Ýshinshi mynjyldyqtyng basynda týrki* halyqtary azatyq alyp, tәuelsiz bolu jәne derbes memleket qúru jolynda kýrdeli kýres jýrgizude. Búl jolda jeniske jetude quatty, jigerli, intellektualidy jәne patriot jastardyng róli zor bolmaq.

«Týrki*» termiyni- («Týrki-stan» barlyq týrki halyqtaryna ortaq), «Týrik» - Osman yaghny Týrkiya Respublikasynyng týrikteri, «Týrk»- Qaghanattar kezindegi (ol kezde «i» әrpi bolmady) týrkilerding atauy.

«Týrki» sózin ghalymdar «túr» - sózge berik, tәrtipti әsker nemese shymyr, quatty, batyr... adam. Týrki tili finno-ugor, madiyar-vengr, monghúl, manjur, korey jәne japondarmen qatar oral-altay tilder tobyna jatady.

Kóne halyqtardyng qataryna jaatayn týrkiler (ghún, saq, keder, qypshaq...) Núh payghambardyng balasy Iafetting úrpaghy (Kóne Injil, Gerodot). Keybir ghalymdar osygha deyin bolghan nәsilder men taypalar (atlanttar, lemurlar, amazonkalar...) kóne týrki tilinde sóilegen deydi (prof. Denisov t.b.).

Týrkiler әlem órkeniyetine qanday ýles qosty:

Balqan men Baykaldyng arasyndaghy tau shatqaldary týrki runikasymen toly jәne Kýltegin men Tonykókting anghar tastarynda «Jaratqan Tәnir jer betinde tәrtip ornatyp, baghynbaghan taypalardy tynyshtandyru ýshin týrkilerdi jaratty...» delingen (m.Qashqari, Q. Sartqoja);

- Týrkiler Europada Atilla qúrghan ghúndardyng (b.d. V gh.), Úly týrk qaghanattary, Altyn Orda t.b. memleketterde ózderining әdil, basqa halyqtardyng tilderi, dәstýrleri men dinderine syilastyqpen qaraytyndaryn kórsetti (R. Grusse, E. Omarov);

- «Bretonnan» bastap angliyadaghy 326 toponimder men eldi meken, qala attarynyng týbiri týrkishe jәne kóne Egiypettegi bas qúday- Osiris («Osiris»-qaz.- ósiru), Shumerde ( Or, Samara... qala attary), Miyken t.b. kóne órkeniyetterdegi negizgi til (jergilikti tilmen qatar) kóne týrkiniki boldy. Týrkining tili- mәngi til;

- Songhy 34 myng jylda týrkiler Aziyadan amerika qúrlyghyna, odan әrmen Pashi, Poliyneziya araldaryna kóshti jәne ol qúrlyqtarda Ink, Maya jәne Astek órkeniyetterin qúrdy. Peruding astanasy Qaraqas, Suiesi (nemese Viktoriya) sarqyramasy t.b. týrkishe attary saqtaldy (Shtayn V. Hronologiya mirovoy sivilizasiiy,  2003g., T. Heyerdal);

- Týrkining 54 әuleti 144 memleket qúrdy, onyng ishinde Europada, Qytay (ghúndardyng astanasy Ordostan kelgen Juandy alghash memleket qúrghan kezde jazu da payda boldy), Ýndistan, Resey (Velikoros qrylghan kezde ondaghy dvoryandardyng 70% týrkiler men ugro-finder boldy) t.b. Olar Avstraliya men Antarktidadan basqa barlyq qúrlyqtardyng órkeniyetterin qúrugha qatysty. Kýltegin men Tonykók «Mәngi El» iydeyasynyng avtorlary jәne әlemdegi kóptegen memleketterding qúrylymdary (babalar aruaghyna syiynu, hramdargha tabynu, Ál Farabiyding eldi әdil basqaru ústanymy t.b.) týrkining dәstýrine negizdelgen (Sym-Syani, Monteskie, Dj. Neru, L. Gumiylev);

