Oqigha

Jayyqqa el týkpirinen jinalghandar 13-qyrkýiekten qalmay kelip boldy. Sol kezde eshbir qarjynyng joqtyghyna qaramastan, elding jaghdayy kenestik qordyng әli de әlsiremey túrghan kezi edi. Kelgen júrt qonar oryn men asty eshbir mәsele qylmay ózderi tauyp jatty. Shtabtyng basty maqsaty ahualdy beybit jolmen, biraq últ paydasyna sheshu ghana bolatyn.

14-qyrkýiek kýni tanghy saghat 7-de Oral qalasynyng manynda eleusiz týrde qúm basyp, qúrylys tabanyna týsip jatqan, kazaktar qolynan qaza bolghan qazaqtar qorymyna Aysúlu Qadyrbaeva bir top adamdy ertip bardy. Qorym degen aty ghana, eshbir beyit kózge týspeydi, jermen-jeksen. Aqyn da ór kónildi Aysúlu apamyz kózine jas aldy. Bilgen dúghamyzdy oqydyq.

Sol kýni aua-rayy qara suyq boldy. Oqighagha jinaluy tiyis degen mekeme, oqu oryndaryna tanertengi saghat 9-gha jinaludy habarlaghanbyz. Sayasy aghartu ýiining manyndaghy alangha dybys kýsheytkish aldyrttyq, plakat, lozungylar dayyndalyp jatty.

Saghat dәl 9 bolghan sәtte mitingini ashyp jiberip, jan-jaqtan kelgender alma-kezek sóz alyp, ortalyq kósheni basymyzgha kótere oryssha-qazaqsha sampyldap jattyq. Ol kezde barlyq jerde biylikting belbeui bosap, kóshelik demokratiya beleng alghan kezeng edi.

Oqigha

Jayyqqa el týkpirinen jinalghandar 13-qyrkýiekten qalmay kelip boldy. Sol kezde eshbir qarjynyng joqtyghyna qaramastan, elding jaghdayy kenestik qordyng әli de әlsiremey túrghan kezi edi. Kelgen júrt qonar oryn men asty eshbir mәsele qylmay ózderi tauyp jatty. Shtabtyng basty maqsaty ahualdy beybit jolmen, biraq últ paydasyna sheshu ghana bolatyn.

14-qyrkýiek kýni tanghy saghat 7-de Oral qalasynyng manynda eleusiz týrde qúm basyp, qúrylys tabanyna týsip jatqan, kazaktar qolynan qaza bolghan qazaqtar qorymyna Aysúlu Qadyrbaeva bir top adamdy ertip bardy. Qorym degen aty ghana, eshbir beyit kózge týspeydi, jermen-jeksen. Aqyn da ór kónildi Aysúlu apamyz kózine jas aldy. Bilgen dúghamyzdy oqydyq.

Sol kýni aua-rayy qara suyq boldy. Oqighagha jinaluy tiyis degen mekeme, oqu oryndaryna tanertengi saghat 9-gha jinaludy habarlaghanbyz. Sayasy aghartu ýiining manyndaghy alangha dybys kýsheytkish aldyrttyq, plakat, lozungylar dayyndalyp jatty.

Saghat dәl 9 bolghan sәtte mitingini ashyp jiberip, jan-jaqtan kelgender alma-kezek sóz alyp, ortalyq kósheni basymyzgha kótere oryssha-qazaqsha sampyldap jattyq. Ol kezde barlyq jerde biylikting belbeui bosap, kóshelik demokratiya beleng alghan kezeng edi.

Oblys, qala basshylyghyna jaghdaydyng ushyqpau jaghyn oilastyrudy, jinalghan kazaktardyng toy toylaudy dereu dogharuyn, kelissózge keluin aityp mәmilege shaqyrdyq. Oblystyq әkimshilikke baryp, oqighanyng aldyn alu sharalaryn úsynyp, óz qúzyrlaryn qoldanudy talap ettik. Sonda týsingenimiz, Oralda jergilikti mәseleni sheshuge qauqar bolarlyq oblys basshylyghynda dәrmen de, jiger de joqtyghy edi. Kýiingennen miting mazmúnyn basshylyqty kinәlaugha búrdyq. Osynyng arasynda bizding talabymyz boyynsha kelgen shirkeu basshysymen kelissóz mandymady. Jergilikti ókimet oidaghyday mәmilege keltiruge eki jaqqa da arasha bola almady.

