Ótken jýzjyldyqtyng sonynan bastau alghan jahandanu ýderisi jana dәuirde kýsheygen ýstine kýsheyip keledi. Bir ortalyqtandyrylghan jana sayasy qoghamdy ornatudy kózdegen jahandanu barysynda әlem týbirli ózgeristerge úshyrauda. Álemde ómir sýrip jatqan 8 mynnyng o jaq bú jaghyndaghy últtardyng kópshiligi «ruhany shapqynshylyqqa» úshyrap, tilinen, mәdeniyetinen airylyp qalmau qamymen últ retinde ózin saqtap qalu ýshin jantalasuda. 

iNESKO-nyng mәlimeti boyynsha, qazir әr eki aptada bir til «ólip», demek, bir últ tarih sahnasynan syzylyp jatyr. Sondyqtan da qazirgi zaman bir jaghynan, jahandanu ýderisining kýsheye týsuimen sypattalsa, ekinshi jaghynan, últtardyng ózin-ózi saqtap qalu, ol ýshin tilinen, ruhany qúndylyqtarynan airylyp qalmau jolyndaghy kýresining óris aluyna mәjbýr etude. 

Qalypty ómir sýru ýshin adam da, últ ta, sol últty saqtaytyn memleket te myqty bolu - tirshilikting búljymas zany. Jahandanu dәuirinde últtyn, memleketting ómir sýrui ýshin ekonomikasynyn, adam kapitalynyn, qorghanys qabiletining joghary boluy talap etiledi. Búl degenimiz - damyghan ekonomikagha sýienip,  últtyq sana-sezimi jan-jaqty jetilip, syrtqy jaulardan qorghana bilmegen últtyng bolashaghy joq degen sóz. Últtyng ómirshendigin aiqyndaytyn osy ýsh túghyrdyng ishinde biz adam kapitaly mәselesi - Qazaqstan jaghdayynda da asa manyzdy.  

Elining ertenin oilaghan el aldymen, bolashaghyna qyzmet etedi. Kezinde últ kósemi A. Baytúrsynovtyng «El - býginshil, meniki - ertengi ýshin» deuinde ýlken oilar jatyr. Tәuelsizdik alghangha deyin bizde últtyq bilim, últtyq tәrbie beru jýiesi orystyq sypatta qalyptasty deuge bolady. 1991-jyldan bastap, búl salada birsypyra izdenister jasalyndy. Desek te, elimizding bolashaghyn, aldaghy 20-30 jyldan keyin ómirge belsene aralasytyn jas úrpaqty, últ kóshbasshylaryn, qogham qúrylysshylaryn dayyndaytyn oqu oryndaryndaghy jaghdaydyng kópting kónilin kónshitpey kele jatqandyghy belgili. Bizding oiymyzsha, múnyng basty sebebi Batystyq bilim beru jýiesi -«Bolon» ýderisin eshbir oilanbastan, dayyndyqsyz birden jappay qoldanysqa engizgenimiz boldy. 

Ár elding ghasyrlar boyy qalyptasqan ózindik últtyq, tarihi, әleumettik ómir sýru erekshelikteri bolady. Tek solay bolugha tiyisti tarihy dәstýrlerdi birden ózgertuge kele bermeydi; ózgertkenning ózinde de say keletinderin ghana birtindep engizu jemisti jol sanalady. Al múnday jaghday eskerilmey jatqan jaghdaylarda últtyq damudyn, túrmys-tirshilikting әleumettik yrghaghyna sәikes kelmey, zardabyn tiygizui әbden mýmkin. Qazir qatty syngha úshyrap jatqan bilim beru jýiesindegi berekesizdikterding negizgi sebepteri osynda jatyr. 

