Abaydyng Qara sózderindegi til bilu, bilim alu jayyn jan-jaqty qozghaghan myna bir joldargha nazar audarayyq. Úly oishyl bylay deydi:  «Oryssha oqu kerek, hikmet te, mal da, óner de, ghylym da – bәri orysta túr. Zararynan qashyq bolugha, paydasyna ortaq bolugha tilin, oquyn, ghylymyn bilmek kerek. Onyng sebebi – olar dýniyening tilin bildi... Sen onyng tilin bilsen, kókirek-kózing ashylady. Árbireuding tilin, ónerin bilgen kisi sonymenen birdeylik daghuasyna kiredi... Orystyng ghylymy, óneri – dýniyening kilti, ony bilgenge dýnie arzanyraq týsedi». 

Búlar – oishyl aqynnyng sonau 19-shy ghasyrda jazghandarynan. Ghaqyliyasyndaghy 25-shi sózden alynghan ýzikter. Osy joldardyng «Orystyng tili – dýniyening kilti» dep qysqa tújyrymdalghan núsqasy keshegi sovet zamanynda baghdarsham ispettenip, barshamyzdyng sanamyzda jarqyrap janyp túrghany belgili. Ony tәuelsizdik dәuiri bastalghaly, әsirese qazirgi tanda da úmytqan emespiz. Áytse de  búl tújyrymdy býgingi 21-shi ghasyrda keyde keybir sayasatkerlerimiz esimizge salyp qoyady, soghan qarap, Úly Abay ósiyetterin osynau azamattarymyz tym birjaqty týsingen eken-au degen oigha eriksiz jyghylasyn...  

Kónil-kýy kógin otarshyldyq búlty qymtap túrghan kezendegi atalmysh payymdarynda (25-shi qara sózinde) úly oishyl Abay atamyz balany oryssha oqytudy kerek etuding shartyn da aitqan. «Áueli mal tabu kerek» degen. Onysyn: «Qarny ash kisining kónilinde aqyl, boyynda ar, ghylymgha qúmarlyq qaydan túrsyn?» – dep dәiektegen.  «Maldyng tapshylyghy» toyyp tamaq iship, enseni kóterip jýruge mýmkindik bermeytini óz aldyna, «aghayynnyng arazdyghyna ua әrtýrli bәlege, úrlyq, zorlyq, qulyq, súmdyq sekildi nәrselerge ýiirlendiruge sebep bolatúghyn» pәleket ekenin de atap kórsetken. Enbektenip «mal tapsa – qaryn toyady». Sodan song bilim izdeydi, «bilim týgil, óner kerek» ekenin týsinedi. «Sony ýireneyin, ne balama ýireteyin» degen jaqsy oigha ketedi. Biraq, moyyndau kerek, «jaqsy oigha» qúlaghannyng bәrining birdey niyeti taza bola bermeydi. Aqyn dәl angharghan: «Lәkin osy kýnde orys ghylymyn balasyna ýiretken jandar sonyng qaruymen taghy qazaqty andysam eken deydi». Yaghny shalasauat, pәreqor tilmәsh qatarynyng kóbeygenine narazylyq bildiredi. Sheshimdi týrde: «Joq, – deydi, – olay niyet [etu] kerek emes». Oryssha oqudy qazaq ýstinen haramdyqpen onay payda tabu kózine ainaldyrma deydi. 

 Aqynnyng sol zamanda oryssha oqyghan qazaqqa bergen kenesi mynanday: «Maldy qalay adal enbek qylghanda tabady eken, [barsha qazaqqa] sony ýireteyik!». Oryssha oqyghandardyng jәrdemimen orystyng ozyq júmys tәsilderin týsinip kórgender jәne olardy ýirenushiler kóbeyse, deydi danyshpan aqyn, sonda «úlyqsyghan orystardyng júrtqa birdey zakony bolmasa, zakonsyz qorlyghyna kónbes edik». Mine, qaranghy halyq arasynda ómir sýrgen Abay oishyldyng armany:  qazaqqa úlyq bolyp kelgende imperiyada bar zandy belinen basyp, óz degenin qalauynsha jasay beretin otarshyl orystyng ozbyrlyghyna bas shúlghy bermeu, «úlyqsyghan orysqa» emes, barshagha ortaq zangha ghana baghynu. Al búl ýshin orystyng tilin bilu qajet. Orystyng tilin «qazaqqa kýzetshi bolayyn dep, biz de el bolyp, júrt bilgendi bilip, júrt qataryna qosyludyng qamyn jeyik dep niyettenip ýirenu kerek». Osynday payymdaryn tarqata kele, aqyn oiyn bylay shegendeydi: «Turasyn oilaghanda, balana qatyn әperme, enshi berme, baryndy salsang da, orystyng ghylymyn ýiret! Myna men aitqan jol – mal ayar jol emes. Qúdaydan qoryq, pendeden úyal, balang bala bolsyn deseng – oqyt, mal ayama!»