Biz sol kýni toygha baylanysty shirkeu men «Zeniyt» sarayynda ótpek arnayy sharalardy dereu dogharudy talap etkenbiz. Basynghan kazaktar bizdi mensinbedi, al jergilikti biylik kazaktardyng shylauynda jýrdi. Jergilikti ókimetti basynghany aiqyn kórinip túrdy. Al, ókimet ókilderi oghan namystanbady da. Bar bolghany bizdi ayaqtan shalyp, bolashaq kinәlau ssenariyine bizding jaqty jasandy týrde iykemdeumen boldy.
Miting qyza bastady. Jastar jan-jaqtan kelip qosylyp alandy kernedi. Eresekter de ishki ashynysyn bildirip, miting otyna may tamyzdy. Sol arada kazaktar jaghyna kóbirek barghyshtap jýrgen Múqanov (ol keyin Jogharghy Keneske deputat boldy) degen orystildi qazaq mingen «Volgany» júrt audaryp tastady. Biz әrbir shalt qimyldy baqylap, artyq әreketke úlaspayyn qadaghaladyq, әlgi Múqanovpen sóilesudi ózimiz qolgha alyp, júrttyng dauryghuyn bastyq. Jәshikpen araq taratylyp jatqany turaly da habar týsti. Biraq onyng bәrinen týk shyqpady. Biz týgil jinalghan halyq jauapkershilikting qanday ekenin jaqsy sezine bastady. Búl -  mәselening basty kórinisi edi. Jinalghan júrt bir komandagha úlasty degen sóz.

Saghat 10-da shirkeude shoqynu saltanaty, 11-de «Zenitte» kazaktar qúryltayy bolady degen habar aldyq. Resmy basshylyqtan kýder ýzgen bizder oqigha barysyn ýilestirip, qolgha aludy jәne basqarudy oilastyra bastadyq.

Dereu әr oblystan kelgen toptardan biriktirip, 13 adamnan túratyn shtab júmysyn iske qostyq. Endi jinalghan júrtty mengeretin jәne ushyqqan jaghdaygha aldyn ala әzirlik sharasyn jasap, tәrtip saqtau men oqighany basqarugha kýsh jasaqtau kerek boldy. Sóitip, 100 adamnan túratyn erikti jasaq qúrdyq. Olardyng mәlimetin tizip, qoldaryn qoyghyzyp, ant qabyldadyq.

Kazaktar shirkeuinde shoqynu bastalghan kezde bizder de 113 adam sap týzep, qúryltaydy boldyrmau maqsatymen «Zeniyt» sarayyna tarttyq. Al, Sayasy aghartu ýii janyndaghy basty alanda qalghan júrttyng barmauyn tapsyryp, mitingini jalghastyra berudi aityp, olargha basshylar men jasaqtar taghayyndap qaldyrdyq.

***

«Zenitke» tayap kelip tizilip túrdyq. Milisiya jasaghy bizden de kóp eken. Aldynda kórshi oblystardan milisiya men MQK-ning qyzmetkerlerin aldyrtty dep estigenbiz. Almatylyq orta boyly qazaq, milisiya general-mayory jýrdi. Biraq onyng qyzmeti qanshalyqty ekenin aqyry týsine almadyq. Milisiya jasaghy betin bizge qaratyp «Zeniyt» pen bizding aramyzgha qalqan bolyp sap týzep túrdy. Ásirese, orys-kazak milisiyalardyng qabaghy qatynqy, dóreki sóileydi. Ish qazanday qaynasa da aldyn ala ózimiz jasaghan núsqau boyynsha eshbir arandatugha barmay, bar maqsatymyz - kelimsek kazaktardy keyin quyp, qúryltayyn boldyrmau.

Kýn qara suyq. Jenil kiyingen bizding ónmenimizden ótip barady. Bir kezde әlem-jәlem, әskery kiyingen qaugha saqal kazaktar sap týzep, bizdi ainalyp, túp-tura «Zenitke» qaray әskery qadammen, bizge qyr kórsete óte bastady. Bizden shydam ketti. Bir-birimizdi toqtatsaq ta, әrkimning keudesi yzagha toly ekeni týiilgen qabaq pen júdyryqtan kórinip túrdy.

