اراعا ءبىرشاما ۋاقىت سالىپ، كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى - «قازاقستاندا پارلامەنتشىلىكتى دامىتۋ قورى» قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى زاۋرەش باتتالوۆا حانىم وقىرمانداردىڭ وتكىر دە ويلى ساۋالدارىنا جاۋاپ بەرە وتىرىپ، ەلدەگى دەموكراتيا، ادام قاقى، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، قوعامدىق-ساياسي جاعدايلار جونىندەگى ويلارىن اشىق ءارى بۇكپەسىز جەتكىزەدى.

«اباي-اقپارات»

- ءسىز سەناتور كەزىڭىزدە مەملەكەتتىك تىلگە (قازاق تىلىنە) قارسى شىققانىڭىز راس پا؟ نەگىزى، قازاق ءتىلى قاشان ءوز ورىنىن يەلەنەدى دەپ ويلايسىز؟

قازىر عالىمجان جاقيانوۆ قايدا؟ دەنساۋلىعى جاقسى ما؟ ول كىسى نەگە پرەزيدەنت سايلاۋىنا تۇسپەدى؟

- ادىلەتسىزدىككە، زاڭبۇزۋشىلىققا، ادام قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋىنا قارسى شىققانىم راس. ال، «انا تىلىنە قارسى شىقتى» دەگەن  جاڭساق ءسوز. كەرىسىنشە، مەن سەناتور بولعان كەزىمدە قازاق ءتىلىن كاسىبي دەڭگەيدە پايدالانۋعا ۇيرەنىپ، ءىستى قازاق تىلىندە جۇرگىزۋدى قولعا الدىم. ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىن ورىسشا ءتامامداسام دا، بۇگىن دە قوعامدىق جانە ساياسي الاڭداردا ءوز وي-پىكىرىمدى انا تىلىمدە مۇلتىكسىز جەتكىزە الامىن. وسى سۇبحاتتاسۋ ءسوزىمنىڭ دالەلى.

اراعا ءبىرشاما ۋاقىت سالىپ، كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى - «قازاقستاندا پارلامەنتشىلىكتى دامىتۋ قورى» قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى زاۋرەش باتتالوۆا حانىم وقىرمانداردىڭ وتكىر دە ويلى ساۋالدارىنا جاۋاپ بەرە وتىرىپ، ەلدەگى دەموكراتيا، ادام قاقى، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، قوعامدىق-ساياسي جاعدايلار جونىندەگى ويلارىن اشىق ءارى بۇكپەسىز جەتكىزەدى.

«اباي-اقپارات»

- ءسىز سەناتور كەزىڭىزدە مەملەكەتتىك تىلگە (قازاق تىلىنە) قارسى شىققانىڭىز راس پا؟ نەگىزى، قازاق ءتىلى قاشان ءوز ورىنىن يەلەنەدى دەپ ويلايسىز؟

قازىر عالىمجان جاقيانوۆ قايدا؟ دەنساۋلىعى جاقسى ما؟ ول كىسى نەگە پرەزيدەنت سايلاۋىنا تۇسپەدى؟

- ادىلەتسىزدىككە، زاڭبۇزۋشىلىققا، ادام قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋىنا قارسى شىققانىم راس. ال، «انا تىلىنە قارسى شىقتى» دەگەن  جاڭساق ءسوز. كەرىسىنشە، مەن سەناتور بولعان كەزىمدە قازاق ءتىلىن كاسىبي دەڭگەيدە پايدالانۋعا ۇيرەنىپ، ءىستى قازاق تىلىندە جۇرگىزۋدى قولعا الدىم. ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىن ورىسشا ءتامامداسام دا، بۇگىن دە قوعامدىق جانە ساياسي الاڭداردا ءوز وي-پىكىرىمدى انا تىلىمدە مۇلتىكسىز جەتكىزە الامىن. وسى سۇبحاتتاسۋ ءسوزىمنىڭ دالەلى.

قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى وسى ۋاقىتقا دەيىن تولىق شەشىلمەگەن ۇلكەن پروبلەما ەكەنى بارىمىزگە ءمالىم. مەملەكەتىمىزدە تىلگە قاتىستى قولعا الىنىپ جاتقان عىلىم-ءبىلىم جانە ساياسي رەفورمالار مەن جوبالاردىڭ ناتيجەلەرى وتە تومەن ەكەنى بەلگىلى. مەنىڭ ويىمشا، قازاق ءتىلى قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا: مەملەكەتتىك قىزمەتتە، ونەركاسىپتە، كۇندەلىكتى ومىردە مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە مىندەتتى تۇردە  پايدالانىلۋى ءتيىس. بۇل اتا زاڭىمىزدى جانە ءتىل تۋرالى زاڭدى  ناقتى ۇستانۋ دەگەن ءسوز جانە ونى ورىنداۋ قازاقستاننىڭ ءار ازاماتىنىڭ مىندەتى. سوندىقتان وسى ۇستانىمدى ەڭ ءبىرىنشى ءوزىمىز باسشىلىققا الۋىمىز كەرەك. سوسىن بيلىكتە وتىرعان شەنەۋنىكتەرگە، دەپۋتاتتارعا، مەملەكەتتىك جانە بيۋدجەتتىك مەكەمەلەردىڭ قىزمەتكەرلەرىنە، كاسىپكەرلەرگە وسى ۇستانىمدى ءمىنسىز ورىنداۋعا تالاپ قويۋ كەرەك، قوعامدىق باقىلاۋ جاساپ، زاڭدى ورىنداماعانى ءۇشىن ولاردى جاۋاپقا تارتىپ، ءتىپتى سوتقا دەيىن جەتكىزىپ قازاقستاننىڭ زاڭدارىن ورىنداتۋ كەرەك. سوندا عانا قازاق ءتىلى ناعىز مەملەكەتتىك ءتىل دارەجەسىنە جەتەدى دەپ ويلايمىن.

عالىمجان جاقيانوۆ قازىرگى كەزدە شەتەلدە تۇرۋعا ءماجبۇر. وكىنىشكە قاراي، قازاقستاندا تۇرۋ وعان قاۋىپتى. دەنى ساۋ، امان-ەسەن. ال پرەزيدەنت سايلاۋىنا ءتۇسۋ تۋرالى عالىمجاننىڭ وزىنەن سۇراۋ كەرەك.

- زاۋرەش حانىم، ءوزىڭىز جەتەكشىلىك ەتىپ وتىرعان "قازاقستاندا پارلامەنتاريزمدى دامىتۋ قورى" قاشان، قالاي، نە ءۇشىن قۇرىلعان، قىزمەت ءتۇرى، باعىتى، ماقساتى قانداي؟

- «قازاقستاندا پارلامەنتشىلىكتى دامىتۋ قورى» قوعامدىق قورى 2007 جىلعى 16-شى جەلتوقساندا قۇرىلعان. قور قۇرىلتايشىلارى: مەن جانە بولاتبەك ءبىلالوۆ پەن تيمۋر قۇليەۆ دەگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى.

قور قىزمەتىنىڭ ءمانى - قازاقستان پارلامەنتى مەن جەرگىلىكتى وكىلەتتى ورگاندار جۇمىسىن جەتىلدىرۋگە، سونداي-اق، دەموكراتيا ينستيتۋتتارىنىڭ ءرولى مەن تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ بولىپ تابىلادى.