Jaqsy ósiyet, jaqsy tilek. Óner-bilimi, túrmysy ozyq orystyng tilin bil degen ósiyetti úly Abaydyng ózi aitqanyn kim bilmeushi edi, alayda sony  qazir memlekettik tildi qabyl alghysy kelmegenderding kez kelgeni esine týsire qoyady dep kim oilaghan. Olardyng eng sauaty artyp ketkenderi múny ózderi únatpaytyn «últshyldardyn» betine basatyny da kórinip qalyp jýr. Ondaylardyng úly oishyl osy ósiyetinde orys tilin ýirenudegi maqsattyng manyzdy jaghyn eskerte ketkenin de úmyt qaldyrmaghany jón. Orystyng tilin otarshyldardyng zanyn bilip, ozbyrlyghynan qorghanu ýshin jәne óz júrtyn el qataryna qosu ýshin ýirenu kerek degen aqyn shartyna mәn bere qarau lәzim. Jәne Jiyrma besinshi sózdegi pikirler men oilardyn, aitylghan úsynystardyng otarlyq qamyt kiyip jýrgen 19-shy ghasyr qazaghyna arnalghanyn oidan shygharmaghan dúrys.  

Úly Abay aitqan ósiyet otarshyl ókimetting is-әreketimen sol shaqta tamasha úshtasyp ketti. Patsha ýkimeti búratanalardy memlekettik tildi biluge  bauludy kózdeytin arnayy oqu oryndaryn qazaq arasynda ashyp berip jatqan. Sóitip 19-shy ghasyrdyng songhy shiyreginde Týrkistan ólkesinde ashylghan orys-tuzem mektepteri, 20-shy ghasyrdyng basynan Dala ólkesinde kóptep ashyla bastaghan orys-qazaq mektepteri Imperiya әkimshiligining basqaru jýiesindegi eleuli tetikke ainalghan-dy. Búl mektepter arqyly bir jaghynan – ólkelerdi imperiyanyng halyq aghartu jýiesine qosu, ekinshi jaghynan – qazaqtardyng diny belsendiligine tejeu salu kózdeldi. 25-shi sózde Abay: «Dinge de jaqsy bilgendik kerek. Jorghalyqpenen kónilin alsam eken degen nadan әke-sheshesin, aghayyn-júrtyn, dinin, adamshylyghyn jauyrynnan bir qaqqangha satady. Tek mayordyng kýlgeni kerek dep, k... ashylsa da, qam jemeydi», – degen-tin. Otar әkimderi («mayor») aldynda mýlәiimsip qalatyn jaghympazdardyng osy bir kelensiz qasiyetin patsha әkimshiligining qyzmetshileri jiti anghara bilgen. Eki ólkeni de tereng zerttey kele, qazaqtardy orys tilin oqugha beyim, dinge sonshalyqty qatty emes dep tapqan. Sóitken de, әkimshilik isin jýrgizuge kómekshiler dayyndau ýshin, qazaqtyng úldaryn memleket mektepterine tartqan. Bolashaq qazaq otbasylarynda orys mәdeniyeti erkin oryn aluyn erte bastan qamtamasyz etu ýshin, erteng ana bolugha tiyis qazaqtyng qyzyn da memleket mektepterinde oqytudy bastaghan. Búratanalardy birtindep shoqyndyru jobasyn da jasaghan. Osynday jәne basqa da joldarmen imperiya iydeologtary orys tilin sanany janartu tili, modernizasiya tili retinde keng qoldanysqa engizip, qazaqtardy akkuliturasiyalaudy, yaghny orys mәdeniyetine jaqyndata týsudi maqsat etti. Búl, shyntuaytynda, ólkeni orystandyrudyn, týptep kelgende assimilyasiyalaudyng alghashqy basqyshy bolatyn.  

