El tәuelsizdigining 20 jyldyghy men  azattyq jolynda jandaryn  qúrban etken erlerdin, týrli atauly oqighalardyng mereytoylarynyn  sәikes kelui teginnen tegin emes. Men múny jii aityp jýrmin. Tarihta  kezdeysoqtyqtar bolady, biraq dәl biylghy jylghyday jappay sәikestikti kezdeysoqtyq dey almaymyz. Búl tarihy zandylyq. Tipti tarihy әdildik desek te artyq ketpegen bolar edik. Sebebi,  azat el bolugha degen úmtylys kez-kelgen últtyng jýregining týbinde saqtalatyn, mәngilik armany bolghan úly ansar. Sol siyaqty 1986 jyldyng jeltoqsanynda alangha shyghyp, Kenes biyligine  narazylyq kórsetken jastardy da qaharly imperiyadan seskendirmegen kýsh te osy Azattyqqa degen ansar ekendigi sózsiz. Býgingi  konferensiyanyng «Jeltoqsan - azattyq habarshysy, tәuelsizdik tany!» dep ataluynyng ózi bizding osy sózimizdi  dәiektey týsedi. Shynynda da Jeltoqsan kóterilisi azattyq tany atatyn kýnning jaqyndap qalghanyn sezdirgen oqigha edi. Jeltoqsannan keyin baryp song Kenes elining týpkir- týpkirinde san týrli tolqulardyng bolghandyghyn, aqyry aragha 5 jyl salyp Qyzyl imperiyanyn  kýiregenin Sizder jaqsy  bilesizder. Kezdeysoqtyq pa, әlde janaghy tarihy әdildik, Kenes imperiyasynyng aqyrghy taghdyry da osy Almatyda, býgingi konferensiya ótip jatqan Dostyq ýiining ghimaratynda sheshildi. Degenmen, Jeltoqsan kóterilisine qatysty týiini sheshile  qoymaghan әli  birneshe mәselening de bar ekendigin atap ótu kerek.

El tәuelsizdigining 20 jyldyghy men  azattyq jolynda jandaryn  qúrban etken erlerdin, týrli atauly oqighalardyng mereytoylarynyn  sәikes kelui teginnen tegin emes. Men múny jii aityp jýrmin. Tarihta  kezdeysoqtyqtar bolady, biraq dәl biylghy jylghyday jappay sәikestikti kezdeysoqtyq dey almaymyz. Búl tarihy zandylyq. Tipti tarihy әdildik desek te artyq ketpegen bolar edik. Sebebi,  azat el bolugha degen úmtylys kez-kelgen últtyng jýregining týbinde saqtalatyn, mәngilik armany bolghan úly ansar. Sol siyaqty 1986 jyldyng jeltoqsanynda alangha shyghyp, Kenes biyligine  narazylyq kórsetken jastardy da qaharly imperiyadan seskendirmegen kýsh te osy Azattyqqa degen ansar ekendigi sózsiz. Býgingi  konferensiyanyng «Jeltoqsan - azattyq habarshysy, tәuelsizdik tany!» dep ataluynyng ózi bizding osy sózimizdi  dәiektey týsedi. Shynynda da Jeltoqsan kóterilisi azattyq tany atatyn kýnning jaqyndap qalghanyn sezdirgen oqigha edi. Jeltoqsannan keyin baryp song Kenes elining týpkir- týpkirinde san týrli tolqulardyng bolghandyghyn, aqyry aragha 5 jyl salyp Qyzyl imperiyanyn  kýiregenin Sizder jaqsy  bilesizder. Kezdeysoqtyq pa, әlde janaghy tarihy әdildik, Kenes imperiyasynyng aqyrghy taghdyry da osy Almatyda, býgingi konferensiya ótip jatqan Dostyq ýiining ghimaratynda sheshildi. Degenmen, Jeltoqsan kóterilisine qatysty týiini sheshile  qoymaghan әli  birneshe mәselening de bar ekendigin atap ótu kerek.