Aldymen, «Bolon» jýiesi degenimiz ne nәrse - soghan toqtala keteyik. «Bolonnyn» negizin 1980-jyldary Invar Djonson atty bilim beru salasynyng mamany birynghay testileu emtihanynyng alghashqy jobasyn jasap, qalaghan eken. Alghashynda oqu oryndarynyng týrli jiyndarynda bayandamalar jasap, nasihattaydy. Ádistemelik janalyq retinde júrtshylyq nazaryn audarghan búl әdis mektepterge keninen taraydy. Júldyzynyng onynan tua bastaghanyn bayqaghan I. Djonson «Bilim sapasyn baghalau qauymdastyghy», «Kapital-Sity pedagogikalyq akademiyasy» úiymdaryn qúryp, ózining tәjiriybelerin býkil Amerikanyng mektepterine taratady. Osy úiymdardyng basshysy retinde ol bilimdi baghalau isining tanymal sarapshysyna ainalady; leksiyalar oqyp, kurstan ótti degen sertifikattar, diplomdar, gramotalar taratady; mektepterdi tekserip, reytingterin anyqtaydy; әdistemelik janalyqtaryn jetildire týsu, nasihattay týsu maqsatyndaghy birneshe kitaptar, kóptegen maqalalar jazylyp, olardy maqtaghan resenziyalar jaryq kóredi. t. b. Áriyne, múnyng barlyghy da aqyly týrde jýrgizilgendikten de  I. Djonson Amerikanyng auqatty adamdarynyng birine ainalady... 

Amerikanyng Bilim ministrligi I. Djonsonnyng oqushylardyng bilimin baghalau tәsilin býkil jýiege engizedi. Osydan keyin búl jýie әlemning basqa da elderine taray bastaydy. 1999 jyly 19 mausymda Italiyanyng Boloniya qalasynda Europanyng 29 memleketining ókilderi «Bolon» deklarasiyasyn qabyldap, ondaghy basty maqsat Europa elderining ortaq bilim beru jýiesin qúru dep jariyalady. Naqtylay aitqanda, europalyq bilimning bәsekelestikke qabilettiligin arttyru, últtyq bilim jýielerin jaqyndastyru, ýsh satyly joghary bilimdi engizu, akademiyalyq kreditter jýiesin qabyldau, bilim sapasyn baqylau, studentter men oqytushylardyng mobilidiligin keneytu, t. b.  kózdeldi.

Osy jerde bir eskerte ketetin nәrse Bolon jýiesi – halyqaralyq ólshemdegi, onda da týp-tamyry Amerikada bastau alghan Batystyq jýie bola túrghanymen de oghan mýshe elder óz elindegi últtyq bilim ólsheminen bas tartsyn dep mindettelmedi. Tek qana studentterding bilim dengeyi ECTS kredittik jýiesi arqyly anyqtalady.

Orta Aziya elderinen birinshi bolyp, Qazaqstan Bolon ýderisine 2010 jyldyng 11 nauryzynda oghan mýshe elderding Bilim ministrlerining Budapeshte ótken forumynda mýshelikke ótti. Bizden keyin Qyrghyzstan da Bolon jýiesin qabyldady. Qyrghyzdar europalyq jýieni biz qúsap, týgeldey sol kýiinde qabylday salghan joq. Barynsha saqtyqpen qarap, dúrys keledi-au degen jaqtaryn ghana aldy. Tildik jaghyna kelgende, mәselege últtyq mýdde túrghysynan kelip, qoghamdyq pәnder halyqtyng ómir sýruin ruhany jaghynan qamtamasyz etetin últtyq komponentter bolghandyqtan, olardyn  barlyghy da qyrghyz tilinde ótiletin boldy.

Ózbekstan bolsa, mynau damyghan Batystyng jýiesi eken dep, elp ete qoyghan joq. Mәselege saqtyqpen qarap, әlipting artyn baqty. Eng sonynda osy jaghy dúrystau bolar degen birli-jarymdy kosmetikalyq ózgerister jasaumen shekteldi. Mysaly, joghary oqu oryndary bes jyldyq kýiinde qalyp, onyng alghashqy ýsh jyly bakalavriat, odan keyingi eki jyly magistratura, eki-ýsh jyl aspirantura, ýsh jyl doktorantura satylarynan túratyn boldy. 2019 jyldyng basynan bastap, kandidattyq, doktorlyq dissertasiya qorghaytyn kenester júmys istey bastady. 

