ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا تۇركى* حالىقتارى ازاتىق الىپ، تاۋەلسىز بولۋ جانە دەربەس مەملەكەت قۇرۋ جولىندا كۇردەلى كۇرەس جۇرگىزۋدە. بۇل جولدا جەڭىسكە جەتۋدە قۋاتتى، جىگەرلى، ينتەللەكتۋالدى جانە پاتريوت جاستاردىڭ ءرولى زور بولماق.

«تۇركى*» تەرمينى- («تۇركى-ستان» بارلىق تۇركى حالىقتارىنا ورتاق), «تۇرىك» - وسمان ياعني تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇرىكتەرى، «تۇرك»- قاعاناتتار كەزىندەگى (ول كەزدە «ءى» ءارپى بولمادى) تۇركىلەردىڭ اتاۋى.

«تۇركى» ءسوزىن عالىمدار «تۇر» - سوزگە بەرىك، ءتارتىپتى اسكەر نەمەسە شىمىر، قۋاتتى، باتىر... ادام. تۇركى ءتىلى فيننو-ۋگور، ماديار-ۆەنگر، مونعۇل، مانجۋر، كورەي جانە جاپوندارمەن قاتار ورال-التاي تىلدەر توبىنا جاتادى.

كونە حالىقتاردىڭ قاتارىنا جااتاىن تۇركىلەر (عۇن، ساق، كەدەر، قىپشاق...) نۇح پايعامباردىڭ بالاسى يافەتتىڭ ۇرپاعى (كونە ءىنجىل، گەرودوت). كەيبىر عالىمدار وسىعا دەيىن بولعان ناسىلدەر مەن تايپالار (اتلانتتار، لەمۋرلار، امازونكالار...) كونە تۇركى تىلىندە سويلەگەن دەيدى (پروف. دەنيسوۆ ت.ب.).

تۇركىلەر الەم وركەنيەتىنە قانداي ۇلەس قوستى:

بالقان مەن بايكالدىڭ اراسىنداعى تاۋ شاتقالدارى تۇركى رۋنيكاسىمەن تولى جانە كۇلتەگىن مەن تونىكوكتىڭ اڭعار تاستارىندا «جاراتقان ءتاڭىر جەر بەتىندە ءتارتىپ ورناتىپ، باعىنباعان تايپالاردى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن تۇركىلەردى جاراتتى...» دەلىنگەن (م.قاشقاري، ق. سارتقوجا);

- تۇركىلەر ەۋروپادا اتيللا قۇرعان عۇنداردىڭ (ب.د. V ع.), ۇلى تۇرك قاعاناتتارى، التىن وردا ت.ب. مەملەكەتتەردە وزدەرىنىڭ ءادىل، باسقا حالىقتاردىڭ تىلدەرى، داستۇرلەرى مەن دىندەرىنە سىيلاستىقپەن قارايتىندارىن كورسەتتى (ر. گرۋسسە، ە. وماروۆ);

- «برەتوننان» باستاپ انگلياداعى 326 توپونيمدەر مەن ەلدى مەكەن، قالا اتتارىنىڭ ءتۇبىرى تۇركىشە جانە كونە ەگيپەتتەگى باس قۇداي- وسيريس («Osiris»-قاز.- ءوسىرۋ), شۋمەردە ( ور، سامارا... قالا اتتارى), ميكەن ت.ب. كونە وركەنيەتتەردەگى نەگىزگى ءتىل (جەرگىلىكتى تىلمەن قاتار) كونە تۇركىنىكى بولدى. تۇركىنىڭ ءتىلى- ماڭگى ءتىل;

- سوڭعى 34 مىڭ جىلدا تۇركىلەر ازيادان امەريكا قۇرلىعىنا، ودان ارمەن پاسحي، پولينەزيا ارالدارىنا كوشتى جانە ول قۇرلىقتاردا ينك، مايا جانە اتستەك وركەنيەتتەرىن قۇردى. پەرۋدىڭ استاناسى قاراقاس، Suiesi (نەمەسە ۆيكتوريا) سارقىراماسى ت.ب. تۇركىشە اتتارى ساقتالدى (شتاين ۆ. حرونولوگيا ميروۆوي تسيۆيليزاتسي،  2003گ.، ت. حەيەردال);