قور ماقساتىنىڭ قىزمەتى:

- قازاقستاندا قر پارلامەنتى قۇزىرەتىن بيلىكتى ايقىن ءبولىسۋ جۇيەسىندە باسىمدىلىق دەڭگەيىنە دەيىن ۇلعايتۋعا باعىتتالعان كونستيتۋتسيالىق-قۇقىقتىق وزگەرىستەردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ;

- قر پارلامەنتى مەن جەرگىلىكتى وكىلەتتى ورگاندار قىزمەتىندە اشىقتىق پەن جاريالىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ;

- قر پارلامەنتى مەن جەرگىلىكتى وكىلەتتى ورگاندار قىزمەتىنە مونيتورينگ جۇرگىزۋ، باعا بەرۋ جانە بولجاۋ;

- قازاقستاندا پارلامەنتتىك جانە جەرگىلىكتى وكىلەتتى ورگاندارداعى دەموكراتيانىڭ جاعدايى مەن دامۋ تەندەنتسيالارى تۋرالى جۇرتشىلىقتى حاباردار ەتۋ;

- قر پارلامەنتى مەن جەرگىلىكتى وكىلەتتى ورگاندارداعى دەپۋتاتتارىمەن ارىپتەستىك قارىم-قاتىناس ورناتۋ;

- قر پارلامەنتى، پارلامەنتتىك قۇرىلىم مەن جەرگىلىكتى وكىلەتتى ورگاندار دەپۋتاتتارىن اقپاراتتىق قولداۋ;

- قر پارلامەنتى دەپۋاتتارىنا زاڭ جوبالارىن دايىنداۋ مەن باعالاۋدا ساراپشىلىق كومەك كورسەتىپ، ولاردىڭ زاڭ شىعارۋداعى باستاماشىلىق قۇقىن جۇزەگە اسىرۋعا كومەكتەسۋ;

- قر پارلامەنتى مەن جەرگىلىكتى وكىلەتتى ورگانداردىڭ ارەكەتتەرىنە دەپۋتاتتىق باقىلاۋ فۋنكتسياسىن ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋعا كومەكتەسۋ;

- شەتەل پارلامەنتاريلەرىمەن بايلانىس ورناتۋ جانە شەتەلدىك پارلامەنتشىلىكتىڭ تاجىريبەسىن ۇيرەنۋ;

- قازاقستاندا ازاماتتىق قوعام مەن دەموكراتيالىق كوزقاراستى دامىتۋعا باعىتتالعان قوعامدىق باستامالاردى قولداۋ;

- قازاقستاندا پارلامەنتاريزمدى دامىتۋ قورىنىڭ" 1983 جىلى پرەزيدەنت رونالد رەيگاننىڭ كەزىندە اقش كونگرەسى قۇرعان "دەموكراتيا ۇلتتىق قورى" ("ناتسيونالنىي فوند دەموكراتي") امەريكالىق ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمىمەن جانە وعان قاراستى حالىقارالىق رەسپۋبليكالىق ينستيتۋتپەن (مەجدۋنارودنىي رەسپۋبليكانسكي ينستيتۋت)  بايلانىسى بار ما؟

- «قازاقستاندا پارلامەنتشىلىكتى دامىتۋ قورى» قوعامدىق قورىنىڭ «دەموكراتيا ۇلتتىق قورى» امەريكانىڭ ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمىمەن جانە وعان قاراستى حالىقارالىق رەسپۋبليكالىق ينستيتۋتىمەن بايلانىسى جوق. بىراق حالىقارالىق ۇيىمدارمەن قارىم-قاتىناس قۇرۋ جوسپارىمىزدا بولعاندىقتان بولاشاقتا بايلانىس جاساۋىمىز مۇمكىن.

- ءوزىڭىز دە سەناتور بولدىڭىز، اتى الەمگە ايگىلى اقش سەناتورى دجون ماككەيندى تانيسىز با؟ ونىڭ نەگىزگى ەڭبەكتەرىن ايتىپ بەرە الاسىز با؟

- اقش سەناتورى دجون ماككەيندى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى بىلەمىن. ومىربايانىمەن، ونىڭ نەگىزگى ەڭبەكتەرىمەن تانىسپىن. بىراق مەنى ەلەونورا رۋزۆەلتتىڭ ءومىربايانى قاتتى قىزىقتىرادى، ونىڭ ەڭبەكتەرىن اسا جوعارى باعالايمىن جانە ءوزىمنىڭ قوعامدىق ىسىمدە ونىڭ ادام قۇقىعىن قورعاۋ جونىندەگى تاجىريبەسىن ءجيى قولدانامىن.

- 2010 جىلدىڭ اياعى، 2011 جىلدىڭ باسىنان سولتۇستىك افريكا مەن تاياۋ شىعىس ەلدەرىندە بولعان جانە بولىپ جاتقان وقيعالارعا قانداي باعا بەرەسىز؟ وسىلارعا ۇقساس وقيعالار قازاقستاندا بولۋى مۇمكىن بە؟

- سولتۇستىك افريكا مەن تاياۋ شىعىس ەلدەرىندە بولعان، بولىپ جاتقان وقيعالار تۋرالى ايتارىم: مەملەكەتتى ۇزاق ۋاقىت بويى باسقارۋ حالىققا جانە باسقارىپ وتىرعان پاتشالىققا وتە قاۋىپتى. حالىق قانداي مومىن بولسا دا، قانداي قاراڭعى بولسا دا كوزى اشىلاتىن كەزى كەلەدى، وزگەرىستەردى تالاپ ەتەدى جانە بيلىككە نارازىلىق بىلدىرەدى. سوندىقتان ءادىل سايلاۋ جانە اۋىستىرمالى بيلىك بولۋى ءتيىس. ايتپەسە، وسى ەلدەردە بولعان جاعدايعا ۇقساس وقيعالار كەز كەلگەن مەملەكەتتە بولۋى مۇمكىن. قازاقستاندا دا ونداي كەزەڭ تۋماسىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى.

- تاياۋ شىعىس وقيعالارى جايلى باق تاراتقان جانە ارنايى ەڭبەكتەردە جازىلعان اقپاراتتارعا سايكەس كوتەرىلىستەر Facebook جانە Twitter سياقتى الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى ۇيىمداستىرىلعان. ءسىز دە "موي مير" سياقتى الەۋمەتتىك جەلىلەردى بەلسەندى پايدالانۋشىلاردىڭ ءبىرىسىز. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە، الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى قازاقستان جۇيەسىنە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر جاساۋعا بولا ما؟ ونداي مۇمكىندىك بولىپ جاتسا ونى ەڭ ءبىرىنشى بولىپ كەلەسىلەردەن كىمدەر پايدالانادى دەپ ويلايسىز:

• وپپوزيتسيا;
• راديكالدى يسلام ۋاعىزداۋشىلارى مەن ۇستانۋشىلار (ۋاحابيلەر مەن سالافيلەر);
• سوپىلار، زىكىرشىلەر، ياسساۋيشىلەر، يسماتۋللاشىلار;
• تاڭىرشىلدەر;
• توتاليتارلىق جانە دەسترۋكتيتى سەكتالار;
• ناتسيونال-پاتريوتتار، ۇلتشىلدار;
• ورىس-كازاك وبششينالارى;
• ترايباليستەر;
• ت.ب. ء(وز نۇسقاڭىز).

- مەنىڭ ويىمشا، الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى قازاقستاننىڭ بيلىك جۇيەسىنە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ەنگىزۋگە ءالى دە  جەتكىلىكتى ەمەس. سەبەبى ينتەرنەت پايدالانۋعا قازاقستاندىقتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ قولى جەتپەيدى. جانە بيلىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلداپ ءىس جۇزىندە ءسوز، ينتەرنەت بوستاندىعىن شەكتەدى. پارلامەنت دەپۋتتارىنىڭ ءتىپتى ينتەرنەت تۋرالى زاڭ ەنگىزۋگە ۇسىنىستار جاساعانى ەسىمىزدە. سونىمەن قاتار، الاڭداۋشىلىق تۋعىزاتىن ءبىر جاعداي، ينتەرنەت جەلىلەرى ارقىلى يسلام ءدىنىنىڭ ءتۇرلى اعىمدارىن ناسيحاتتايتىن ادامدار قازىر كوبەيىپ بارادى.

- ەگەر قازاقستاندا تاياۋ شىعىس ەلدەرىندەگىدەي كوتەرىلىستەر باستالا قالسا، ءسىز جانە ءسىز باسقاراتىن قور قاي جاقتا بولادى، كىمدى قولدايدى، بيلىكتى مە، الدە پوتەنتسيالدى كوتەرىلىسشىلەردى مە؟

قۇرمەتپەن، سايلاۋ بولات.

- ەگەر قازاقستاندا تاياۋ شىعىس ەلدەرىندەگى وقيعالار ورىن السا، مەن ادىلدىك پەن دەموكراتيالىق دامۋ باعىتىن، ادام قۇقىعىن قورعاي الاتىن مىقتى مەملەكەت كۇرۋ جولىنداعى توپتى شىن نيەتىممەن جاقتايمىن.