Birinshiden, biz 1986 jyldyng jeltoqsanynda Almaty qalasynda  bolghan oqighalardy әli kýnge ortaq baghalau men atau joq. Negizgi qalyptasyp qalghan, ol Jeltoqsan oqighasy. Myna býgingi jiynnyng baghdarlamasynda da solay jazylyp qalghan. Al búl atau sol 80 jyldary resmy bekitilgen atau ekenin de eske salghan jón. Jeltoqsan oqighasy degen formulirovkamen sovet gazetteri men partiya qújattarynda suretteledi. Keyin, resmy qújattarda da osynday atau bekitildi, mysaly KSRO Kommunistik Partiyasy Ortalyq komiytetining 1990 jylghy 18 mamyrdaghy qaulysyna  baylanysty qalyptasqany  ózderinizge mәlim. Kenes biyligi әu basta Almatyda  bolghan oqighalardy «qazaq últshyldyghynyng kórinisteri» dep baghalady. Ortalyq Komiytetting qaulysynan song ghana biz Almatyda bolghan jaylardy  «jeltoqsan oqighasy» dep atap kettik. Al shyn mәninde «oqigha» degen ne? Negizi Jeltoqsan kóterilisine oqigha dep bagha beru  qazaqtyng azattyq  jolyndaghy sheshushi әreketterining biri jәne biregeyining baghasyn týsiretin siyaqty.  2008 jyly jaryq kórgen Qazaq tilining týsindirme sózdiginde oqighagha bylay bagha berilgen - Oqigha-bolyp ótken is, eleuli qúbylys.

Eger osy túrghyda qarastyrar bolsaq 86-jylghy jastardyng alangha shyghuyn «oqigha» dep atau arqyly biz ony kez kelgen әreketpen, kerek bolsa túrmystyq dengeydegi nemese shaghyn qoghamdyq rezonans tudyrghan janalyqpen qatar qoya alamyz. Biraq, әriyne jalpylay alghanda Jeltoqsan kóterilisi deytin bolsaq, kóterilisting ózi de oqigha bolyp sanalady. Biraq, oqighanyng da týr-týri bar. Jaqsysy da, jamany da bar. Al búqaranyng bas  kóteruin qansha degenmen naqty ataghan dúrys. Áriyne, kenes biyligining 1990 jyly  Jeltoqsan kóterlisin ashyqtan-ashyq «kóterilis» dep moyyndaugha dәti barmaghany belgili. Eger Kommunistik partiya alyp imperiyanyng irgesin shayqaltyp ketken  bas kóterudi  «kóterilis» dep ashyq moyyndasa iydeologiyalyq túrghyda ózderinin  qate qadam jasaghanyn moyyndaghanymen ten  bolar edi. Ekinshiden, mәselege birden «kóterilis» dep bagha beru  Almatyda bolghan jaghdaydyng sayasy baghasyn tipten arttyrar edi. Halyqtyng kóz aldynda  azattyqa degen úmtylystyng baghasyn arttyrudy kenes biyligi qalghan joq. Biraq,  Qazaqstan tәuelsizdik alghan song 86-jylghy jastardyng kenes biyligine qarsy shyghuyn dúrys atap, dúrys baghasyn bergenimiz dúrys bolar. Sol sebepti, bireumiz kóterilis, bireumiz oqigha deumen kelemiz. Endi  oqighagha ne sebepti «kóterilis» dep bagha bergen dúrys degenge toqtalayyq. Sóz joq, búl jerde eng eldymen  búl úghymnyng mәnin ashyp alu  kerek. Qazaq tilining týsindirme  sózdiginde kóterilis, ereuil, qozghalys úghymdary da týsindiriledi.

Kóterilis-Halyq búqarasynyng yaky belgili bir  kópshilik toptyng sayasi, әleumettik mәni bar qúraldy kýresi, qaruly ereuili

Ereuil-jappay dýrligushilik, dýrmek, ekinshi  maghynasy,  sayasi, úiymdasqan týrde júmysqa shyqpay bas kótergen qozghalys.