Resey Federasiyasynda búl mәsele tónireginde keleli pikiralysular ótti. Bilim-ghylym salasynyng manynda jýrgen últ ziyalylyarynyng kópshiligi jana jýiening paydasynan góri ziyandy jaqtaryna nazardy kóbirek audardy. Nәtiyjesinde orystar bilim beru salasynyng búrynnan qalyptasqan, әbden tәjiriybeden ótken, uaqytpen birge jetildirilgen kenestik jýieni saqtap qaldy...

Qazaqstannyng jana jýiege enudegi basty maqsaty otandyq bilim jýiesin europalyq ozyq tәjiriybeler men ghylymy janalyqtardy  batyl engizu arqyly halyqaralyq ýlgide damytu boldy. Jana jýiege Qazaqstannyng oqu oryndary men ghylymy mekemeleri 2020 jylgha deyin tolyq kóshu mindetteldi.

Biraq... IYә, osylaysha jaqsy bastalghan isting arty oilaghanday  bolmady. AQSh-tyng mektepterindegi oqushylardyng bilim dengeyi tómendep ketkendigi jóninde 2000-jyldardyng basynda ýlken aiqay-shu kóterildi. Bilim beru salasyndaghy jaghdaydy teksergen tәuelsiz sarapshylar kóptegen bylyqtardyng betin ashty: eng bastysy búl jýiening oqushylargha bilim berudi emes, ball jinaudy  maqsat tútatyndyghy, al ball jinau ýshin testileuden ótuding arjaghynda aqsha túrghandyghy, býkil bilim beru jýiesining aqsha tabu, bizness kózine ainalghandyghy belgili boldy. Eng soraqysy osynshama júmystardy atqaryp jýrgen adamnyng 8-shi synypty ghana bitirgenin, odan keyingi ne bir qújattardy, diplomdardy, ózi ashqan úiymnan ózi alghandyghy belgili boldy. Aqyrynda Amerikanyng ataqty auqatty adamdarynyng birine ainalghan I. Djonsonnyng ýstinen qylmysty is qozghalyp, 25 jylgha sottaldy. 

2012-jyly AQSh-tyng mektepterinde I. Djonsonnyng bilim baghalau jýiesi qoldanystan shygharylyp, onyng ornyna kenestik bilim beruge úqsas, jana jýie qoldanysqa engizildi. Búl oqu jýiesinen Angliya da bas tartyp, ótken oqu jylynan bastap, europalyq, onda da sovettik bes jyldyq oqu baghdarlamasyna tolyq kóshkenin jariyalady. Úlybritaniyanyng aqparat qúraldarynda kenestik oqu jýiesining artyqshylyqtaryna nazar audarghan maqalalar jaryq kórdi.  

Ýstimizdegi jyly Qazaqstannyng Bolon ýderisine qosylghanyna on jyl tolady. Osy uaqyttar ishinde elimizding bilim beru salasyna jana jýie nendey ózgerister әkeldi, jetistikterimiz qanday, oilaghanymyzday boldy ma degen saualdar tónireginde oy qozghar bolsaq, biraz mәselening bayybyna barghanday bolamyz. Ókinishtisi sol, bilim beruding eng ozyq ýlgisi dep, barynsha nasihattalghan bilim jýiesi ýkilegen ýmitimizdi aqtamady; elimizding bilim beru salasyna ong ózgerister jasay almady; kerisinshe, osy salanyng problemalaryn odan ary ushyqtyra týskendey boldy. 

Jana jýie qoldanyla bastaghannan-aq ústazdar qauymy, ata-analar tarapynan bilim berudi qaytsek jaqsartamyz degen baghyttaghy әrtýrli pikirler aityldy; sonymen birge jana jýieni qoldaghan da, oghan senimsizdik bildirgen de pikirler qatar aitylyp jatty. Bilim beruding jana jýiesin jaqtaghandar ozyq elderding bilim standarttaryn qoldanu arqyly damyghan Europagha jaqynday týsemiz; әlemdik bilim-ghylym kenistigine erkin shyghyp, ghylymiy-tehnikalyq progreske qol jetkizemiz; bizding uniyversiytetterimizding dengeyi europalyq dengeyge kóteriledi; Qazaqstannyng joghary oqu oryndaryn bitirushilerding diplomdary basqa elderde de zandy týrde qabyldanady; sheteldik oqulyqtardy, ozyq oqu-әdistemelerdi qoldanu barysynda bilim beruding sapasy men biliktiligi  arta týsedi degen siyaqty pikirler kópshilikting kónilinen shyghyp jatty. Sonymen birge, jalpy búl jýiening Qazaqstan jaghdayynda júmysynyng jemisti bolatyndyghyna kýmәn keltirushiler de jetkilikti boldy. 