Abay osy biz tilge tiyek etip otyrghan ghaqyliyasyn júrttyng sauaty shamaly 19-shy ghasyr qazaghyna aitqan edi. Patsha zamanynda ashylghan orys-qazaq mektepterindegi shәkirtterdi yntalandyratyn maqtau gramotalarynda qazaqtyng úly aghartushylary Abay, Ybyray, Shoqan suretteri beynelenetin. Odan keyingi, әsirese sovet zamanyndaghy ózgerister orys tiline súranysty arttyra týskendikten, biyleushilerimiz әrdayym Úly Abay ósiyetin tu etetin. Kezinde patsha ókimetining orys tilin ózge últ pen úlys ókilderine kýshtep ýiretu sayasatyn Lenin qatty synaghan edi. Orys tilin orys emesterge zorlyqpen tanudyng dúrys emestigin aitqan. «Tegi bótenderge orys tilin ýiretu ýshin bar bolghany múqtajdyq tughyzu jetkilikti, al aqymaq ýkimetting soghan aqyly jetpey túr» degen-di. Biylikke kelgennen keyin bolishevizm tap solay etti, jer-jerde orys tilinsiz kýn kóru mýmkin bolmaytyn jaghday jasady. Ýsh dýrkin jýrgen alapat ashtyq nәubetinen seldirep, odan, tyng kóteru jeleuimen jeri janasha otarlanghandyqtan últtyq azshylyq dengeyine týsip qalghan qazaq halqynyng arasyna, dúrysynda, ishindegi tәuir jerlerge qonystanghan europalyq júrttyng tilin ýirenudi ómirding ózi talap etken. Sovettik dәuirding «kommunizmge orys tilimen baru» úrany, tegeuirindi iydeologiyalyq júmystar nәtiyjesi retinde orys tilin «dostyq tili», «ekinshi ana tili» dep tanu, turasyn aitqanda, qazaqtyng tughan tilinin, ana tilining qoldanys ayasyn mýldem shektedi. Ony qoghamdyq-sayasy ómirden is jýzinde ysyryp tastady. Bayaghy patsha iydeologtary men sayasatkerleri kózdegen maqsatqa – imperiya túrghyndaryn bir tilde sóiletuge, etnikalyq kelbeti bólek bolghanmen, janyn qúddy orys mújyghynday bir túrpatty etuge jetip te qalghanday ahual ornady. Sovet zamanynda keng qoldanylghan formula («týri – últtyq, mazmúny – sosialistik») sanany qyrnap, birtekti kýige týsirudi kózdedi, tek qana orys tilin mýltiksiz mengerip, әldebir enbegimen tanylghandardy  «internasionalist» atandyrdy. Keybir orys tildi qalamgerler qyza-qyza ózderin «mәdeniyetterdi jaqyndastyrudyng avanpostyndaghy jauyngerlermiz» dep sezindi, tәuelsizdikke deyin maqtanyshpen solay aityp ta jýrdi. Halyqtyng biraz bóligi – týri qazaq bolghanmen, jany orys, tilden maqúrym, is jýzinde orysqa sinisken, assimilyasiyalanghan, basym bóligi – eki tildi, onyng kópshiligi orysshyl bolatyn. Osynday jaghdayda tәuelsizdikke jettik. 

Tәuelsizdik kelgende, orysshyldardyng sol shaqtaghy parlamentte basym boluy saldarynan, Sovet Odaghy dәuirinde Qazaq Respublikasy atanghan sovettik sosialistik memleketimizding atauyndaghy osy eki iydeologiyalyq qúramdas bólikti  – «Sovettik Sosialistik» degen sózderdi alyp tastap, el atauyn «Qazaq Respublikasy» dep qaldyru jayyndaghy úsynysqa orystar men orystildiler jan-tәnderimen qarsy bolyp, qazirgi atalymgha toqtady. Ózimizding orystildilerimizding әsire belsendiliginen alghashqy til turaly zang qabyldanghan shaqtaghy bastama – ýkimetting biylik buyndaryn birtindep memlekettik tilde júmys isteuge kirgizu kestesi qúrdymgha ketirildi. Sodan beri «tildi damytu kerek» degen jasandy úranmen, sovettik qyspaqqa qaramastan әldeqashan damyghan tilding qoldanys órisin keneytuding ornyna, is jýzinde qoldap shekteu jýrip keledi. Otyz jyl boyy memlekettik tildi biluge qajettilik, múqtajdyq jasalghan joq. Eger bizding bilim beru salasyn basqaratyn ministrligimiz orys mektepterinde memlekettik tildi shynymen dúrys oqytyp jýrgen bolsa, otyz jyl ishinde tildik mәsele búltartpasyz sheshilgen bolar edi. Árәdik kórinis berip qalatyn irgemizdegi, aramyzdaghy tildi mensinbeu (turasyn aitqanda memleketqúrushy qazaqty mensinbeu) mysaldary, tiyisinshe týrli shiyelenis tughyzatyn oqighalar oryn almas edi. Tym bolmasa, týrli buyndaghy memlekettik apparattar men budjetten qarjylandyrylatyn mekemeler memlekettik tilde júmys atqarsa, sol orayda kópshilikke qyzmet etetin audarmashy, tilmәsh qyzmetteri keng jolgha qoyylsa – qazaq tiline de, tiyisinshe qazaq halqyna da qúrmet artqan bolar edi. Ótken zamandaghy orystandyru sayasatynyng qúrbandary ekendikterin sezinse, orystildi azamattar tarihy әdilettilikti qalpyna keltiruge belsene atsalysar edi. Áli de kesh emes, kóp soza bermey, solay etuge tiyis. Otar zamanda orys tiline baylanysty aitylghan Abay ósiyeti qazirgi tәuelsiz elde qazaq mýddesi túrghysynan  qaraluy kerektigin ómirding ózi kórsetip otyr. Orystyng tilin jete mengergenderding «qazaqqa kýzetshi» bolugha úmtylatyn, «el bolyp, júrt bilgendi bilip, júrt qataryna qosyludyn» sara jolyna týsken elining qorghany bolugha tyrysatyn kezi әldeqashan kelgen. Úly oishyldyng Qara sózderindegi 25-shi tarau osynday oilargha jeteledi...

Beybit Qoyshybaev

Abai.kz