Ómirbayannan ýzindi

1948 jyly Tәjikstannyng Shaartúz audanynyng Shaartúz qystaghynda júmysshy otbasynda dýniyege kelgen. Dushanbe muzykalyq uchiliyshesining vokal bóliminde oqyp jýrgende kenes armiyasy qataryna alynyp, Týrkistan әskery okrugining әn jәne by ansamblinde qyzmet atqarghan. 1970 jyldan Qazaqstanda. Eki joghary bilimi bar -  Tәjikstannyng Myrza Túrsynzada  atyndaghy memlekettik óner institutynyng kitaphana jәne bibliografiya, Qyzylordadaghy Qorqyt Ata atyndaghy uniyversiytetining tarih jәne qúqyq bólimderin bitirgen. Eki qyz, bir úly bar: Lәzzat, Narghyz jәne Dinmúhammed. Jary  - Qyzdarkýl Qojanqyzy mektepte qazaq synyptarynda orys tili men әdebiyetining múghalimasy. Nikolay Ivanúly Qyzylorda qalasyndaghy № 233 mektepte  tarih pәninen sabaq beredi.

Nikolay Ivanovúlymen әngimemiz Qyzylordanyng «Shahar kýnine» arnalghan meyramy kezinde ótken onyng jeke qoryndaghy aqshalar men monetalar kórmesinde órbigen edi. Ángimemiz numizmatika men bonistikadan bastau alyp tarihpen jalghasyp, otbasylyq jәne til, últtyq-patriottyq mәselelermen ayaqtaldy.

- Nikolay myrza, tarih pen ólketanugha, numizmatika men bonistikanyng qanshalyqty qatynasy bar ekenin aityp berseniz.

Ómirbayannan ýzindi

1948 jyly Tәjikstannyng Shaartúz audanynyng Shaartúz qystaghynda júmysshy otbasynda dýniyege kelgen. Dushanbe muzykalyq uchiliyshesining vokal bóliminde oqyp jýrgende kenes armiyasy qataryna alynyp, Týrkistan әskery okrugining әn jәne by ansamblinde qyzmet atqarghan. 1970 jyldan Qazaqstanda. Eki joghary bilimi bar -  Tәjikstannyng Myrza Túrsynzada  atyndaghy memlekettik óner institutynyng kitaphana jәne bibliografiya, Qyzylordadaghy Qorqyt Ata atyndaghy uniyversiytetining tarih jәne qúqyq bólimderin bitirgen. Eki qyz, bir úly bar: Lәzzat, Narghyz jәne Dinmúhammed. Jary  - Qyzdarkýl Qojanqyzy mektepte qazaq synyptarynda orys tili men әdebiyetining múghalimasy. Nikolay Ivanúly Qyzylorda qalasyndaghy № 233 mektepte  tarih pәninen sabaq beredi.

Nikolay Ivanovúlymen әngimemiz Qyzylordanyng «Shahar kýnine» arnalghan meyramy kezinde ótken onyng jeke qoryndaghy aqshalar men monetalar kórmesinde órbigen edi. Ángimemiz numizmatika men bonistikadan bastau alyp tarihpen jalghasyp, otbasylyq jәne til, últtyq-patriottyq mәselelermen ayaqtaldy.

- Nikolay myrza, tarih pen ólketanugha, numizmatika men bonistikanyng qanshalyqty qatynasy bar ekenin aityp berseniz.

