Soghys tútqyndarynan legiondar qúru pikirine Gitlerding kelisimin aluda da Papen manyzdy ról atqardy. Papen úzaq uaqyttan beri basqa eki týrik generalymen de jaqyn qarym-qatynas ornatyp jýrdi. Olardyng biri - Stambul Soghys Akademiyasynyng qolbasshysy (komandiyri) general Aly Fuad Erden, al ekinshisi - "Jumhuriyet" pen "Son Posta" gazetterining últshyl jazushysy, zeynettegi general Hýsny Ámir Erkiylet edi. Papen olardyng 1941 jyly qazan aiynda Berlinge sapar sheguin qamtamasyz etti.^[1] Germaniyanyng kenesterge qarsy soghysta jeniske jetetindigine sengen eki general basyp alynatyn kenes territoriyasynyng týrki halyqtary túratyn ólkelerinde últtyq memleketter qúryluyn jýzege asyrudy kózdedi. Olar sol maqsatqa jetu ýshin nemis ókimetimen birge istesudi jón kórudi jәne kerek bolghan jaghdayda Týrkiyanyng da Germaniyamen bir sapta soghysqa qatysuyn qamtamasyz etuge tyrysqan edi. Sonday-aq kenes tútqyndaryna jaqsy qaraluyn, olardan bir armiya qúryluynyng paydaly bolatyndyghy turaly pikirdi jaqtaughan edi.^[2]

Soghys tútqyndarynan legiondar qúru pikirine Gitlerding kelisimin aluda da Papen manyzdy ról atqardy. Papen úzaq uaqyttan beri basqa eki týrik generalymen de jaqyn qarym-qatynas ornatyp jýrdi. Olardyng biri - Stambul Soghys Akademiyasynyng qolbasshysy (komandiyri) general Aly Fuad Erden, al ekinshisi - "Jumhuriyet" pen "Son Posta" gazetterining últshyl jazushysy, zeynettegi general Hýsny Ámir Erkiylet edi. Papen olardyng 1941 jyly qazan aiynda Berlinge sapar sheguin qamtamasyz etti.^[1] Germaniyanyng kenesterge qarsy soghysta jeniske jetetindigine sengen eki general basyp alynatyn kenes territoriyasynyng týrki halyqtary túratyn ólkelerinde últtyq memleketter qúryluyn jýzege asyrudy kózdedi. Olar sol maqsatqa jetu ýshin nemis ókimetimen birge istesudi jón kórudi jәne kerek bolghan jaghdayda Týrkiyanyng da Germaniyamen bir sapta soghysqa qatysuyn qamtamasyz etuge tyrysqan edi. Sonday-aq kenes tútqyndaryna jaqsy qaraluyn, olardan bir armiya qúryluynyng paydaly bolatyndyghy turaly pikirdi jaqtaughan edi.^[2]

Erden men Erkiylet pashalar Berlinde Syrtqy Ister ministrligi qyzmetkerlerimen kezdeskennen keyin soghystyng shyghys maydanyna sapar shekti. Sol jerde olar Gitlerding qabyldauynda boldy.^[3] Búl qabyldauda eki pasha Gitlerge óz pikirlerin bildirdi. Gitlerding búl eki pashamen bolghan kezdesuden ýlken әser alghandyghyn aita alamyz. Óitkeni zertteushiler Gitlerding tútqyn әskerlerden kómekshi otryadtar jasaqtaluyna osy kezdesuden keyin kelisim bergendigin aitady.^[4]

Osylaysha nemis ókimetining joghary lauazymdy basshylarynyng shyghys halyqtarynan kómekshi otryadtar jasaqtau mәselesindegi qarsylyqtary joyylyp, legiondardy úiymdastyru barysynda alghashqy júmystar jasala bastady. Rozenberg músylman jәne týrki tektes tútqyndardan kómekshi otryadtar jasaqtau jónindegi jobasyn jeltoqsan aiynyng basynda Gitlerge úsyndy. Gitler jobany bekitip, 1941 jyly 22 jeltoqsan kýni nemis qaruly kýshteri qúramynda týrkistandyqtardyn, armyandardyn, gruzinderding jәne kavkaz músylmandarynyng legiondaryn qúru turaly búiryq berdi.^[5]