- قازاقتا ەلدi باسقارا الاتىن تازا ادام بار دەپ ايتا الاسىز با؟ بار بولسا، ولار كiمدەر؟

- ارينە بار. ايتپەسە ەل بولامىز با؟ بىراق بۇگىنگى كۇنى قازاقستاندا ادال، ءىسى تازا ءبىرتۋار ازاماتتاردىڭ اتتارىن جاريالاۋ وتە قاۋىپتى. ولار بيلىكتىڭ قۋعىنىنا ۇشىراۋى مۇمكىن. سوندىقتان مەنىڭ ۇستانىمىم: سول ادامداردى ىشتەي جانە ىسپەن قولداۋ، قوعامدى دامىتۋ جولىندا ولارمەن بىرىگۋ ارقىلى ەلىمىزگە ادال قىزمەت ەتۋ. ۋاقىت كەلەر، زامان وزگەرەر.

- زاۋرەش حانىم!

ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەت جاستارعا ءتيىستى دەڭگەيدە كوڭىل ءبولىپ جاتىر ما؟

- «قازاقستاندا پارلامەنتشىلىكتى دامىتۋ قورىنىڭ» پرەزيدەنتى رەتىندە جاستار پارلامەنتاريزمى قانداي دەڭگەيدە دەپ ەسەپتەيسىز؟ جانە وسى پارلامەنتاريزم نەگە كەنجەلەپ كەلەدى؟ ويتكەنى جاستاردىڭ قوردالانعان پروبلەمالارى كۇن سايىن ارتىپ كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس. الەۋمەتتىك تۇرعىدان ولار قورعالماعان. سوندا بۇگىنگى پارلامەنتتە قازاق جاستارىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن، ارمان-تىلەگىن، مۇڭىن ەسكەرەتىن جاس دەپۋتاتتار قايدا، ولار نەگە جوق؟

- بۇگىنگى زامان جاستارى كوپ مۇمكىنشىلىكتەر  بولا تۇرا   سول مۇمكىنشىلىكتەردى پايدالانۋعا قول جەتكىزە الماي وتىر. مەملەكەت جاستار ماسەلەسىنە كوڭىل بولۋگە تىرىسادى. بىراق بۇل تەك فورمالدى تۇردە. ءىس جۇزىندە قازىرگى تاڭدا جاستار ماسەلەسى ەلىمىزدىڭ ۇلكەن پروبلەماسىنا اينالعان. قازاق جاستارىنىڭ دامۋىنا كوپ مۇمكىنشىلىكتەر جاسالسا دا، ول تەك وقىپ جاتقان ستۋدەنتتەرگە نەمەسە قالا جاستارىنا باعىتتالعان. ال اۋىل جاستارى، ناشار وتباسىلارداعى جاسوسپىرىمدەر نازاردان تىس قالۋدا. قازىرگى  جاستاردىڭ ەڭ نەگىزگى پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى بۇل - جاقسى ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىگىنىڭ ازدىعى، ءوز ماماندىعى بويىنشا جۇمىسقا ورنالاسا الماۋى جانە باسپانا ماسەلەسى. ال مەملەكەت، ساياسي پارتيالار بۇل ماسەلەلەردى شەشۋگە ءالى دايىن ەمەس. سوندىقتان ەلىمىزدىڭ گۇلدەنۋىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى باسىمدىلىعى رەتىندە قازىرگى جاستاردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن قولداۋ جانە دامىتۋ دەپ سانايمىن. وسىنداي جاستارىمىزدىڭ بولۋى - ۇلتتىڭ گۇلدەنۋى مەن دامىعان ازاماتتىق قوعامنىڭ كەپىلى، ياعني، ەلىمىزدىڭ دەموكراتيا ينستيتۋتىنىڭ تىرەگى.

بىرىنشىدەن ايتارىم، ادامداردىڭ كوبىسى پارلامەنت جانە پارلامەنتاريزم دەگەن ۇعىمداردى شاتاستىرادى. پارلامەنت بۇل - مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ جوعارعى وكىلەتتى زاڭ شىعارۋشى ورگانى. ال پارلامەنتاريزم  - پارلامەنت باسىمدىققا يە بولا وتىرىپ، اتقارۋشى بيلىك پەن ۇكىمەتتەن ەسەپ الاتىن قوعامدىق ينستيتۋتتىڭ ءبىر ءتۇرى. «جاستاردىڭ قوردالانعان پروبلەمالارى كۇن سايىن ارتىپ كەلە جاتقانى، الەۋمەتتىك تۇرعىدان ولار قورعالماعانى» تۋرالى ايتقانىڭىز شىنىمەن دە راس. بىراق بۇل ماسەلەلەر تەك جاستاردىڭ ماسەلەلەرى ەمەس قوي. سوندىقتان، جاستار پروبلەمالارىمەن اينالىسۋ، جاستار مۇددەسىن قورعاۋ تەك جاس دەپۋتتاردىڭ عانا ەمەس، بارشامىزدىڭ ورتاق مىندەتىمىز.

- قۇرمەتتى زاۋرەش!

قازاق جەرسىز، ءۇيسىز،  جاعدايسىز، ءتىلى مازاققا اينالعان قالىپتا ءالى قانشا ۋاقىت ازاپتى كۇن كەشە بەرەدى دەپ ويلايسىز؟ ءسىزدىڭ ويىڭىزشا بۇدان شىعۋدىڭ قانداي جولدارى بار؟

- بۇل قازاقتىڭ تەك وزىنە عانا بايلانىستى. «ويان، قازاق!» دەپ ۇرانداتۋ جەتكىلىكسىز. قازاق حالقى ءوز قۇقىعىن بىلۋگە، پايدالانۋعا جانە قورعاۋعا ات سالىسپاسا، ناقتى تاۋەلسىزدىككە ەشقاشان قول جەتكىزە المايدى، ازاپتى كۇيدەن شىقپايدى، كەدەي ءومىر كەشەدى، سالتىنان، تىلىنەن ايىرىلادى.

- زاۋرەش حانىم، بيلىكتە كىمگە سەنەسىز؟ وپپوزيتسيادان كىمگە سەنىپ، كىمدى سىيلايسىز؟

-بيلىكتىڭ تورىندە وتىرعان باسشىلارعا، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە سەنۋ قيىن. حالىق مۇقتاجىن بىلمەسە، وزدەرى قابىلداعان زاڭداردى ورىنداماسا، ءادىل سوت شەشىمدەرىن قابىلداماسا، وتىرعان تاقتارى ءۇشىن ار-نامىسىن ساتسا،  بيلىكتەگىلەرگە قالاي سەنۋگە بولادى؟!

وپپوزيتسياداعى كوپ ادامداردى سىيلايمىن. ءبارىن اتاپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىرىن اتاپ، ءبىرىن اتاماي كەتسەم، رەنجىتىپ الارمىن.

- زاۋرەش حانىم!

الەۋمەتتىك تەڭدىك تۋرالى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. دەموكراتيالىق-الەۋمەتتىك رەسپۋبليكاعا قالاي قارايسىز؟

- قۇقىقتىق، دەموكراتيالىق، الەۋمەتتىك مەملەكەتتەردە حالىقتىڭ ەكونوميكالىق- الەۋمەتتىك جانە مادەني قۇقىقتارى دۇرىس جولعا قويىلعان. سوندىقتان سول جولدىڭ قازاقستاندا ىسكە اسقانىن قالايمىن.

- زاكە، قازاق قوعامىن تۇلەتۋ ءۇشىن قانداي ارەكەت كەرەك؟ قازاقستان دەموكراتياسىنىڭ العاشقى بۋىنى ءورىستىلدى بولىپ، اقىرى قۇردىمعا كەتتى. قازاقتىلدىلەردەن دەموكراتيالىق كۇش قۇرۋ مۇمكىن بە؟ باتىس ۇلتشىلداردى جاقتامايدى، بىراق گرۋزياداعىداي ءوز پايداسىنا پايدالانادى دەگەن پىكىرگە قالاي قارايسىز؟

-ورتا ازيا جانە كاۆكاز ەلدەرى ەرەكشە مەملەكەتتەر ەكەنى ءسوزسىز. سوندىقتان گرۋزيا مەملەكەتىنىڭ تاجىريبەسىن قازاقستانعا ەنگىزۋ - ۇلكەن قاتەلىك. قازاقتىلدىلەردى مەن ورىستىلدىلەردى بىرىكتىرىپ، دەموكراتيالىق كۇش قۇرۋ كەرەك. سونداي قۋاتتى كۇش قانا قازىرگى بيلىككە ناعىز وپپونەنت بولۋى مۇمكىن. ءبارىمىزدى بىرىكتىرەتىن قۇندىلىقتار  - ول ادامنىڭ فۋندامەنتالدى  قۇقىقتارى. ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جولىندا بىرىگەيىك. سول ارقىلى قازاق ءتىلىن وركەندەتۋگە دە جاعداي تۋادى.