- B.d.d. IV mynj týrkilerding alghash ret jylqyny qolgha ýiretip (tarihta ony atom bombasynyng ashyluymen tenestiredi), ashytylghan qymyz aluy qazirgi mikrobiologiya men biotehnologiyanyng negizi boldy (Botay mәdeniyeti);

-  Úly dalanyng kóshpendilerining et-sýt ónimderin saqtau tehnologiyasy taghanyng myndaghan jyldar boyy búzylmauyn qamtamasyz etti;

- B.d.d. III mynj týrkiler temir, kremniydi alyp, olardy kóne Egiypet, Akkad, Harappagha... eksporttady B.d.d. I mynj altyn (skiftin) óndep, «bolatty» aldy jәne oardy Aziya men Europagha eksporttady (Chernov t.b.)

Ghalymdar, «eger órkeniyet on satydan túratyn bolsa, onyng toghyzy metall óndeudi qúraydy» deydi.

 Sonymen qatar, týrkilerding metall óndeui qazirgi kremniy dalalary, yaghny ýshinshi mynjyldyqtaghy jogharghy tehnologiya men innovasiyanyng negizi boldy;

-«Orta Aziyanyng kóshpendileri Qytay, Ýndistan, Europany... oqtyn-oqtyn jaulaghanda olardy adamzattyng qayghyly taghdyrymen (tragediya) tanystyrdy (M. Veber);

- B.d.d. III mynj bastap halyqtardyng Úly kóshterining barlyghy týrkilerding Otany- úly daladan bastaldy. Sondyqtan, Úly dalanyng jýregi Qazaqstandy órkeniyetterding otany deydi (R. Grusse, G. Kissenjiyr);

- Alghashqy observatoriyalar (Arkaim jәne qalalar eli),

- Alghashqy monoteistik Tәnir dini men uaqytty qazirgi qoldanystaghy Grigorian kýntizbesinen de әldeqayda dәl esepteytin mәngi tengirian kýntizbesi (Abu Rayhan Biruni, Shvann, G. Derfer);

- sәulettik gotika stiylin (got- massaget) týrkiler Europagha әkeldi. Álemdik sәulette «týrki ruhy» dep atalatyn portalidy kýmbez Karahandardyng kezinde Tarazda payda bolyp Islam әlemi men Europagha tarady. Ony viktor Gugo, «altyn týstegi kógildir aspan...» dedi (T. Siynegova).

 «Adamzattyng qayghysyn bildiru ýshin jer betindegi adam salghan eskertkishterding barlyghyn joyyp jiberip, tek Taj-Mahaldy qaldyrsa jetkilikti» degen belgili ónertanushy Durant Viyl, Babyrdyng úrpaghy salghan sәulet ónerining erekshe tuyndysy turaly;

- Beyneleu óneri úighyrlardyng ishinde payda bolyp islam әlemi men Batysqa tarady (Fon Gabaiyn);

- Tomiriys, Firuza, Atilla, Móde, Bilge jәne Kýltegin qaghandar, Tonykók (әlemding tarihta Bismarkty 2-shi tonykók deydi), Asparuh, Osman, Shynghyshan, Batyi, Beybars, Babyr, Temirlan, Atatýrk… әlemdik tarihty jasaghan úly qolbasshy jәne memleket qayratkerleri. Anaksagor, Pifagor (etrus), Qorkyt, Farabi, Horezmi, Úlyqbek, Nizami, Navoi, Sәtbaev, Áuezov, Aytmatov… әlemdik ghylym, filosofiya, әdebiyet, muzyka... úly túlghalary;

- Qytaydaghy konfusianstvonyng negizin salghan Kun-Fu-szy («Konfusiy), Qytaydy jaulaghan ghúndardyng aldynghybuynynyng ókili. Tarihshylar buddizmning etiko-filosofiyalyq ilimining negizin salghan Siddharte Gautameni daladan barghan saqtardyn  úrpaghy deydi...;