Qozghalys-halyqtyng jappay narazylyghy

Eger osy aitylghandardan órbitsek  qozghalys bolu ýshin  halyq  jappay narazylyq tanytuy kerek. Ereuil de solay. Kóterilis bolu ýshin  qolda qúral, qaru-jaraq bolu jәne bastysy úiymdastyrushysy men basshysy kerek. Búl jalpy qalyptasqan әdis. Alayda, Alibert Eynshteyn instituty «azamattyq  kóterilis» nemese  «kýsh qoldanbau kóterilisi» degen úghymdardy engizdi. Múnday jaghdayda  kóterilis jasaushylardyn  qolgha qaru aluynyng da qajeti joq. Demek, bizge Jeltoqsan kóterilisin  «Azamattyq kóterilis» nemese «Demokratiyalyq qarsy shyghu, tolqu» - «Demokraticheskoe vystupleniye» dep te aitugha bolady.

Ekinshiden, zertteushiler men oqulyq avtorlary da birizdilikke týsui tiyis. Biz jas úrpaqty otansýigish etip  tәrbiyeleymiz desek, jeltoqsan  kóterilisine qatysqan  azamttardy ýlgi etemiz desek aldymen  kóteriliske dúrys jәne ortaq bagha bergen abzal. Ókinishke oray, әzirge biz múnday qadamgha  bara qoyghan joqpyz. Tipti, oqulyqtarymyzda da әli kýnge deyin birinde Jeltoqsan oqighasy, al ekinshisinde Jeltoqsan kóterelisi deumen kelemiz.

Mәselen, 9-synypqa arnalghan «Qazaqstan tarihy» oqulyghynda (oqulyq avtorlary M.Qozybaev, K. Núrpeyis, Q.Jýkeshev. Almaty «Mektep» baspasy, 2009 jyl. Ekinshi basylghan núsqasy).  «1986 jylghy jeltoqsan oqighalary» degen taqyryppen jýrse, jaratylystanu-matematika baghytyndaghy 11-synyptargha  arnalghan «Qazaqstan tarihy»  oqulyghynda (avtory T.Túrlyghúl, S.Joldasbaev, L.Qojakeeva, 2007 jyl. «Mektep» baspasy).  «Qazaqstandaghy 1986 jylghy jeltoqsan oqighalary-  últ azattyq qozghalystardyng jalghasy» degen taqyryppen berilgen.

Bir qyzyghy  dәl osy 11-synyp oqulyghynda 1986 jylghy  jastardyng baskóterui «Jeltoqsan oqighasy» dep atalsa, 1989 jylghy Janaózendegi oqighalardy «Janaózen kóterilisi» dep baghalanghan. Al, qoghamdyq-gumanitarlyq baghyttaghy 11-synyptargha arnalghan oqulyqta «1986 jylghy Jeltoqsan últ-azattyq kóterilisi» dep jazylypty. (M.Qoygeldiiyev bastaghan avtorlar toby, 2007 jyl, «Mektep» baspasy). Biraq, onda Janaózen kóterilisi turaly aitylmaghan.

Mine, múnyng ózi  Jeltoqsan kóterilisine  ortaq jýieli bagha beruge kedergi jasap keledi. Bizdin  oqushylargha  búl kóterilis turaly ala-qúla mәlimetter berip  otyrghandyghymyzdy   kórsetedi. Búdan son  tarihtaghy  oqighalarydn  tәrbiyelik-iydeologiyalyq mәn-manyzy turaly aitu da oryndy bola  qoymas. Sondyqtan, býgingi  konferensiya Jeltoqsan kóterilisin dúrys atap, dúrys  bagha beru ýshin tiyisti sharalar qoldanugha múryndyq boluy tiyis.