- قازاق جاستارىنىڭ اسىرە ءدىنشىل بولۋ سەبەبى نەدە؟ ەلدە مىڭنان استام پروتەستانت ۇيىمدارى تىركەلىپتى، بۇل قانداي جوسپاردىڭ ناتيجەسى بولۋى مۇمكىن؟ كارەيدەگىدەي بىزدەن پروتەستانت ۇلت جاساۋ جوسپارى جوق ەمەس پە؟ قازاق دەموكراتياسىن دامىتۋ ءۇشىن ءىستى نەدەن باستاۋ كەرەك؟ سايلاۋ ءادىل بولسا، پرەزيدەنت سايلاۋىنا تۇسەسىز بە؟

- جاستاردىڭ كوبى ءدىنشىل بولىپ بارادى. مەنىڭشە، ونىڭ ەڭ ءبىرىنشى سەبەبى، مەملەكەتىمىزدە جاستار ساياساتى مۇشكىل جاعدايدا. جاستاردىڭ تاربيەسىمەن نە مەملەكەت، نە وتباسى ناقتى اينالىسپايدى. سوندىقتان قازاق جاستارى ءتۇرلى ءدىني اعىمداردىڭ قۇربانى بولىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. وسى ماسەلە جونىندە مەملەكەت قاتتى ويلانۋى كەرەك. ءبىر جاعىنان قازاق جاستارىنىڭ ءدىنشىل بولۋىنا قارسى ەمەسپىن. بىراق ءداستۇرلى يسلامعا جاتپايتىن ءىس-ارەكەتتەردەن جاستاردى ساقتاندىرۋ قاجەت دەپ سانايمىن. جاستارىمىز ءدىندى جامىلىپ جامان ارەكەتتەرگە، نە بولماسا ادەپسىزدىك جولعا كەتپەسە بولعانى.

مەنىڭشە، قازاقستاندا دەموكراتيانى دامىتۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ازاماتتاردى مەملەكەت ءىسىن باسقارۋعا قاتىسا الاتىن قۇقىعىن پايدالانۋعا ۇيرەتۋدەن باستاۋ كەرەك. بۇل -حالىقارالىق قۇقىق. قازاقستان ازاماتتارى بۇگىنگى بيلىكتەن دە، بولاشاق بيلىكتەن دە ەسەپ الۋ قۇقىقتارى بار ەكەنىن ءبىلۋى ءتيىس. جانە قازاقستان ازاماتتارىن بيلىكتىڭ قابىلدانعان ساياسي شەشىمدەرىنە باعا بەرىپ، سول شەشىمدەر حالىققا قىزمەت جاساماي، بيلىكتىڭ وزىنە عانا قىزمەت جاساسا، وندا بيلىكتى زاڭدى تۇردە ساياسي كۇرەس ارقىلى وزگەرتىپ نەمەسە ساياسي شەشىمدەردىڭ كۇشىن جويۋ ارەكەتتەرىن جاساۋ جولىندا بىرىكتىرىپ، جەڭىسكە جەتكىزۋ كەرەك.

پرەزيدەنتتىككە جەكە ادامنىڭ شىعۋى دۇرىس ەمەس. بۇل پيار اكتسيا نەمەسە شوۋ ەمەس، بۇل ساياسي كۇرەس. پرەزيدەنتتىككە حالىقتىڭ كولداۋىمەن شىعۋ كەرەك. ەگەر حالىق قالاۋىنا يە بولسام، پرەزيدەنتتىك سايلاۋدان، ساياسي كۇرەستەن باس تارتپايمىن جانە وسى ناۋقانعا قاتىسام، قانداي جاعداي بولسا دا كوزدەگەن ماقساتىمنان تايمايتىنىمدى ايتا الامىن. ەگەر سايلاۋ كۇرەسىنىڭ جولىندا ادىلدىك جوق بولسا، بۇگىنگى پرەزيدەنتكە ناقتى ساياسي وپپونەنتتىك ءىس-ارەكەت كورسەتۋگە دايىنمىن، ال ءادىل سايلاۋ وتكىزەتىن ۋاقىت تۋسا، وندا تەك قانا جەڭىپ شىعۋعا كۇش سالامىن. بىراق مەنىڭ ويىمشا، پرەزيدەنت بولۋ ماقسات ەمەس. پرەزيدەنتتىك مىندەتىن زاڭدى تۇردە اتقارۋ، حالىققا ادال قىزمەت ەتۋ، مەملەكەتتى ءادىل باسقارۋ جانە دامىعان مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا قوسۋ - ەڭ كۇردەلى ماقسات دەپ وسىنى تۇسىنەمىن.

- قازاقتاردا جاساندى ليدەرلەردى ايتپاعاندا، ليدەرلەر وتە از. سەبەبى نەدە؟

- ليدەر نەمەسە كوشباسشى - كوشتى باستاۋشى ءارى باسقارۋشى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ساياسي ءىس-ارەكەتتى جۇزەگە اسىرۋدا حالىقتىڭ نەمەسە بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توپتىڭ مۇددەسىن تولىق سەزىنىپ، قورعاي بىلەتىن، بويىنا ساياسي قايراتكەرگە لايىقتى قاسيەتتەردى جيا بىلەتىن ادامدى ايتامىز. بۇنداي ادامدار ورتامىزدا از ەمەس ەكەنىنە كۇمانىم جوق. بىراق ولارعا باعانى مەن دە، ءسىز دە بەرە المايمىز، باعانى تەك حالىق بەرە الادى. سوندىقتان ليدەر بولۋ ءۇشىن الدىمەن حالىقتىڭ سەنىمىنە كىرۋ ءۇشىن كۇرەسۋ كەرەك. سوندا حالىقتىڭ قولداۋىمەن ساياسي كۇرەس ارقىلى بيلىككە باسەكەلەستىك كورسەتۋگە بولادى.  وسىنداي جاعدايدا بيلىككە قوعامنىڭ پىكىرىمەن ساناسۋعا تۋرا كەلەدى. ال ساناسپاسا، وندا ساياسي كۇرەستى كۇشەيتىپ، بيلىكتى اۋىستىرۋ كەرەك. تاعى ءبىر ايتارىم، ورتامىزدا مەملەكەت باسقارا الاتىن كوشباسشىلاردىڭ از بولۋىنىڭ سەبەبى، قازاقستاندا ساياسي باسەكەلەستىك ورتانىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى.  ادام ءوزىنىڭ كوشباسشىلىق قاسيەتتەرىن باسەكەدە عانا كورسەتە الادى. ەلىمىزدە بيلىك ەتەتىن ءبىر عانا پارتيا جانە ءبىر عانا ادام، سايكەسىنشە ءبىر كوشباسشى بولاتىن جۇيە قالىپتاسقان. جۋىردا قازاقستاندا قابىلدانعان ەشبىر تۇسىندىرۋگە جاتپايتىن «ۇلت كوشباسشىسى» زاڭى جانە ءبىر پارتيالىق پارلامەنت وسىنىڭ دالەلى بولىپ تابىلادى.

- قازىرگى كەزدە بولىپ جاتقان "سوپىلار ىسىنە" بەرەر باعاڭىز، سوت پروتسەسىنىڭ زاڭدى-زاڭسىزدىعىنا كوزقاراسىڭىز قانداي؟

- يسماتۋللا ماقسۇمدى بىلەسىز بە؟ بىلسەڭىز ول كىسىنى كىم دەپ ەسەپتەيسىز؟

-مەن ءداستۇرلى يسلامدى ۇستانامىن. بىراق باسقا دىندەرگە سەنەتىن ادامداردىڭ قالاۋىن دا، قۇقىعىن دا سىيلايمىن جانە قولدايمىن. دىنگە قاتىستى سوت پروتسەسستەرى حالىقارالىق نورمالارعا قايشى سوت شەشىمدەرىن قابىلداماۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. بىراق قوعامعا زيان كەلتىرەتىن، حالىقتى ارانداتاتىن، ادام ولىمىنە سەبەپ بولاتىن، ادام قۇقىعىن بۇزۋعا جول بەرەتىن ءدىن اعىمدارىن قولدامايمىن.

