuystar, jaqyndar, jaghympazdar kiredi. Olar nәtiyjeli júmys isteuden aulaq, úsaq-týiekpen ainalysady, ózderin sýirep jýrgen basshylarynyng bedeli turaly oilamaydy. Ákimshilikter men ministrlikterde osynday әdispen qalyptasqan qyzmetkerler óz júmysyn dúrys atqara almay bir-birine siltey beredi. Sonyng kesirinen halyq osynday burokratiyagha tap bolady. Sondyqtan burokrattarmen, zanbúzushylarmen, kәsiby dengeyleri tómen topastarmen kýres jýrgizu kerek. Qosylynyz.

- Eger Alla Taghala adamnyng adamgha tabynuyna múrsat bergende men sizge tabynar edim. Batyldyghynyz ýshin, batyrlyghynyz ýshin, dosqa opalylyghynyz ýshin, ar ojdangha beriktiginiz ýshin, adaldyghynyz ben adamgershiliginiz ýshin. Eger qazaqta sizdey on qyz bolsa.., eh, shirkin, qu zaman! Jalpy, men er azamattardan qaraghanda әiel balasy dostyqqa berik, ar-ojdangha opaly ma dep qaldym. Sizge Alla jar bolsyn! Osyny úmytpanyz.

- Áumiyn! Jyly sózderinizge jәne adal niyetinizge ýlken rahmet. Adamdargha dostyq jarasady - dos bolayyq (z.battalova@mail.ru).

- Meni biylikting ómirlik tәjiriybesi joq jastardy bastyq etui tolghandyrady. Jastardyng bilimi myqty boluy mýmkin, biraq tәjiriybesi joq qoy. Eldi basqarudy oiynshyq qylugha bolmaydy. Bizding mektepke 30 jasar múghalimdi diyrektor qyldy. Bir mektepte túraqty júmys istemegen, múghalim týgil bala, ata-anagha aitatyny joq, sebebi ózi - bala. Bir tanys diyrektory aqyl aitady, sol arqyly tek qaghaz týgendeydi. Ol tәjiriybe jinaqtap bolghansha neshe úrpaq tәrbiyesiz mektepten shyghady, bilikti, óz isining sheberlerin únatpaydy, sebebi ózining biligi joq. Nege basshylyqqa tәjiriybesi bar adamdardy qoymaydy? Qalalyq, oblystyq oqu bólimderine basshy bolyp tek qalalyq, oblystyq әkimning tughandary barady. Bizding diyrektordyng da jogharyda kókesi bar deydi. Memleketting ýlken júmysy osynday kishkentay júmystar jiyntyghynan túrmay ma? Qalalarda tek jastargha araq ishetin restoran kafe salynady, nege ruhany baiytyn oryndar ashylmaydy.

- Basshylyq oryndargha bilikti jәne tәjiriybeli adamdar qoiy turaly pikirinizdi tolyq qoldaymyn. Jastardyng ishinen de osynday túlghalar tabylady. Biraq bizding meleketimizde dәstýrge ainalghan ahualdar jetkilikti ekeni de ras. Kókesi, tanysy nemese aqsha arqyly qyzmet satysynan tez attap basshylyqqa jetkender az emes. Dúrys aitasyz, osynday kishkentay júmystar jiyntyghynan memlekettik ýlken júmys jәne memleketting bedeli  kórinedi. Osynyng bәrin jong ýshin jemqorlyqpen kýresu kerek jәne biylikting kadr sayasatyna qoghamdyq baqylau arqyly zang shenberinde basshylyqqa say emes adamdardy taghayyndaugha jol bermeu kerek. Sizben osy baghytta birigip, kadr tazalyghyna at salysugha dayynmyn.

Al qalalarda ruhany oshaqtardyng tapshylyghy jergilikti biylikting kemshiligi dep esepteymin. Jasóspirimderdi tәrbiyeleu sayasaty naqty ispen úshtasyp jatuy tiyis. Búghan jergilikti atqarushy organdar jauapty.

- Dara shapqan, darasyz.

Aqyldy da, danasyz.

Aytynyzshy, taqymdap,

Qayda shauyp barasyz!?

Sizding ergen sonynnan,

Halqynyz jýr panasyz.

Eger biylik ózgerse,

Qanday sabaq alasyz?