-  Numizmatika men bonistika degeniniz túnyp túrghan tariyh, naghyz sauat ashu ghylymy emes pe! Búl ekeui tarihtyn, ólketanudyng bas kómekshisi! Búlar sóilep túrghan anyz, tariyh. Ótken zamandy, sol kezding tarihyn, sol kezdegi oqighalardy, jәittardy kóz aldyna keltiretin suret, kórinisti jәdiger. Mysaly, myna temir qara baqyrda lenta nege salynghan, júldyz nege beynelengen, maghynasy neni bildiredi? Myna gýl, myna annyng sureti she? Aqsha, tengeler tarihynyng tónireginde anyz, oqigha, el, ólke tarihy bite qaynap qabattasyp jatady. Mine, mynau aqshalar 1918-1920 jyldary Jetisuda saudada jýrgen «apiyn aqshalar» dep atalghan qaghaz aqshalar. Nege «apiyn» deysiz ghoy. Búl aqshany shygharu kepili retinde  bankide tonnalap apiyn túrghan! Myna bir aqshalar sol kezdegi Týrkistan respublikasynyng aqshasy, kәdimgi jәy qaghazdan jasalghan, sulyq belgisi bolmaghan. Olardy shygharugha sol kezdegi  RSFSR memleketi kómektesken. Al myna banknottardy Uaqytsha ýkimetting basshysy A.Kerenskiyding tapsyrysymen AQSh ýkimeti jasap bergen. Biraq ony Mәskeuge jetkize almaghan, azamat soghysy bastalyp ketkendikten. Olar amalsyzdan aqshany Alyaska arqyly jibergen, biraq aqsha (óte kóp aqsha) Qiyr Shyghysta qalyp qoyyp Mәskeuge jetpey qalghan. Sol bir alasapyran uaqytta әrtýrli aqshalar kóp shygharylghan. Ár atamannyng óz aqshasy bolghan. Mysaly, mynau ataman Dutovtyng aqshasy, aitpaqshy ol bizding jerlesimiz  -  qazalylyq.

Aqsha degenimiz tek qana satu, satyp alu qúraly, tauardyng baghasy ghana bolmaghan, ol sol kezding tarihy, tarihy habarshysy bolghan. Mysaly, biz numizmattar KSRO-a ótken ghasyrdyng otyzynshy jyldary shyqqan qaghaz aqshalardy «soghystyng habarshy aqshasy» dep ataymyz. Nege deysiz ghoy. Myna qaranyzshy, sol kezdegi aqshalarda әskery úshqyshtyn, parashutshinin,  boqshasyn arqalaghan soldattyng suretteri nege salynghanyn aitayyn ba? Búl kórinister arqyly kenes basshylyghy halyqty alda kele jatqan soghysqa dayyn bolyndar, mynau bizding sol soghysta qoldanatyn qaruymyz degeni emes pe? 1937 jyly alghash ret Leninning suretining aqshagha basylghanyn bilesiz be? Bilmeuiniz mýmkin. Ony salghan Dubasov degen suretshi bir sәtte әigili bolyp «Enbegi singen qayratker» degen ataq alghan...

- Nikolay Ivanúly, keshiriniz toqtatqanyma. Búl taqyrypta aitarynyz dastan kitapqa layyq eken. El tarihyn, ólke tarihyn sýidi, numizmatika men bonistikagha әuestiginiz qaydan bastau alady?