يسماتۋللا ماقسۇم تۋرالى وقىدىم. قازاقستانداعى مەن تانيتىن زيالى ادامداردىڭ ىشىندە ونى قولدايتىندار بار ەكەنىن بىلەمىن. ءوزىم ول ادامنىڭ ىسىنە ناقتى باعا بەرە المايمىن.

- زاۋرەش حانىم!

ءبىزدىڭ جەرىمىز كەڭ بايتاق، ءارى تابيعي رەسۋرستارعا باي. حالىق سانى از، بىراق نەگە كەدەيشىلىكتە ءومىر سۇرەمىز؟

- حالىق كەدەيشىلىكتە ءومىر سۇرمەۋ ءۇشىن بيلىكتى ەسەپ بەرۋگە ماجبۇرلەپ وتىرۋى كەرەك، جەر بايلىعى مەن تابيعي رەسۋرستاردان تۇسكەن پايدانىڭ حالىققا قىزمەت ەتۋىن تالاپ ەتۋ قاجەت. اتا-بابالارىمىزدىڭ بولاشاق ۇرپاعىنا نايزانىڭ ۇشىمەن ساقتاپ، قورعاپ قالعان بايتاق جەرى، بايلىعى تەك بيلىكتە وتىرعانداردىڭ پايدالانۋىندا ەمەس، ەڭ ءبىرىنشى قازاق حالقىنىڭ يگىلىگىنە جۇمسالۋى ءتيىس.

- وپپوزيتسيادا ءجۇرىپ شارشاعان جوقسىز با؟ سوڭعى كەزدە بۇرىنعىداي بەلسەندi بولماي كەتتىنىز عوي؟ الدە ونبەس iستi قويدىنىز با؟

- قوعامدىق جانە ساياسي ءىستى قويامىن دەگەن ويىم جوق. قولىمنان كەلگەنشە وسى سالالارعا ءوزىمنىڭ ازاماتتىق ۇلەسىمدى قوسىپ ءجۇرمىن. بۇگىنگى زامان - بۇل شارشايتىن ۋاقىت ەمەس. ال كورىنبەي كەتسەم، بەلسەندىلىگىمدى كورسەتە الماسام بۇعان بەلگىلى سەبەپتەردىڭ بار ەكەنىن ءوزىڭىز دە بىلە جاتارسىز. جوعارعى بيلىككە قارايتىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەنىڭ ءىسىمدى ناسيحاتتاماس. ال تاۋەلسىز باق-تاردىڭ سانى از. مەنىڭ ءىسىم تۋرالى مالىمەت العىڭىز كەلسە، مىنا ەلەكتروندىق پوچتا ارقىلى حابارلاسىڭىز: z.battalova@mail.ru. مەنىڭ جاساپ جۇرگەن كۇندەلىكتى ىسىممەن ەلەكتروندى باق ارقىلى تانىسۋىڭىزعا بولادى.

- زاۋرەش حانىم، سالەمەتسىز بە؟ قازاق قايتكەندە ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە باسپانالى بولادى؟ مەن بۇل جەردە استانادا سول جاعالاۋعا تالاسقان بايشىكەشتەردى ايتىپ تۇرعانىم جوق، ءوزىڭىز تۇسىنەسىز.

- قازاقستان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ مۇشەسى رەتىندە «ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەنيەت قۇقىقتارى جونىندەگى حالىقارالىق پاكتىنى» قابىلداعان، سوندىقتان ءوزى مويىنداعان مىندەتتەردى مۇلتىكسىز ورىنداۋعا ءتيىستى. وسى پاكتىڭ 11 بابىنا سايكەس، ءار ادام لايىقتى باسپاناعا قۇقىلى. جانە حالىقارالىق ستاندارتقا سايكەس، باسپانا - ول تاۋار ەمەس، ول ادام قۇقىعى بولىپ تابىلادى. مەملەكەت وسى قۇقىقتى بۇزۋعا جول بەرمەۋى كەرەك. قازاقستاندىقتار ءوز قۇقىقتارىن ءبىلىپ، ونى  پايدالانۋ ءۇشىن كۇرەسۋ كەرەك. «جىلاماعان بالاعا ەمشەك جوق» دەگەندەي، سۇراۋ بولماسا بيلىك تە قوزعالمايدى. «لايىقتى باسپانا ءۇشىن» قوعامدىق ناۋقانىن ءوزىم باستاپ، قاتارىنا ءوزىمدى قولدايتىن ازاماتتاردى بىرىكتىرىپ، باسپاناسىز جۇرگەن، نە بولماسا باسپاناسىنان ايىرىلىپ قالعان ادامداردى قورعاۋ جولىندا جۇرگەنىمە ءتورت جىل بولىپ قالدى. مەنىڭ ويىمشا، وسى ءىستى قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا جالعاستىرۋ كەرەك. سوندا عانا ءبىزدىڭ ءىسىمىزدىڭ ناتيجەلەرى وسەدى جانە قازاقستاندىقتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ باسپانالى بولۋىنا مۇمكىنشىلىك تۋادى. قوعامدىق ناۋقان تۋرالى اقپاراتتى وسى جەردە وقي الاسىز: http://my.mail.ru/community/zhilje/

- قازاق نەگە قاڭعىپ ءجۇر؟

- ورتالىق ازيانىڭ ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا قازاقستان حالقى قاڭعىپ كەتەتىن جاعدايعا ءالى جەتكەن جوق. بىراق الەۋمەتتىك، تۇرمىستىق دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىنە بايلانىستى سوڭعى جىلدارى كوشىپ-قونۋ ءوسىپ بارادى. اۋىلدان قالاعا، كىشىگىرىم قالادان ۇلكەن قالاعا كوشىپ، جاقسى ءومىردى اڭساپ جۇرگەن حالىق جوق ەمەس، بار. مۇنىڭ باستى سەبەبى، جۇمىسسىزدىق، اۋىلداردىڭ قۇلدىراۋى، الەۋمەتتىك كومەكتىڭ جوقتىعى. بۇگىنگى كۇنى ەلدىڭ كوبى قالالاردىڭ ساياباقتارىندا باسپاناسىز، پاناسىز ءجۇر. سوندىقتان جوعارعى بيلىكتىڭ حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتاتىن كەزى كەلدى. وسى ىسكە ءبارىمىز بىرىگىپ ات سالىسۋىمىز كەرەك.

- سالەمەتسىز بە زاۋرەش!

عالىمجاننىڭ حال-احۋالى تۋرالى جان-جاقتى مالىمەت بەرىپ وتسەڭىز. ەل ەرى عوي، نە ىستەپ جاتىر؟

- عالىمجان تۋرالى ايتارىم، ازامات رەتىندە جانە دوس رەتىندە ونى قاتتى سىيلايمىن. قانداي قىزمەتتى اتقارسا دا عالىمجان ادال بولدى. ءوزىنىڭ بىلگىرلىگىمەن، ادامگەرشىلىگىمەن، جۇمىسكەرلىگىمەن جانە كوشباسشى قاسيەتتەرىمەن عالىمجان ەرەكشە تۇلعا رەتىندە ءوزىن تانىتا ءبىلدى. عالىمجانعا ساي جان جولداسى قارلىعاش قۋانىشتا دا، قايعىدا دا اياۋلى دا اينىماس جارى بولىپ، عالىمجاننىڭ بەدەلىن كوتەرىپ، بوستاندىعى ءۇشىن جانىن سالىپ قازاقستاننىڭ «دەكابريستكاسى» اتاعىنا يە بولدى. مەنىڭ دوستارىم عالىمجان مەن قارلىعاش ۇلگىلى وتباسى، بەرىك پەن ەلجانداي ۇلداردىڭ سۇيىكتى اتا-اناسى، ەلىمىزدىڭ ماقتانىشى. قازىر عالىمجان بەلگىلى سەبەپتەرمەن قوعامدىق-ساياسي ىستەن شەكتەۋلى. دۇنيە - كەزەك، بۇل زامان دا وتەر.