- تۇركىنىڭ 54 اۋلەتى 144 مەملەكەت قۇردى، ونىڭ ىشىندە ەۋروپادا، قىتاي (عۇنداردىڭ استاناسى وردوستان كەلگەن جۋاندي العاش مەملەكەت قۇرعان كەزدە جازۋ دا پايدا بولدى), ءۇندىستان، رەسەي (ۆەليكوروس قرىلعان كەزدە ونداعى دۆوريانداردىڭ 70% تۇركىلەر مەن ۋگرو-فيندەر بولدى) ت.ب. ولار اۆستراليا مەن انتاركتيدادان باسقا بارلىق قۇرلىقتاردىڭ وركەنيەتتەرىن قۇرۋعا قاتىستى. كۇلتەگىن مەن تونىكوك «ماڭگى ەل» يدەياسىنىڭ اۆتورلارى جانە الەمدەگى كوپتەگەن مەملەكەتتەردىڭ قۇرىلىمدارى (بابالار ارۋاعىنا سىيىنۋ، حرامدارعا تابىنۋ، ءال ءفارابيدىڭ ەلدى ءادىل باسقارۋ ۇستانىمى ت.ب.) تۇركىنىڭ داستۇرىنە نەگىزدەلگەن (سىم-تسيان، مونتەسكە، دج. نەرۋ، ل. گۋميلەۆ);

- ب.د.د. IV مىڭج تۇركىلەردىڭ العاش رەت جىلقىنى قولعا ۇيرەتىپ (تاريحتا ونى اتوم بومباسىنىڭ اشىلۋىمەن تەڭەستىرەدى), اشىتىلعان قىمىز الۋى قازىرگى ميكروبيولوگيا مەن بيوتەحنولوگيانىڭ نەگىزى بولدى (بوتاي مادەنيەتى);

-  ۇلى دالانىڭ كوشپەندىلەرىنىڭ ەت-ءسۇت ونىمدەرىن ساقتاۋ تەحنولوگياسى تاعانىڭ مىڭداعان جىلدار بويى بۇزىلماۋىن قامتاماسىز ەتتى;

- ب.د.د. ءىىى مىڭج تۇركىلەر تەمىر، كرەمنيدى الىپ، ولاردى كونە ەگيپەت، اككاد، حاراپپاعا... ەكسپورتتادى ب.د.د. ءى مىڭج التىن (سكيفتىڭ) وڭدەپ، «بولاتتى» الدى جانە واردى ازيا مەن ەۋروپاعا ەكسپورتتادى (چەرنوۆ ت.ب.)

عالىمدار، «ەگەر وركەنيەت ون ساتىدان تۇراتىن بولسا، ونىڭ توعىزى مەتالل وڭدەۋدى قۇرايدى» دەيدى.

 سونىمەن قاتار، تۇركىلەردىڭ مەتالل وڭدەۋى قازىرگى كرەمني دالالارى، ياعني ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتاعى جوعارعى تەحنولوگيا مەن يننوۆاتسيانىڭ نەگىزى بولدى;

-«ورتا ازيانىڭ كوشپەندىلەرى قىتاي، ءۇندىستان، ەۋروپانى... وقتىن-وقتىن جاۋلاعاندا ولاردى ادامزاتتىڭ قايعىلى تاعدىرىمەن (تراگەديا) تانىستىردى (م. ۆەبەر);

- ب.د.د. ءىىى مىڭج باستاپ حالىقتاردىڭ ۇلى كوشتەرىنىڭ بارلىعى تۇركىلەردىڭ وتانى- ۇلى دالادان باستالدى. سوندىقتان، ۇلى دالانىڭ جۇرەگى قازاقستاندى وركەنيەتتەردىڭ وتانى دەيدى (ر. گرۋسسە، گ. كيسسەنجير);