Bir mezgilde aramyzdaghy Jambyldyq shymyr deneli, karateshy, orta boyly Múhtar degen jigit shyday almay aiqay salyp, kazaktargha túra úmtyldy. Bәrimiz onyng sonynan jýgirip, ústap qaldyq. Bayghús jigit yzagha bulyghyp, sharasyzdyqtan namysqa týiilgen keudesi shydamay, enkildep jylap jiberdi. Ózin-ózi ústay almay, 100 metr boyyna sap týzegen bizding jasaqty boylap oiyndaghy sózin aiqaylay aityp, ersili-qarsyly jylap kezip ketti. Biz jylama demedik. Óitkeni, bәrimiz ýshin eng bolmasa, bireu namysyn jyrtyp, ishtegi sherin tarqatqanyn dúrys sanadyq. Múhtardyng búl qylyghy jarty saghatqa sozyldy. Oghan ilesip, saptaghy bir milisioner qazaq ýnsiz jylap túrdy. Kem-kemdep Múqtardy sabyr saqtaugha shaqyrdyq. Óitkeni, oghan qosylushylar qatary shygha bastady.

Kazaktardyng saltanatty jinalysynyng ashylghanyn bildik. Aspandy búlt torlap, bir uaqytta janbyr sirkiredi. Nege ekeni belgisiz maghan aspan jylap túrghanday bolyp kórindi. Ertengi dúgha oqyghan beyit basy esime týsti. Bizben birge o dýniyelik әruaqtar da sharasyzdyqtan jylap túrghanday sezindim, oiymdy saptaghylargha aittym. Áldekim múny jaqsylyqqa jorydy. Jauyn 15 minut jaudy da, kóp úzamay kýn shyghyp, jylyp qoya berdi.

Biz mitingidegi júrttyng baghynbay, beri qaray keluge súranyp jatqanyn estidik. Olargha «kelmenizder, qyrghyn bolady» dep habar aittyq.
Aramyzdan jeti adam delegat retinde men, Aysúlu, Amanjol, Jasaral, Baqytjan, Oral, Dәuren kazaktar saltanatyna baryp kelissóz jýrgizudi úighardyq. Sóitkenshe, bizge qaray jamyray jýgirip kele jatqan mitingige jinalghan  on myng adamnyng qaptap kele jatqanyn kórip, shoshyp kettik. Beyne bir qúrlyqty basyp, topansu kele jatqanday. Bir sәt bәrimizding oiymyzda «Kәzir qyrghyn bastalady!» degen suyq oy qaryp ótti. Kazaktargha da, Reseyge de keregi osy ghoy!..

Dereu 3 jasar balasymen jambyldyq Hadisha jýgirip baryp, basyndaghy oramalyn júlyp alyp, qaptaghan qazaq jastarynyng aldyna jayyp otyra qalyp, «Toqtandar!» dep aighay saldy. Saptaghy bizder de dereu esimizdi jiyp, qol ústasqan kýii kele jatqan topqa qarsy sabymyzdy kerip túra qaldyq. Dereu búryn jetkenderding ózderin qol ústastyryp, ekinshi qatar, sosyn ýshinshi qatar týzdik. Sóitip, kijinip kelgenderding ózderine ózderin tosqauyl etip, endi kazaktarmen kelissóz jasau kerektigin aityp, kóriktey qyzghan júrttyng basyluyn ótindik.