- اقش-تىڭ قوعامدىق ۇيىمدارىمەن بايلانىسىڭىز قانداي؟ "اشىق قوعام ينستيتۋتى", "فريدوم حاۋس" سياقتى ۇيىمدار ءسىزدى قارجىلاندىرا ما؟ قارجىلاندىرسا، ساياسي ماقساتتارىڭىز ءۇشىن ۇلتتىق مۇددەنى ساتىپ كەتۋىم مۇمكىن دەپ ويلامايسىز با؟

- حالىقارالىق، سونىڭ ىشىندە اقش-تىڭ ۇيىمدارىمەن تىكەلەي بايلانىسىم بولماسا دا، ولاردىڭ قاتىسۋىمەن ۇيىمداستىرلاتىن دوڭگەلەك ۇستەلدەرگە، كونفەرەنتسيالارعا ءجيى قاتىسامىن. وسى ءىس-شارالارعا قاتىسۋ ارقىلى مەن حالىقارالىق ادام قۇقىعىن قورعاۋ تاجىريبەسىن قازاقستان تاجىريبەسىمەن سالىستىرىپ، كۇشتى جاقتارىن ايقىنداپ، ونى ءوزىمىزدىڭ زاڭنامامىزعا ەنگىزۋمەن اينالىسامىن جانە ءوزىمنىڭ ساياسي جانە قۇقىق قورعاۋ ۇستانىمىمدى قالىپتاستىرامىن.

"اشىق قوعام ينستيتۋتى", "فريدوم حاۋس" سياقتى ۇيىمدار «قازاقستاندا پارلامەنتشىلىكتى دامىتۋ قورى» قوعامدىق قورىن ەشقاشان قارجىلاندىرعان ەمەس. بىرنەشە رەت ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ گرانتتارىنا يە بولدىق. شەتەلدىك ۇيىمداردىڭ قارجىلاندىرۋىمەن جۇمىس ىستەۋدى  ۇلتتىق مۇددەنى ساتقان دەپ ساناۋ مۇلدەم دۇرىس ەمەس دەپ ەسەپتەيمىن. مەن ءوزىمنىڭ ساياسي ۇستانىمىمدى بىلەمىن، حالىققا دا بۇل ۇستانىم ءمالىم. شەتەلدىكتەردىڭ الدىندا قازاقستانعا ەكى جاقتى ساياسات قولدانباي، ەكونوميكالىق قىزىعۋشىلىق تانىتپاي، كەز كەلگەن جەردە ادام قۇقىعىن قورعاۋ تۋرالى ايتىپ ءجۇرمىن جانە وسى ساياساتتى ارقاشان ساقتايتىن تۇلعالاردىڭ ءبىرىمىن.

- سوڭعى پرەزيدەنت سايلاۋى كەزىندە ۇلەسكەرلەردى، حالىقتى باستاپ، اقورداعا قاراي ءۇش رەت جول تارتتىڭىز. ءبىر جولى تۇرعانقۇلوۆتىڭ جاۋابىن قاناعات تۇتقانداي بولدىڭىز. سول ۋاقىتتاردا بۇل شەرۋ ساراي توڭكەرىسىنە جالعاسسا دەگەن ويىڭىز بولدى ما؟ جەكە باس قاۋىپسىزدىگىڭىز ءۇشىن قورىقپادىڭىز با؟

- اقوردانىڭ ماڭايىنا ءبىزدى قۇقىققورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى جولاتپايتىنىن بىلدىك. ولار بيلىكتى قورعايتىن قارۋعا اينالدى عوي. سوندىقتان توڭكەرىس بولۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. سول كەزدە پرەزيدەنتتىك سايلاۋ قارساڭىندا استانادا شەتەلدىك جۋرناليستەر مەن باقىلاۋشىلاردىڭ بولعانىن پايدالانىپ، ءبىز سونداي ءىس-ارەكەتتەر جاسادىق، ءوزىمىزدىڭ تالاپتارىمىزدى بيلىككە جەتكىزدىك. قازاقستاننىڭ بيلىك وكىلدەرى شەتەلدىكتەردەن سەسكەنەتىندىگىن پايدالاندىق. جالپى مەنىڭ ۇستانىمىم: بيلىك نەدەن قورىقسا، سونى جاساۋ كەرەك. ءبىزدىڭ بيلىك حالىقتىڭ بىرىگۋىنەن قورقادى، حالىق بىرىگىپ  ناقتى تالاپ قويعاننان قورقادى. دەمەك، سونى جاساۋ كەرەك. ۇلتتىق جانە حالىقارالىق ادام قۇقىعىن قورعاۋ قۇرالدارىن پايدالانۋ ارقىلى بيلىكتى مەلەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىككە جانە حالىقارالىق مىندەتتەرگە ماجبۇرلەۋ كەرەك. وسىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان ازاماتتارىنىڭ الەۋمەتتىك، تۇرمىستىق احۋالىن جاقسارىپ، مەملەكەتتىڭ وركەندەۋىنە جول اشىلادى.

- يمانعالي تاسماعامبەتوۆتىڭ كومانداسىمەن ارا قاتىناسىڭىز قانداي؟ الماتىداعى كوماندا ءتىپتى ەدەن جۋشى مەن بالا باعۋشىعا دەيىن استاناعا الماستى، ال ءبىز، استانالىقتار، ەندى قايدا بارامىز؟ ءسىزدىڭ كوماندالىق مەتودقا قارسى كۇرەس اشۋ ويىڭىزدا بار ما؟ قوسىلار ەدىك.

-كوماندالىق ستيلمەن جۇمىس ىستەۋ نەگىزى دۇرىس قوي. كوماندا مەن توپتىڭ ەڭ باستى ايىرماشىلىعى بۇل - بىرىگۋ ارقىلى جوعارى ناتيجەگە جەتۋ. ول جالپى ۇمتىلىس پەن ورتاق قۇندىلىقتار نەگىزىندەگى ءبىر كوماندانىڭ ادامدارى اراسىنداعى ءوزارا قارىم-قاتىناس ناتيجەسىندە تۋادى، سونىمەن قاتار، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىراتىن ىسكەرلىك نەگىزدە پايدا بولادى جانە كوماندانىڭ جالپى كۇش-جىگەرى ونىڭ بولەك ادامدارىنىڭ كۇش-جىگەرىنەن اسادى. بىراق ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدە بۇل ۇعىمدى بۇرمالاپ جىبەرگەن. كوماندانىڭ ورنىنا «كوشپەلى اكىمشىلىك»، «كوشپەلى مينيسترلىك» دەگەن ۇعىم ابدەن قالىپتاسىپ، داستۇرگە اينالعان. بۇل توپتاردا ادامنىڭ ءبىلىمى مەن قابىلەتىنە كوپ ءمان بەرمەيدى. بۇل توپتارعا كوبىنەسە تۋىستار، جاقىندار، جاعىمپازدار كىرەدى. ولار ناتيجەلى جۇمىس ىستەۋدەن اۋلاق، ۇساق-تۇيەكپەن اينالىسادى، وزدەرىن سۇيرەپ جۇرگەن باسشىلارىنىڭ بەدەلى تۋرالى ويلامايدى. اكىمشىلىكتەر مەن مينيسترلىكتەردە وسىنداي ادىسپەن قالىپتاسقان قىزمەتكەرلەر ءوز جۇمىسىن دۇرىس اتقارا الماي ءبىر-بىرىنە سىلتەي بەرەدى. سونىڭ كەسىرىنەن حالىق وسىنداي بيۋروكراتياعا تاپ بولادى. سوندىقتان بيۋروكراتتارمەن، زاڭبۇزۋشىلارمەن، كاسىبي دەڭگەيلەرى تومەن توپاستارمەن كۇرەس جۇرگىزۋ كەرەك. قوسىلىڭىز.

- ەگەر اللا تاعالا ادامنىڭ ادامعا تابىنۋىنا مۇرسات بەرگەندە مەن سىزگە تابىنار ەدىم. باتىلدىعىڭىز ءۇشىن، باتىرلىعىڭىز ءۇشىن، دوسقا وپالىلىعىڭىز ءۇشىن، ار وجدانعا بەرىكتىگىڭىز ءۇشىن، ادالدىعىڭىز بەن ادامگەرشىلىگىڭىز ءۇشىن. ەگەر قازاقتا سىزدەي ون قىز بولسا..، ەح، شىركىن، قۋ زامان! جالپى، مەن ەر ازاماتتاردان قاراعاندا ايەل بالاسى دوستىققا بەرىك، ار-وجدانعا وپالى ما دەپ قالدىم. سىزگە اللا جار بولسىن! وسىنى ۇمىتپاڭىز.