Ýshinshiden, jeltoqsan kóterilisi  bir sәtte,  ayaq astynan bolghan joq. Biz әli kýnge  jeltoqsan kóterilisin úzaq jyldardaghy ýzilisten son, halyqtyng ishtey tynghan ashu-yzasynyng bir-aq kýnde búrq ete týsken sәti retinde baghalaymyz. Ádette  kóterilisting bastaluyna týrtki bolghan songhy oqigha retinde 1986 jylghy 16 jeltoqsanda Qazaq KSR-in úzaq jyldar boyy basqarghan  Dinmúhamed Qonaevtyng ornynan alynyp, ornyna Mәskeuding sheshimimen Gennadiy Kolbinning taghayyndaluyn  ataymyz. Al,  kóterilistin  bastaluyna sebep retinde  úzaq jyldar boyy qordalanghan  kýrdeli últtyn,  mәdeni, әleumettik mәselelerdi jýielep aitpaymyz. HH ghasyrdyn  ekinshi jartysynda qazaq halqynyng últtyq mýddesi tabangha taptalghan ýstine taptala  týskeni anyq. Tyn  iygeru jyldarynan bastalghan  ruhaniyatqa, tilge degen shabuyl últty әbden ashyndyrghan edi. Kenes imperiyasy alghash qúrylghan jyldary últ  ziyalylarynyn, sonyng ishinde alash  qayratkerlerining belsendi qyzmetining nәtiyjesinde kóptegen qazaq mektepterin, teatrlar ashyp, últtyq mәdeniyetti damytugha  týrli  sipattaghy mýmkindikter berse, ótken ghasyrdyng 60-70 jyldary  búl mýmkindikter qayta joyyla  bastady. Qazaq mektepteri jabyldy. Últtyng salt-dәstýri men dini úmyt qaldy. Onyng ýstine Qazaqstan shiykizat óndirushi el retinde qalyp qoydy. Is jýzinde eldi Ortalyq  basqardy. Múnyng bәri halyqtyng ashu-yzasyn  tughyzdy. Búl Jeltoqsan kóterilisine bastaghan negizgi  sebepterding qataryna jatady. Biraq,  qalyng búqara әli kýnge  1986 jylghy jastar alangha tek Kolbinning taghayyndaluyna qarsy bolyp shyqty desedi. Al shyn mәnisinde, 86-jylgha deyin de, 60-70 jyldary Qazaqstanda  kenestik sayasatqa ýlken qarsylyq bolyp otyrdy. Studenttik jastar, últ ziyalylary  qazaq  mektepterining jabylyp jatqanyna,  qazaq últy ókilderining joghary  memlekettik lauazymdardan shettetile bastaghanyna narazylyqtaryn jasyrmady. Onyng bir dәleli, mysaly 1965 jyly 23 jeltoqsanda KSRO Memlekettik Qauipsizdik  komiytetining tóraghasy V.Semichastnyi  KOKP Ortalyq  Komiytetine joldaghan hatynda Qazaq KSR-inde jekelegen toptardyng kenestik sayasatqa qarsylyq úiymdastyryp jýrgenin, jәne birqatar azamattardyng qazaqtardy tәuelsiz memleket qúrugha ýndep jýrgenin jazghan.

Múnyng ózi  qazaqtyng azattyqa degen úmtylysy eshqashan toqtamaghanyna naqty dәlel bolady. Osy tústa  bir atap óter jay 1960 jyldary student bolghan jastardyn  birazy 80-jyldary joghary  oqu oryndarynda dәris oqysa, birazy  kәsiporyndarda, memlekettik qúrylymdarda júmys istegeni sózsiz. 60-jyldardaghy ziyalylardyng birqatary, olardyng shәkirtteri, bәri de qoghamdyq ómirge  belsene aralasqany anyq. Demek, Jeltoqsan kóterilisi kezdeysoq oqigha emes, ol úzaq uaqyt boyy qogham ishinde qordalanghan narazylyqtardyng betke shyghuynyng nәtiyjesi. Kenesarydan beri  birde laulap janghan, birde shoqtay bolyp aqyryn ghana mazdap janghan  azattyq ruhy, erkindikke degen úmtylys ekendigin  kórsetedi. Sondyqtan, Jeltoqsan búl Tәuelsizdikke jol ashqan últ tarihyndaghy sheshushi meje boldy dese bolady.

«Abay-aqparat»