- Mening azamattyq mindetim - Qazaqstanda adam qúqyghyn joghary dengeyde qorghay alatyn jaghdaygha jetuge barlyq kýsh jigerimdi salyp jәne osyghan nәtiyjeli ispen óz ýlesimdi qosu.

Eger biylik ózgerip ketse, odan ózim de halyq ta alar sabaq búl -  biylikting auysuynan, ózgeruinen qoryqpau kerek. Biylik keledi, ketedi, al halyq sol kýiinde qala beredi. Tek kelgen biylikten halyq esep alyp, adal qyzmet jasaudy talap etui kerek.

- Siz kóp jyldan beri elimizde әleumettik mәselelerding týiitkildi tústaryn zandylyq-qúqyqtyq jaghynan ong sheshiluine jan salyp kýresip kelesiz. Sonday-aq, azamattyq qoghamdy damytugha da zor kýsh-jigerinizdi júmsaudasyz. Búl is-әreket, enbekterinizge shynay alghys aityp, Alla taghala jar bolyp, úrpaghynyzgha baq qonsyn degim keledi. Mening mynaday saualym bar edi.

Gazet, saytarynyzdy kóbirek ashyp orys, qazaq, aghylshyn, t.b. tilderde nege jasamaysyzdar? Sebebi, eng ayaghy  "Azattyqtyn" orys jәne qazaqsha bólimderi de birindegisin ekinshisinde jazbaydy eken.

- Jyly sózinizge rahmet. Marqúm әkem maghan ylghy Abaydyng qara sózin aitushy edi: «Kelmeske jylaghan esil kóz, úqpasqa aitqan esil sóz». Sondyqtan sizding aitqanynyz jón.  Myna biylikti sózben emes, ispen jenu kerek.

Tәuelsiz gazettermen sayttardyng sanyn kóbeytu kerek ekenine kelisemin. Biraq olardy ashu ýshin qarjy kerek qoy. Sondyqtan maghan әleumettik jelilerdi paydalanugha tura keledi. Basqa amal joq. Biraq jolyn izdestirudemin. Bir jerden jәrdem bolar degen senimdemin.

- Biyliktegiler nege últymyzdyng jaghdayyn oilamaydy? Qazaq tili qashan tәuelsizdik alady? Biz shynymen 2000 boyy jyl dýnie jýzin biylep-tóstegen týrkilerding qara shanyraghyn ústap otyrghan halyq bolsaq, nege qazaq tili osylay shetqaqpay bolady?

- Qazaq tili turaly jogharyda aityp kettim. Taghy qosatynym, ózimiz jauapkershilikti moyyndap, ómirding barlyq salasynda býkil isti qazaq tilinde kәsiby dengeyde jýrgizeyik jәne osyny biylikten talap eteyik, biylikti esepke tartayyq.

- Preziydentimiz nege qazaqta memleket, shekara bolmaghan deydi?!

Ókinishke qaray, Qazaqstannyng Preziydenti bizding otanymyzdyng tarihy turaly, sonyng ishinde shekara turaly, shyndyqqa janaspaytyn dauly mәselelerdi kóp aitady. Ol kisige shyndyqty aitatyn tarihshylar, ghalymdar qayda? Biylikke ashyq týrde tura oiymyzdy jәne talabymyzdy jetkizip, ashyq sayasy kýreske shyghu arqyly qana osy biylikti auystyrugha qol jetkize alamyz.

- Mening súrayyng degenim: "kýlli qazaqtyng basyn bir úiymgha biriktiremiz" dep әsire últshyldardyng úiymdastyruymen dýniyege kelgen "Qazaq eli" Halyqtyq qozghalysyna kózqarasynyz qanday?

- «Qazaq eli» Halyqtyq qozghalysy turaly estuim bar. Biraq kóshbasshylarymen tanys emespin, әli kezdesip kórgenim joq. Qazaq eline, halqyna shyn jýrekpen, naqty jәne adal qyzmet jasaymyn degen әr azamatty jәne әr úiymdy qoldaymyn. Tek  isteri úrandarmen shektelip qalmasa eken. Halyq iske asyra almaghan úrandardardan jәne uәdelerden sharshady. Halyqtyng jaghdayyn jaqsartu jolynda naqty isterge birge at salysugha dayynmyn.