-  Tәjikstandaghy mekteptegi tarihtan sabaq bergen alghashqy múghalimderim  Shәripov Túrsyn Darviyshevich pen Ghafur Shamsutdinovqa maghan tarih pәnine degen sýiispenshilikti qanyma mәngilik etip sindirgenine  alghysym sheksiz. Alghash ret tarihy eskertkishter, jәdigerlerdi kórsetip,  monetalardy balghyn qolyma ústatyp, olardyng siqyrly qúpiyasyna qúshtar etkizdi, ómirlik ghashyq boldym. Ásker qyzmetinde jýrgenimde ansamblimen KSRO-ng kóp qalalaryn aralay jýrip qolym qalt etse barghan jerding tarihy eskertkish oryndaryn kórudi, tarihy jәdigerler men monetalardy jinay jýrudi bir sәt esimnen shygharghan emespin. Sodan bolsa kerek vokalidyq talantymdy jetildiruge boy úrmadym. Áueli Dushanbedegi instituttyng kitaphana men bibliografiya bólimin ayaqtadym. Oghan qanaghat tútpay Qyzylorda poliytehnikumyn, sosyn Qorqyt Ata uniyversiytetining tarih jәne qúqyq bólimin bitirdim. Ayta bersem, men izdenbegen, talap qylmaghan sala az emes. Ómir boyy qoghamdyq júmysqa jaqyn jýrip kelemin. Býgin qara júmysta, kelesi kýni basshy qyzmette bolyp bir joghary, bir tómen mansaptyq satyda qyzmet etip qaysysynda bolsyn ýlken yjdaghatpen, rizashylyqpen enbek etken adammyn. Júmys tandamaugha tyrystym. Birde, júmys taba almay Qyzylorda jylu ortalyghyna qara júmys súrap kelsem, kadr bólimining bastyghy mening búdan búryn Tәjikstannyng Qorghantóbe oblysynyng Iliichev audanynyng raykomynyng ekinshi hatshysy bolyp istegenimdi enbek kitapshamnan oqyp qoyypty. Búl әngime diyrektorgha jetip maghan ortalyqtan «basshylyqqa» jaqyndau júmys izdegen oqighasyn kýlkimen, anekdotqa jaqyn nәrse dep eske alamyn. Búl jerde aitayyn degenim, mening ómir boyy izdegen, ansaghan mamandyghym múghalim bolu, tarih pәnining múghalimi bolu eken. Qazir on eki jyl boldy, osy sabaqtan mektepte balalardy oqytyp jýrmin.

- Endi otbasy tónireginizge kóshsek. Olargha sizding tarihshyldyghynyz, ólketanushyldyghynyz, numizmattyghynyz daryghan ba?

-   Ýidegi otbasy mýshelerime búl qúmarlyghymdy zorlap tanyp jýrgen joqpyn. Biraq, olar mening qanshalyqty osy salany sýietinimdi, qúmarymdy biledi, týsinedi. Ýidegi jeke kitaphanamda 1000-n asa kitap qorym bar, tek qana tarihy kitaptar. Jyl sayyn songhy mektep keshinde mektepti ýzdik bitirushilerge tarihy kitaptarymdy syigha berudi dәstýrge ainaldyrghanmyn. Úlym Dinmúhammedti (qazir 11-synypta oqidy) ótken jyly әielimiz ekeumiz «Jas ghalym» dep atalatyn halyqaralyq bәigege dayyndap Dimash jasaghan «Numizmatika men bonistikanyng tughan ólkeni zertteudegi qoldanyluy» degen bayandamasy Astanada birinshi oryn aldy. Dәl osy taqyrypty sәl basqasha búryp, jarym Qyzdarkýl «Numizmatika men bonistikanyng orys tili men әdebiyet sabaghynda qoldanyluy» degen jobasy respublikalyq konkursta bәige aldy. Mine, osynyng ózi,  otbasy mýshelerimning  sýiikti isimdi óz enbekterinde paydalanuy meni qoldaghany emes pe! Jas balanyng osydan 2 myng jyl búryn jasalghan monetany óz qolyna ústauy, tarih sabaghyn ótkizuding tamasha kórnekti ýlgisi emes pe!

-  Sýiikti qúmar isinizde kezdesip qalatyn әttegen-ay degizetin jәittardy aita alasyz ba?