Legion jobasyna Shoqaydyng qalay qaraghandyghy turaly óz jazbalarynda qanday da bir maghlúmat kezdespeydi. Solay bola túrsa da, Shoqaydyng búl jobagha jyly qaramaghandyghyn, sonday-aq búl jobadan tys qalugha tyrysqandyghyn aita alamyz. Óitkeni Shoqaydyng búl jobagha qatyspauy ýshin manyzdy sebepter edi. Olardyng eng bastysy shyghys halyqtaryn tómengi adamdar retinde kórgen nasistik iydeologiya edi. Nasistter, әsirese Shoqaydyng qanshama jyldar sayasy qúqyqtaryn qorghau jolynda kýresken qazaq, qyrghyz, ózbek jәne tatar sekildi halyqtardy tómen kórdi. Búl kózqaras nasistik biylikting eng jogharysyndaghy Gitlerden bastap, nasistik partiyanyng eng tómengi satysyndaghy qarapayym mýshesine deyin, nasistterding barlyghynyng boyynda kezdesetin. Gitler de osy kózqarasty qoldaghan bayandamalar jasaytyn. 1941 jyly 11 jeltoqsan kýni Reystagta sóilegen sózinde Gitler soghysta bolishevikter jengen jaghdayda Europanyng beybitshiligin mongholdar men tatarlar belgileytinin jәne múnyng býkil Europa ýshin ýlken bir apatqa úryndyratynyn atap ótken edi.^[6] Gitlerding búl sózderi nasistterding mongholdar men tatarlardy dos emes, dúshpan retinde sanaytyndyqtaryn ashyq týrde kórsetedi.^[7]

Gitlerde Týrkistan halyqtaryn qorlau shamadan tys bolatyn. Onyng pikirinshe, Germaniya kenes territoriyasyna biyligin jýrgizer bolsa, Orta Aziyanyng týrki halyqtarymen eshqanday da qarym-qatynas jasalmaytyn edi. Tek olardy nemis yqpaly astynda ústap otyru maqsatynda jyl sayyn bir top qyrghyzdy nemis astanasyna sayahatqa alyp keluge bolatyn edi. Búdan basqa olarmen eshqanday da bir baylanys ornatugha bolmaytyn edi.^[8] Al shyndyghynda Shoqay sayasy qayratker retinde halqyn tómen kóretindermen birge istesip yntymaqtastyq jasay almas edi. Shoqay ýshin halqynyng namysyn qorghau barlyq nәrseden joghary túratyn. Bolishevikterge qarsy sayasy salada talay jyldar boyy birge kýres jýrgizgen Kerenskiyden at qúiryghyn kesisip, joldaryn aiyrudyng eng basty sebebi - onyng basqaruyndaghy "Dni" gazetinde týrkistandyq әielderdi orangutangha balaghan bir maqalanyng jariyalanuy edi. Búl teneu Shoqay ýshin adam tózbes qorlau edi. Alayda nasistterding barlyq Týrkistan halqyn qorlauy búdan da beter edi. Múnday qorlaugha Shoqaydyng shydauy mýmkin emes edi. Elin múnday pighyldaghy adamdardyng qolyna ótkizu ýshin Shoqay KSRO-gha qarsy soghysa almas edi.