- Biylikke qarsy túrysta qayyspaghan, tabany taymaghan azamat Ghalymjan Jaqiyanov songhy eki jylgha juyq uaqytta shet elde emdelip jýr. 3,5 jyl týrmede otyrghanda qanday tamaq ishuge mәjbýr bolghanyn kim bilsin, sonyng zardabynan әli aiygha almay jýr, al 3,5 jyl poselenie degende de kórmegen azaby joq. Mal baqqyzyp, әngirtayaq oinatyp jýrdi emes pe biylikting itarshylary?! Preziydentting ótken jolghy saylauyna qatysqan kýnning ózinde "dauys ala almas" edi, ol jaghyn núrotanshyldar qatyratyn edi. Ekinshiden, Ghalymjan, sot ýkimi boyynsha, biylghy jyldyng tamyz aiyna deyin saylauda dauys beru, saylanu qúqyghynan airylghan bolatyn. Bilgenimizdi aita otyrayyq, orynsyz bolmas, solay ma, qúrmetti Zәuresh?

- Dúrys aittynyz. Rahmet!

- Sәlemetsiz be! Meninshe, Siz senator bola jýrip qazaqqa kóp payda keltire alatyn ediniz, oppozisiyagha ketkenderding kóbin el jete týsinbeydi. Ár mәselening basyn ashyp aitqanmen ony týsinip jatqan pendeni kórmedim. Aqyryn jýrip te kóp is tyndyrugha bolatyn edi ghoy. Osy turaly oilandynyz ba?

- Parlamentte әr sheshim dauystyng kópshiligimen qabyldanatynyn bәrimiz bilemiz. Al bir partiyanyng deputattary qalay jәne kimge dauys berui mýmkin ekeni belgili ghoy. Sondyqtan Parlamentte kóp nәrseni tyndyramyn degen menimshe, qatelik. Áriyne, deputattyq saual jasap keybir jeke adamdardyn, mekemelerding mәselelerin ondy sheshuge bolady. Biraq ol ýshin deputattyq mandattyng qajeti joq. Býgin adam qúqyghyn qorghau salasynda istep jýrgen azamattardyng kóbi deputattardyng mýmkinshilikteri jete almay jýrgen isterdi atqaryp, halyqqa nәtiyjeli qyzmet kórsetip jýr. Men de býgingi deputattardan artyq bolmasa da kem júmys istep jýrgen joqpyn dep sanaymyn. Al Parlamentting negizgi maqsaty -  sapaly zang qabyldap, memleketimizding órkendeuine, adam qúqyqtarynyng qorghaluyna, qúqyqtyq salanyng qalyptasuyna mýmkindik jasau. Shirkin, biylikten tys 20-30 naqty oppozisiyanyng ókilderi kelse ghoy, sonda sayasy bәsekelestik qalyptasyp, qoghamnyng kýrdeli mәselelerin jan-jaqty talqylap, ondy sheshimder qabyldaugha jol ashylar edi. Osyghan jetu ýshin oppozisiya birigip, halyqqa naqty qyzmet jasap, senimine ie boluy shart. Qazaqstannyng saylau erejelerin ózgertuge at salysyp, taza saylau arqyly Parlamentke kelip, biyliktegi partiyagha naqty bәsekelestikti kórsete alatyn boluy qajet-aq.

Abay.kz saytynyng redaksiyasyna maghan óz oqyrmandarymen ashyq týrde súbhattasugha mýmkinshilik bergenderi ýshin ýlken alghysymdy bildiremin. Ásirese osy internet-konferensiyagha qyzyghushylyq tanytqan barlyq bauyrlaryma  jyly lebizderi ýshin, naqty jәne oy tudyratyn súraqtary ýshin shyn jýrekten myn da bir rahmet. Al qyrshanqy jәne synau ýshin qoyylghan súraqtarynyzgha da erekshe alghys aitamyn. Sayasy kýreste bәsekelestik arqyly adam ózining bedelin kórsete alady, boyyndaghy jaqsy qasiyetterin damytady. Osy pikirlesuden keyin qoldaushylarymnyng sany kóbeyetinine ýlken senim artamyn.

Qúrmetpen,

«Qazaqstanda parlamentshilikti damytu qory»

Qoghamdyq qorynyng preziydenti

Zәuresh Battalova

«Abay-aqparat»