- العاشقى وبسەرۆاتوريالار (اركايم جانە قالالار ەلى),

- العاشقى مونوتەيستىك ءتاڭىر ءدىنى مەن ۋاقىتتى قازىرگى قولدانىستاعى گريگوريان كۇنتىزبەسىنەن دە الدەقايدا ءدال ەسەپتەيتىن ماڭگى تەنگيريان كۇنتىزبەسى (ابۋ رايحان بيرۋني، شۆانن، گ. دەرفەر);

- ساۋلەتتىك گوتيكا ءستيلىن (گوت- ماسساگەت) تۇركىلەر ەۋروپاعا اكەلدى. الەمدىك ساۋلەتتە «تۇركى رۋحى» دەپ اتالاتىن پورتالدى كۇمبەز كاراحانداردىڭ كەزىندە تارازدا پايدا بولىپ يسلام الەمى مەن ەۋروپاعا تارادى. ونى ۆيكتور گيۋگو، «التىن تۇستەگى كوگىلدىر اسپان...» دەدى (ت. سينەگوۆا).

 «ادامزاتتىڭ قايعىسىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن جەر بەتىندەگى ادام سالعان ەسكەرتكىشتەردىڭ بارلىعىن جويىپ جىبەرىپ، تەك تاج-ماحالدى قالدىرسا جەتكىلىكتى» دەگەن بەلگىلى ونەرتانۋشى ديۋرانت ۆيل، بابىردىڭ ۇرپاعى سالعان ساۋلەت ونەرىنىڭ ەرەكشە تۋىندىسى تۋرالى;

- بەينەلەۋ ونەرى ۇيعىرلاردىڭ ىشىندە پايدا بولىپ يسلام الەمى مەن باتىسقا تارادى (فون گاباين);

- توميريس، فيرۋزا، اتيللا، مودە، بىلگە جانە كۇلتەگىن قاعاندار، تونىكوك (الەمدىڭ تاريحتا بيسماركتى 2-ءشى تونىكوك دەيدى), اسپارۋح، وسمان، شىڭعىسحان، باتىي، بەيبارس، بابىر، تەمىرلان، اتاتۇرك… الەمدىك تاريحتى جاساعان ۇلى قولباسشى جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى. اناكساگور، پيفاگور (ەترۋس), قوركىت، فارابي، حورەزمي، ۇلىقبەك، نيزامي، ناۆوي، ساتباەۆ، اۋەزوۆ، ايتماتوۆ… الەمدىك عىلىم، فيلوسوفيا، ادەبيەت، مۋزىكا... ۇلى تۇلعالارى;

- قىتايداعى كونفۋتسيانستۆونىڭ نەگىزىن سالعان كۋن-فۋ-تسزى («كونفۋتسي), قىتايدى جاۋلاعان عۇنداردىڭ الدىڭعىبۋىنىنىڭ وكىلى. تاريحشىلار ءبۋدديزمنىڭ ەتيكو-فيلوسوفيالىق ءىلىمىنىڭ نەگىزىن سالعان سيددحارتە گاۋتامەنى دالادان بارعان ساقتاردىڭ  ۇرپاعى دەيدى...;

- رەسەي مەن قىتايداعى تۇركى حالىقتارى توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قۇرساۋىنان قۇتىلۋ جولىندا كۇردەلى كۇرەس جولىنان وتۋدە. بۇل كەزەڭ رەسەيدە ولاردىڭانا تىلدەرىن ۇيرەنۋ مەن ۇلتتىق مادەنيەتىن دامىتۋعا تيىم سالۋدا. قىتايدا ۇلتتىق مەكتەپتەر جابىلىپ، تۇركى جانە باسقا حالىقتاردى اشىق تۇردە اسسيميلياتسيالاۋ ولاردىڭ اراسىنداعى بەلسەندىلەردى كونتسلاگەرلەرگە قاماۋمەن جالعاسۋدا. بۇل ەلدە سونىمەن قاتار، بارلىق مونوتەيستىك دىندەرگە( يۋدايزم، حريستيانستۆو، يسلام) تيىم سالىنىپ مىڭنان استام مەشىت، شىركەۋلەر قيراتىلدى.بۇل ەلدەردەگى ءوز ازاماتتارىنا قارسى ىستەلىپ وتىرعان گەنوتسيد پەن كسەنوفوبيانىڭ نەگىزگى سەبەبى، ول ەلدەردەگى مادەنيەتتىڭ دەڭگەيى، نە ونىڭ جوقتىعىندا!