- ءاۋمين! جىلى سوزدەرىڭىزگە جانە ادال نيەتىڭىزگە ۇلكەن راحمەت. ادامدارعا دوستىق جاراسادى - دوس بولايىق (z.battalova@mail.ru).

- مەنى بيلىكتىڭ ومىرلىك تاجىريبەسى جوق جاستاردى باستىق ەتۋى تولعاندىرادى. جاستاردىڭ ءبىلىمى مىقتى بولۋى مۇمكىن، بىراق تاجىريبەسى جوق قوي. ەلدى باسقارۋدى ويىنشىق قىلۋعا بولمايدى. ءبىزدىڭ مەكتەپكە 30 جاسار مۇعالىمدى ديرەكتور قىلدى. ءبىر مەكتەپتە تۇراقتى جۇمىس ىستەمەگەن، مۇعالىم تۇگىل بالا، اتا-اناعا ايتاتىنى جوق، سەبەبى ءوزى - بالا. ءبىر تانىس ديرەكتورى اقىل ايتادى، سول ارقىلى تەك قاعاز تۇگەندەيدى. ول تاجىريبە جيناقتاپ بولعانشا نەشە ۇرپاق تاربيەسىز مەكتەپتەن شىعادى، بىلىكتى، ءوز ءىسىنىڭ شەبەرلەرىن ۇناتپايدى، سەبەبى ءوزىنىڭ بىلىگى جوق. نەگە باسشىلىققا تاجىريبەسى بار ادامداردى قويمايدى؟ قالالىق، وبلىستىق وقۋ بولىمدەرىنە باسشى بولىپ تەك قالالىق، وبلىستىق اكىمنىڭ تۋعاندارى بارادى. ءبىزدىڭ ديرەكتوردىڭ دا جوعارىدا كوكەسى بار دەيدى. مەملەكەتتىڭ ۇلكەن جۇمىسى وسىنداي كىشكەنتاي جۇمىستار جيىنتىعىنان تۇرماي ما؟ قالالاردا تەك جاستارعا اراق ىشەتىن رەستوران كافە سالىنادى، نەگە رۋحاني بايتىن ورىندار اشىلمايدى.

- باسشىلىق ورىندارعا بىلىكتى جانە تاجىريبەلى ادامدار قويۋ تۋرالى پىكىرىڭىزدى تولىق قولدايمىن. جاستاردىڭ ىشىنەن دە وسىنداي تۇلعالار تابىلادى. بىراق ءبىزدىڭ مەلەكەتىمىزدە داستۇرگە اينالعان احۋالدار جەتكىلىكتى ەكەنى دە راس. كوكەسى، تانىسى نەمەسە اقشا ارقىلى قىزمەت ساتىسىنان تەز اتتاپ باسشىلىققا جەتكەندەر از ەمەس. دۇرىس ايتاسىز، وسىنداي كىشكەنتاي جۇمىستار جيىنتىعىنان مەملەكەتتىك ۇلكەن جۇمىس جانە مەملەكەتتىڭ بەدەلى  كورىنەدى. وسىنىڭ ءبارىن جويۋ ءۇشىن جەمقورلىقپەن كۇرەسۋ كەرەك جانە بيلىكتىڭ كادر ساياساتىنا قوعامدىق باقىلاۋ ارقىلى زاڭ شەڭبەرىندە باسشىلىققا ساي ەمەس ادامداردى تاعايىنداۋعا جول بەرمەۋ كەرەك. سىزبەن وسى باعىتتا بىرىگىپ، كادر تازالىعىنا ات سالىسۋعا دايىنمىن.

ال قالالاردا رۋحاني وشاقتاردىڭ تاپشىلىعى جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ كەمشىلىگى دەپ ەسەپتەيمىن. جاسوسپىرىمدەردى تاربيەلەۋ ساياساتى ناقتى ىسپەن ۇشتاسىپ جاتۋى ءتيىس. بۇعان جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار جاۋاپتى.

- دارا شاپقان، داراسىز.

اقىلدى دا، داناسىز.

ايتىڭىزشى، تاقىمداپ،

قايدا شاۋىپ باراسىز!؟

ءسىزدىڭ ەرگەن سوڭىڭنان،

حالقىڭىز ءجۇر پاناسىز.

ەگەر بيلىك وزگەرسە،

قانداي ساباق الاسىز؟

- مەنىڭ ازاماتتىق مىندەتىم - قازاقستاندا ادام قۇقىعىن جوعارى دەڭگەيدە قورعاي الاتىن جاعدايعا جەتۋگە بارلىق كۇش جىگەرىمدى سالىپ جانە وسىعان ناتيجەلى ىسپەن ءوز ۇلەسىمدى قوسۋ.

ەگەر بيلىك وزگەرىپ كەتسە، ودان ءوزىم دە حالىق تا الار ساباق بۇل -  بيلىكتىڭ اۋىسۋىنان، وزگەرۋىنەن قورىقپاۋ كەرەك. بيلىك كەلەدى، كەتەدى، ال حالىق سول كۇيىندە قالا بەرەدى. تەك كەلگەن بيلىكتەن حالىق ەسەپ الىپ، ادال قىزمەت جاساۋدى تالاپ ەتۋى كەرەك.

- ءسىز كوپ جىلدان بەرى ەلىمىزدە الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ تۇيىتكىلدى تۇستارىن زاڭدىلىق-قۇقىقتىق جاعىنان وڭ شەشىلۋىنە جان سالىپ كۇرەسىپ كەلەسىز. سونداي-اق، ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋعا دا زور كۇش-جىگەرىڭىزدى جۇمساۋداسىز. بۇل ءىس-ارەكەت، ەڭبەكتەرىڭىزگە شىناي العىس ايتىپ، اللا تاعالا جار بولىپ، ۇرپاعىڭىزعا باق قونسىن دەگىم كەلەدى. مەنىڭ مىناداي ساۋالىم بار ەدى.

گازەت، سايتارىڭىزدى كوبىرەك اشىپ ورىس، قازاق، اعىلشىن، ت.ب. تىلدەردە نەگە جاسامايسىزدار؟ سەبەبى، ەڭ اياعى  "ازاتتىقتىڭ" ورىس جانە قازاقشا بولىمدەرى دە بىرىندەگىسىن ەكىنشىسىندە جازبايدى ەكەن.

- جىلى سوزىڭىزگە راحمەت. مارقۇم اكەم ماعان ىلعي ابايدىڭ قارا ءسوزىن ايتۋشى ەدى: «كەلمەسكە جىلاعان ەسىل كوز، ۇقپاسقا ايتقان ەسىل ءسوز». سوندىقتان ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز ءجون.  مىنا بيلىكتى سوزبەن ەمەس، ىسپەن جەڭۋ كەرەك.

تاۋەلسىز گازەتتەرمەن سايتتاردىڭ سانىن كوبەيتۋ كەرەك ەكەنىنە كەلىسەمىن. بىراق ولاردى اشۋ ءۇشىن قارجى كەرەك قوي. سوندىقتان ماعان الەۋمەتتىك جەلىلەردى پايدالانۋعا تۋرا كەلەدى. باسقا امال جوق. بىراق جولىن ىزدەستىرۋدەمىن. ءبىر جەردەن جاردەم بولار دەگەن سەنىمدەمىن.

- بيلىكتەگىلەر نەگە ۇلتىمىزدىڭ جاعدايىن ويلامايدى؟ قازاق ءتىلى قاشان تاۋەلسىزدىك الادى؟ ءبىز شىنىمەن 2000 بويى جىل دۇنيە ءجۇزىن بيلەپ-توستەگەن تۇركىلەردىڭ قارا شاڭىراعىن ۇستاپ وتىرعان حالىق بولساق، نەگە قازاق ءتىلى وسىلاي شەتقاقپاي بولادى؟

- قازاق ءتىلى تۋرالى جوعارىدا ايتىپ كەتتىم. تاعى قوساتىنىم، ءوزىمىز جاۋاپكەرشىلىكتى مويىنداپ، ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا بۇكىل ءىستى قازاق تىلىندە كاسىبي دەڭگەيدە جۇرگىزەيىك جانە وسىنى بيلىكتەن تالاپ ەتەيىك، بيلىكتى ەسەپكە تارتايىق.