Solay túrghanda әlgi jeteuding kelissózge baru kerektigi eske týsti. Myndaghan mitingishilerding qan qysymy kóterilgendigi sonday, eshtenege toqtar emes. Keshegi oraldyq búiyghy qazaqtardyng bir kýnning ishinde múnday namysqoylanyp batyldyq pen jaugerlikke barady deuge qimas edik. Sonymen, mitingishilerden kelissózge bar bolghany 15 minut súradyq. Eger osy uaqyt ishinde eshtenege ýlgermesek, ne istesender sony istender dep jauapkershilikting bir úshyn olargha da keri tastadyq.
«Zeniyt» sarayyna kelip, oblys basshysy N.Esqaliyevke bar jaydy aityp, kazaktardyng jinaluyna 15-aq minut beriletinin eskerttik. Jaghdaydyng qanshalyqty ushyqqanyn oblys basshylyghy da, kazaktar da aitpay-aq sezdi. Dereu «Zeniyt» mәdeniyet sarayynyng qaptal esigine avtobustaryn taqap, kazaktardyng ketuden basqa sharasy qalmady.
Búl jaytty tosyp túrghan qazaqtargha aituymyz múng eken, 3-4 qatar tosqauyldy da, milisiya sabyn da byt-shyt qylyp, «Zeniyt» sarayyna qaray lap qoydy. Kazaktardyng avtobusqa mingeni minip, minbegeni jayau tym-tyraqay qashyp, managhy manghaz imperiyalyq keyipting tu-talaqayy shyghyp, masqara bolyp tyraghaylap ketti. Últtyq ruhtyng saltanatty qúdyreti degenimiz - osylay kórinis bergen edi! Kóterilis degenimiz - shayqas pen qiratu emes eken, ol - ushyqqan ahualdy óz paydana jarata biluding zor taktikasy.

Jayyq oqighasy neni kórsetti?

Búl oqigha bir birine qarama qarsy kóterilgen qos taraptyng qatysymen qatar naqty maqsattyng eki jaqta da bolghanyn aiqyndady. Biraq múnday jaghdayda jenis tek qana bir jaqqa tiyesili ekeni belgili, ol Alla búiyrtyp, bizge tiydi.

1. Sәti kelip, niyet birikkende sanauly top ta búiyqqan halyqtyng qanyn tulatyp, ruhyn jelbiretip, óz taghdyry ýshin úly kýsh bolatynyn kórsetti.

2. Elding egemendigi ýshin jauapty da, kýsh te, kýresker de halyqtyng ózinen basqa eshkim bolmaytynyn kórsetti.

3. Qazaqstan egemen bolarda elding kýsh-jigerin biriktirip, onyng namysyn jyrtatyn naqty sayasy kýsh te, qoghamdyq top ta (ziyaly qauym), basshylyq ta (N.Nazarbaev sol kýnderi B,Elisin ekeui Qarabaqtaghy әzerbayjan-armyan soghysyna ara aghayyndyqpen jýrgen edi) bolmady. Qazaq halqyna búl joly da Jaratqan ie jar boldy!

4. Asqaq múratyn halyqtyng taghdyrymen baylanystyrghandar bolyp onyng jigerin úshtap, kótere bilse, halyqtyng búiyqqan ruhyn bir sәtte-aq kóterip, onyng jemisin jenispen kómkeruge bolady. Kez-kelgen elderde alynbay otyrghan asugha ainalghan týrli daghdarystar halyqtyng óz kýsh-jigerin túsaghannan bolady eken.

5. Qazaq elitasy (bir de bir ataqty ziyaly Oral oqighasyna qatyspady) halyq ýshin bas kóteruge niyet te bildirgen joq, qanshalyqty qajet ekenin andamady. Ziyaly qauymnyng sonshalyqty beyshara ekeni osy oqighadan taghy da kórinip qaldy.

6. Oqigha Resey tarapynan Qazaqstan jerine kóz tigu mәselesin birneshe ese keyin serpip, Qazaqstan basshylyghyna elding territoriyalyq tútastyghyn nyghaytyp alugha bagha jetpes mýmkindik әperdi.

7. Oqighanyng shyghu sebebi sayasy jaghynan meylinshe joyylmayynsha, onyng jalghasy bolashaqta kez-kelgen uaqytta jalghasatyndyghyna eshbir kepildik joq.

Serik Erghaliy

2001 jyl, qyrkýiek.

P.S. Atalmysh taqyrypqa oraluymyzgha oqyrmandar súranysy týrtki boldy. Shamasy, halqymyz ózining ruhany kýsh-jigerin shyndaytyn taqyryptargha zәru sekildi. Oqighagha qatysty foto avtor múraghatynda sanauly ghana. Ókinishtisi sol, oqighany tolyq beyneleytin ýsh saghattyq viydeotýsirimdi әldekimder bermey otyr, ony qolgha týsiruding sәti týspeude.

Sony

«Abay-aqparat»