- Bir ghana jәitty aitayyn. Jiyrma jyldyq el tarihymyzda talay merekelik tenge, baqyr, aqshalar shyghyp jatyr. Olar biz siyaqty jinaushylargha arnalghan. Solardyng qarapayym metaldan jasalghandaryna qol jetkizip jýrmin. Qol jetkizbeytinderi - kýmis, altyn, platina siyaqty qúndy metaldardan jasalghandary. Baghalary óte qymbat, 90 mynnan 200 myngha deyin. Olardy qaltalylar men sheteldik azamattar sol zamatta sypyryp satyp alyp ketedi. Olar búl tengelerdi men siyaqty jinau ýshin, tarih ýshin dep almaydy, jeke qarjy qoryn kóbeytuding bir baby dep esepteydi. Mening Dimashym jaqynda bir oidy aitty: «Áke, Qyzylordanyng atyn әlemge shygharu ýshin ne isteu kerek ekenin aitayyn ba? Ózimizde әlem aqshalarynyng múrajayyn ashu kerek». Tamasha oy emes pe. Biraq, ony asha qalsaq, oghan qazaqtyng aqshalaryn, býgingi aqshasyn týgendep qoya almasaq onyng nesi múrajay bolady!

- Týsinikti. Endi sizding qazaq eli, últy, onyng tarihy, ata-salt dәstýrin ústanyp otyrghan qazaqy otbasynyz jayly bilsek.

-  Dúrys aitasyz. Men qazaqy dәstýrli otbasynyng otaghasymyn. Bar jýregimmen qazaqy adam ekenimdi, qazaqshylyghymnyng basym ekenin jasyrmaymyn. Balalarymnyng bәri qazaq tilin ana tilim dep sanaydy, qazaq mektebinde oqyghandar. Eki qyzym erjetken, otbasyly boldy. Naqtylap aitar bolsam, Lәzzatty qaraketkendik arghyndargha úzattym, Narghyzym arqyly naymandarmen qúda bolyp otyrmyn. Ýsheuin de naghashy atasynyng qúrmetine Qojanov dep jazdyrdym.

- Nikolay Ivanúly, songhy kezdegi kóp talqygha týsip jatqan til mәselesi jayly, M.Shahanov bastaghan til janashyrlarynyng haty turaly ne aitar ediniz?

-  Menimshe, 20 jyl til ýirenuge az uaqyt emes. Orystar renjimeui kerek. Biz ósken kenes zamanynda jergilikti últ ókilderining basy altyn bolsa da, orys tilin bilmegendikten qyzmetten óspegenderin, shettetilgenderine talay ret kuә boldym. Olar menen aqyldy, qabileti artyq boldy, biraq menen tómen qyzmette boldy, orys tilin nashar bilgeni ýshin. Endi olar óz elinde, tәuelsizdik alghan elinde taghy da sol «kemshiligi» ýshin, óz ana tilin  orys tilinen kem qoyyp qúqay kórui dúrys emes qoy.

Mening bir bayqaghanym, KSRO-ng qúramynda bolghan 15 respublikanyng ishinde últtyq qúndylyqtarynan, tilinen, barlyq salt-dәstýrlerinen eng kóp airylghan  -  qazaqtar. Endi sonyng ornyn toltyrugha jasaghan is-әreketteri  ýshin aiyptalmaq pa? Taghy bir mysal. Kenes zamanyndaghy kavkazdyq respublikalar - Armeniya, Gruziya, Ázirbayjan qazaqtardan búryn Reseyding otary bolsa da orys ekspansiyasyna tótep bere aldy. Nege? Olar óz tiline zorlyq jasaugha qarsy túra aldy. Qazaqtar túra almady. Armyandar men gruzinder orys әrpin, kirillisany  qabyldaghan joq. Al qazaq әlippesi ýsh ret ózgerildi.

Men synypta sabaq bergende balalargha әrqashan mynany aitamyn. - Biz erteng ketemiz. Sender memlekettik basqaru kreslosyna otyrasyndar. Memlekettik tildi bilmesender, eldi qalay basqarasyndar. Senderge býgingi basshylar aghylshyn, qytay tilderin ýireninder dep úran salyp, qúlaqtaryndy búrap jatyr. Al senderge, tughan elining memlekettik tilin ýirene almay jýrgenderge, múnday úrandy kóterip tyqpyshtau, naghyz aqymaqtyq emes pe?!

Ángimelesken  S.Jýsip, Qyzylorda qalasy

«Abay-aqparat»