Nasistterding Kenester Odaghyndaghy týrki halyqtaryna eshqanday sayasy qúqyq beruge yntaly emes ekendikteri sol kezende basqalardyng da nazarynan qalmady. Qyrymda demokratiyalyq últtyq basqaru jýiesining qúryluy ýshin jeti ay boyy Berlinde kezdesuler ótkizgen M. Ýlkýsal aqyrynda nasistermen odaqtasudyng Qyrymnyng mýddesine qayshy ekendigin anghardy. Ýlkýsaldyng pikirinshe, nemister jaulap alghan kenes territoriyasynyng týrki ólkelerinde demokratiyalyq qúqyqtar berudi jaqtamaytyn edi. Bolishevikter sekildi nasistter de týrki elderin otarlaudy maqsat etti. Ýlkýsal nemisterding múny orystardan da anayy jәne jedel týrde jýzege asyratynyna kózi jetti. Onyn pikirinshe, nemisterding basqaruy kenestik týrki tildes halyqtar ýshin qojayyn auystyrudan basqa eshtene emes edi.^[9] Sondyqtan býkil kýresin Týrkistan tәuelsizdigine arnaghan Shoqaydyng Gitlerding nasistik partiyasymen sayasy salada qanday da bir baylanysqa baruy mýmkin emes edi.

Shoqaydyng ózi de nasistik nәsilshildikting týrki-tatar halyqtaryn qorlaghan kózqarastarynyng saldaryna tap boldy. Bir joly tútqyn lagerilerin aralap jýrgeninde aziyalyq bolghany ýshin ózin tómen kórgen bir gitlershil әsker ózine jol bermegendigin jeleu etip shapalaqpen tartyp jiberdi.^[10] Búdan da auyr oqighagha Shoqay Berlin kóshelerining birinde dushar boldy. Jolda kezdesken bir esesshil esersoq Shoqaygha tiyisip, qol kóterdi. Fon Mendening múralary arasynda saqtauly "Kavkaz Sayasaty" atty basylmaghan bir enbekte keltiruinshe, ol jigit dereu tútqyndalyp jauapqa tartylghan. Ol tayau arada tómengi adam turaly bir kino tamashalaghanyn jәne solardyng alghash kezdesken ókiline jek kórushilik sezimin kórsetkisi kelgendigin aitqan. Osy oqighagha baylanysty bir ýkimettik qyzmetker Shoqaydan keshirim súraghan.^[11]

Shoqaydy nasisttermen istes boludan aulaq boluyna týrtki bolghan nәsilshil iydeologiyadan basqa taghy bir manyzdy sebep - legion jobasy qabyldanghan tústa Germaniyanyng Orta Aziya sayasatynyng әli belgilenbeui edi. Shoqay tútqyn lagerilerinde qanday maqsatqa qyzmet etip jýrgendigin bilmegendikten abyrjuly edi. Shoqay osyghan baylanysty mazasyzdyghyn jasyrmay, manayyndaghylargha jiyi-jii aityp jýrdi. Jeltoqsan aiynyng ortalarynda Ghalimjan Idrisy Ýlkýsalgha Shoqaydyng keleshek turaly esh nәrse bilmeytindigin aityp shaghymdanyp jýrgendigin aitty.^[12]

Jalghasy bar

«Abay-aqparat»

[1] Búl sapar turaly kóbirek maghlúmat ýshin qaranyz: H.Emir Erkilet, Şark Cephesinde Gördüklerim, Istanbul, 1943.

[2] Mühlen, 79-81; Glasneck. 164.

[3] sol jerde; Erkilet, 216-228.

[4] Mühlen. 81; Ábjәmy Bayshuaqúly, "Týrkistan legionny turaly shyndyq", Qazaq әdebiyeti, 27 qarasha, 1992, 10 b.

[5] Mühlen. 53-54; Gilyazov, str. 70, Kavkaz músylmandary Legiony keyinnen Azerbayjan jәne Soltýstik Kavkaz legiondary bolyp ekige bólindi. Osylaysha alghash ret bes legionnyng qúryluy turaly sheshim qabyldandy.

[6] Ülküsal. 300-bet.

[7] Hayit te bolishevizm bastauynyng mongholdar men aziyalyqtar bolghandyghy turaly pikirding týrkistandyq tútqyndargha degen senimsizdik tuuyna sebep bolghandyghyn kórsetedi. Hayit. 202.

[8] Mühlen. 41.

[9] Ülküsal. 378.

[10] Mariya Yakovlevna, s. 146.

[11] Mühlen. 50-51.

[12] Ülküsal. 295.