ەگەر ولار وسى ۋاقىتقا دەيىن «حالا» مەن «حارامدى» ايىرا الماسا، ولاردان نە كۇتۋگە بولادى؟! جىبىرلاعاننىڭ بارلىعىن جەگەندىكتەن، تابيعاتتا كەزدەسەتىن بارلىق ميكروب-ۆيرۋستاردىڭ ميلليوننان استام تۇرىمەن ۋلانادى. تاماقتانۋ مادەنيەتىنىڭ قازىرگى دەڭگەيدەگى جاعدايىندا قىتايدا ءاربار 10-15 جىلدا ۆيرۋس ەپيدەمياسىنىڭ پايدا بولۋى نورماعا اينالدى.

سوڭعى 40 جىلدا رەسەيدە جىلىنا 1,0-1,5 ملن ادام نەگىزى الكوگوليزمنەن مەرزىمىنەن بۇرىن ولۋدە. بۇۇ دەرەگى بويىنشا 2050ج. بۇل ەلدەگى ادام سانى 142 ملننان (2012ج.) 102-95 ملنعا ازايادى. بۇل ەكى ەل وسى «ەپيدەميالاردان» ەۋروپالىقتار سياقتى يسلامدى قابىلداۋ ارقىلى قۇتىلا الادى؟! ولاردا باسقالاي جول جوق. باسقاسىنىڭ ءبارى بۇل ەلدەردى اپاتقا الىپ بارادى.

 - رف مەن قحر-داعى تۇركى، تيبەت، ۋگرو-فين، كاۆكاز ت.ب. حالىقتارى وسىنداي گەنوتسيد ەاعدايىندا:

ا. قوعامداعى بارلىق پروگرەسسيۆتى كۇشتەرمەن بىرىگىپ، باق (ينتەرنەت...) بارلىق قۇرالداردى پايدالانىپ كۇرەسۋ;

ءا. ءوز جكۇرەستەرىنە حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى، بۇۇ ت.ب. بەلسەندى تارتۋ;

ب. بۇۇ ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ قارارلارىنداعى ءاربىر ازامات پەن جەكە ەلدىڭ قۇقىقتارىنىڭ حالىقارالىق نورمالاردا تەڭ ەكەنىن پايدالانۋ;

ۆ. وتباسىندا، قوعامدىق ورىنداردى انا ءتىلدى، ۇلتتىق ءداستۇر مەن مادەنيەتتى دامىتۋعا سايتتار اشۋ، كىتاپ... شىعارۋ ارقىلى شارالار قولدانۋ;

- تۇركى ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى نازىم حيكمەت جاستارعا ارناپ:

مەن جانباسام الاۋلاپ،
سەن جانباساڭ الاۋلاپ،
ول جانباسا الاۋلاپ،
اسپان قالاي اشىلماق؟!- دەپ تۇركى اسپانىن قاراڭعىلىقتان ازات ەتۋگە شاقىرسا، ماعجان جۇماباي،

ارىستانداي ايباتتى،
جولبارىستاي ايراتتى،
مەن جاستارعا سەنەمىن... دەپ، «وتىزىندا وردا بۇزىپ، قىرىقىندا قامال الاتىن» جاستارعا وسيەت قالدىرعان!

تۇركىلەر مەن رف جانە قحر از حالىقتارى قۇل بولىپ ويانباي، قارا تۇنەكتى  توڭكەرەتىندەي قۋاتتى بولۋ ءۇشىن ءار ءسات سايىن انا ءتىل مەن مادەنيەت جانە تاۋەلسىزدىكتەرى ءۇشىن كۇرەسۋلەرى كەرەك!

بۇل ءار تۇركىنىڭ، اسىرەسە جاستاردىڭ قاسيەتتى تاريحي ميسسياسى.

وسى يدەالدار ءۇشىن كۇرەسكەن حالىق ازاتتىققا لايىقتى.

جانۇزاق اكىم

Abai.kz