- Resey men Qytaydaghy týrki halyqtary totalitarlyq jýiening qúrsauynan qútylu jolynda kýrdeli kýres jolynan ótude. Búl kezeng Reseyde olardynana tilderin ýirenu men últtyq mәdeniyetin damytugha tiym saluda. Qytayda últtyq mektepter jabylyp, týrki jәne basqa halyqtardy ashyq týrde assimilyasiyalau olardyng arasyndaghy belsendilerdi konslagerlerge qamaumen jalghasuda. Búl elde sonymen qatar, barlyq monoteistik dinderge( iudaizm, hristianstvo, islam) tiym salynyp mynnan astam meshit, shirkeuler qiratyldy.Búl elderdegi óz azamattaryna qarsy istelip otyrghan genosid pen ksenofobiyanyng negizgi sebebi, ol elderdegi mәdeniyetting dengeyi, ne onyng joqtyghynda!

Eger olar osy uaqytqa deyin «Hala» men «haramdy» aiyra almasa, olardan ne kýtuge bolady?! Jybyrlaghannyng barlyghyn jegendikten, tabighatta kezdesetin barlyq mikrob-virustardyng millionnan astam týrimen ulanady. Tamaqtanu mәdeniyetining qazirgi dengeydegi jaghdayynda Qytayda әrbәr 10-15 jylda virus epiydemiyasynyng payda boluy normagha ainaldy.

Songhy 40 jylda Reseyde jylyna 1,0-1,5 mln adam negizi alkogolizmnen merziminen búryn ólude. BÚÚ deregi boyynsha 2050j. búl eldegi adam sany 142 mlnnan (2012j.) 102-95 mlngha azayady. Búl eki el osy «epiydemiyalardan» europalyqtar siyaqty islamdy qabyldau arqyly qútyla alady?! Olarda basqalay jol joq. Basqasynyng bәri búl elderdi apatqa alyp barady.

 - RF men QHR-daghy týrki, tiybet, ugro-fiyn, kavkaz t.b. halyqtary osynday genosid eaghdayynda:

A. Qoghamdaghy barlyq progressivti kýshtermen birigip, BAQ (internet...) barlyq qúraldardy paydalanyp kýresu;

Á. Óz jkýresterine halyqaralyq qúqyq qorghau úiymdary, BÚÚ t.b. belsendi tartu;

B. BÚÚ adam qúqyqtaryn qorghau qararlaryndaghy әrbir azamat pen jeke elding qúqyqtarynyng halyqaralyq normalarda teng ekenin paydalanu;

V. Otbasynda, qoghamdyq oryndardy ana tildi, últtyq dәstýr men mәdeniyetti damytugha sayttar ashu, kitap... shygharu arqyly sharalar qoldanu;

- Týrki әdebiyetining klassiygi Nazym Hikmet jastargha arnap:

Men janbasam alaulap,
Sen janbasang alaulap,
Ol janbasa alaulap,
Aspan qalay ashylmaq?!- dep týrki aspanyn qaranghylyqtan azat etuge shaqyrsa, Maghjan Júmabay,

Arystanday aibatty,
Jolbarystay airatty,
Men jastargha senemin... dep, «otyzynda Orda búzyp, qyryqynda qamal alatyn» jastargha ósiyet qaldyrghan!

Týrkiler men RF jәne QHR az halyqtary qúl bolyp oyanbay, qara týnekti  tónkeretindey quatty bolu ýshin әr sәt sayyn ana til men mәdeniyet jәne tәuelsizdikteri ýshin kýresuleri kerek!

Búl әr týrkinin, әsirese jastardyng qasiyetti tarihy missiyasy.

Osy iydealdar ýshin kýresken halyq azattyqqa layyqty.

Janúzaq Ákim

Abai.kz