- پرەزيدەنتىمىز نەگە قازاقتا مەملەكەت، شەكارا بولماعان دەيدى؟!

وكىنىشكە قاراي، قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ تاريحى تۋرالى، سونىڭ ىشىندە شەكارا تۋرالى، شىندىققا جاناسپايتىن داۋلى ماسەلەلەردى كوپ ايتادى. ول كىسىگە شىندىقتى ايتاتىن تاريحشىلار، عالىمدار قايدا؟ بيلىككە اشىق تۇردە تۋرا ويىمىزدى جانە تالابىمىزدى جەتكىزىپ، اشىق ساياسي كۇرەسكە شىعۋ ارقىلى قانا وسى بيلىكتى اۋىستىرۋعا قول جەتكىزە الامىز.

- مەنىڭ سۇرايىڭ دەگەنىم: "كۇللى قازاقتىڭ باسىن ءبىر ۇيىمعا بىرىكتىرەمىز" دەپ اسىرە ۇلتشىلداردىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن دۇنيەگە كەلگەن "قازاق ەلى" حالىقتىق قوزعالىسىنا كوزقاراسىڭىز قانداي؟

- «قازاق ەلى» حالىقتىق قوزعالىسى تۋرالى ەستۋىم بار. بىراق كوشباسشىلارىمەن تانىس ەمەسپىن، ءالى كەزدەسىپ كورگەنىم جوق. قازاق ەلىنە، حالقىنا شىن جۇرەكپەن، ناقتى جانە ادال قىزمەت جاسايمىن دەگەن ءار ازاماتتى جانە ءار ۇيىمدى قولدايمىن. تەك  ىستەرى ۇراندارمەن شەكتەلىپ قالماسا ەكەن. حالىق ىسكە اسىرا الماعان ۇراندارداردان جانە ۋادەلەردەن شارشادى. حالىقتىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ جولىندا ناقتى ىستەرگە بىرگە ات سالىسۋعا دايىنمىن.

- بيلىككە قارسى تۇرىستا قايىسپاعان، تابانى تايماعان ازامات عالىمجان جاقيانوۆ سوڭعى ەكى جىلعا جۋىق ۋاقىتتا شەت ەلدە ەمدەلىپ ءجۇر. 3,5 جىل تۇرمەدە وتىرعاندا قانداي تاماق ىشۋگە ءماجبۇر بولعانىن كىم ءبىلسىن، سونىڭ زاردابىنان ءالى ايىعا الماي ءجۇر، ال 3,5 جىل پوسەلەنيە دەگەندە دە كورمەگەن ازابى جوق. مال باققىزىپ، اڭگىرتاياق ويناتىپ ءجۇردى ەمەس پە بيلىكتىڭ يتارشىلارى؟! پرەزيدەنتتىڭ وتكەن جولعى سايلاۋىنا قاتىسقان كۇننىڭ وزىندە "داۋىس الا الماس" ەدى، ول جاعىن نۇروتانشىلدار قاتىراتىن ەدى. ەكىنشىدەن، عالىمجان، سوت ۇكىمى بويىنشا، بيىلعى جىلدىڭ تامىز ايىنا دەيىن سايلاۋدا داۋىس بەرۋ، سايلانۋ قۇقىعىنان ايرىلعان بولاتىن. بىلگەنىمىزدى ايتا وتىرايىق، ورىنسىز بولماس، سولاي ما، قۇرمەتتى زاۋرەش؟

- دۇرىس ايتتىڭىز. راحمەت!

- سالەمەتسىز بە! مەنىڭشە، ءسىز سەناتور بولا ءجۇرىپ قازاققا كوپ پايدا كەلتىرە الاتىن ەدىڭىز، وپپوزيتسياعا كەتكەندەردىڭ كوبىن ەل جەتە تۇسىنبەيدى. ءار ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ ايتقانمەن ونى ءتۇسىنىپ جاتقان پەندەنى كورمەدىم. اقىرىن ءجۇرىپ تە كوپ ءىس تىندىرۋعا بولاتىن ەدى عوي. وسى تۋرالى ويلاندىڭىز با؟

- پارلامەنتتە ءار شەشىم داۋىستىڭ كوپشىلىگىمەن قابىلداناتىنىن ءبارىمىز بىلەمىز. ال ءبىر پارتيانىڭ دەپۋتاتتارى قالاي جانە كىمگە داۋىس بەرۋى مۇمكىن ەكەنى بەلگىلى عوي. سوندىقتان پارلامەنتتە كوپ نارسەنى تىندىرامىن دەگەن مەنىمشە، قاتەلىك. ارينە، دەپۋتاتتىق ساۋال جاساپ كەيبىر جەكە ادامداردىڭ، مەكەمەلەردىڭ ماسەلەلەرىن وڭدى شەشۋگە بولادى. بىراق ول ءۇشىن دەپۋتاتتىق مانداتتىڭ قاجەتى جوق. بۇگىن ادام قۇقىعىن قورعاۋ سالاسىندا ىستەپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ كوبى دەپۋتاتتاردىڭ مۇمكىنشىلىكتەرى جەتە الماي جۇرگەن ىستەردى اتقارىپ، حالىققا ناتيجەلى قىزمەت كورسەتىپ ءجۇر. مەن دە بۇگىنگى دەپۋتاتتاردان ارتىق بولماسا دا كەم جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جوقپىن دەپ سانايمىن. ال پارلامەنتتىڭ نەگىزگى ماقساتى -  ساپالى زاڭ قابىلداپ، مەملەكەتىمىزدىڭ وركەندەۋىنە، ادام قۇقىقتارىنىڭ قورعالۋىنا، قۇقىقتىق سالانىڭ قالىپتاسۋىنا مۇمكىندىك جاساۋ. شىركىن، بيلىكتەن تىس 20-30 ناقتى وپپوزيتسيانىڭ وكىلدەرى كەلسە عوي، سوندا ساياسي باسەكەلەستىك قالىپتاسىپ، قوعامنىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىن جان-جاقتى تالقىلاپ، وڭدى شەشىمدەر قابىلداۋعا جول اشىلار ەدى. وسىعان جەتۋ ءۇشىن وپپوزيتسيا بىرىگىپ، حالىققا ناقتى قىزمەت جاساپ، سەنىمىنە يە بولۋى شارت. قازاقستاننىڭ سايلاۋ ەرەجەلەرىن وزگەرتۋگە ات سالىسىپ، تازا سايلاۋ ارقىلى پارلامەنتكە كەلىپ، بيلىكتەگى پارتياعا ناقتى باسەكەلەستىكتى كورسەتە الاتىن بولۋى قاجەت-اق.

اباي.kz سايتىنىڭ رەداكتسياسىنا ماعان ءوز وقىرماندارىمەن اشىق تۇردە سۇبحاتتاسۋعا مۇمكىنشىلىك بەرگەندەرى ءۇشىن ۇلكەن العىسىمدى بىلدىرەمىن. اسىرەسە وسى ينتەرنەت-كونفەرەنتسياعا قىزىعۋشىلىق تانىتقان بارلىق باۋىرلارىما  جىلى لەبىزدەرى ءۇشىن، ناقتى جانە وي تۋدىراتىن سۇراقتارى ءۇشىن شىن جۇرەكتەن مىڭ دا ءبىر راحمەت. ال قىرشاڭقى جانە سىناۋ ءۇشىن قويىلعان سۇراقتارىڭىزعا دا ەرەكشە العىس ايتامىن. ساياسي كۇرەستە باسەكەلەستىك ارقىلى ادام ءوزىنىڭ بەدەلىن كورسەتە الادى, بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەرىن دامىتادى. وسى پىكىرلەسۋدەن كەيىن قولداۋشىلارىمنىڭ سانى كوبەيەتىنىنە ۇلكەن سەنىم ارتامىن.

قۇرمەتپەن،

«قازاقستاندا پارلامەنتشىلىكتى دامىتۋ قورى»

قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى

زاۋرەش باتتالوۆا

«اباي-اقپارات»