Songhy jyldary elimizdegi  bilim beru, ghylym salasyndaghy júmystardyng ushyqqany, syn kótermeytindigi sonshalyq, búl mәsele parlamenttin, ýkimetting mәjilisterinde kóterilip, ashyq talqylanuda. Bas gazetimiz «Egemen Qazaqstan» betterinde jas úrpaqqa bilim beru, ghylymnyng jay-kýiine alandaushylyq bildirgen materialdar kórine bastady.

Jogharyda aityp ótkenimizdey, búl jerdegi basty mәsele tipti shyqqan jeri AQSh-tyng ózi jaramsyz dep, laqtyryp tastaghan jýieni sol kýiinde әkelip, «nesin aitasyn, damyghan Batystyng jaqsy dýniyesi» dep, búrynnan jersinip, qalyptasyp, jemisin berip kele jatqan bilim beru salasyna  birden qondyra salghanymyzda jatqan siyaqty. Qabyldar kezde búl jýie nege óz otany AQSh-ta, Angliyada qoldanylmaydy, jýiening osy uaqytqa deyin qoldanylyp kele jatqan oqu baghdarlamalarynan qanday artyqshylyqtary bar, nege qol jetkizemiz degen siyaqty sandaghan saualdargha jauap izdemey,birden qabylday saluymyz bizding basty kemshiligimiz boldy. Onyng ýstine Bolon jýiesining negizgi maqsaty bilim berudi jetildiru emes, kerisinshe, osy salany bizness kózine ainaldyryp, payda tabu bolghandyghy keyinnen anyqtaldy. 

Búl jóninde orystyng ataqty ghalymy, M. Lomonosov atyndaghy Mәskeu Memlekettik uniyversiytetining rektory V. Sadovnichiy bylay dep jazady: 

«Ya ne skryvay, chto ya ne storonnik Bolonskoy sistemy. Tak prishlosi v jizni, chto ya uchastvoval v samom nachale ee obsujdeniya v Lissabone na Konferensiy rektorov Evropy. Vse rektory govorili, chto ny v koem sluchae ee nelizya prinimati, chto kajdyy uniyversiytet samobyten, unifikasiya nevozmojna. Pozje v Boloniy sobralisi ministry finansov y inostrannyh del y skazali, chto v ih strany stekaitsya potoky migrantov, kotorye prinosyat kakiye-to diplomy, kotorye ny o chem ne govoryat. Bolonskaya sistema byla nujna dlya trudovoy integrasii, y ona byla vvedena v bolishey stepeny iz politicheskih soobrajeniy». 

Shyndyghynda da Bolon jýiesining bilim berudi jetildiruden góri, ekonomikalyq, sayasy sypaty basymdau.  Bolon jýiesindegi Qazaqstannyng oqu oryndary qazir qanbazardy kózge elestetedi. Árbir studenttin, oqytushynyn, oqu ornynyng dengeyi ballmen, reytingimen ólshenedi. Oqugha týsu, emtihan tapsyru, t. b. ýshin student ball jinaydy;  al shyntuaytyna kelgende, múnyng barlyghyn satyp alugha bolady. Oqu oryndaryndaghy negizgi mәsele sapaly bilim alu emes, joghary ball jinau, mamandyq iygeru emes, diplom alu bolyp ketkendey. Barlyghyn aqsha sheshetin naryqtyq qoghamnyng ústanymdary oqu oryndarynda da belsendilik tanytyp jatyr. Al últtyng janyn  qúraytyn til, tәrbiye, sana-sezim mәselelerin saudagha salugha bolmaytyndyghy eskerile bermedi. 

Búl jóninde Bilim jәne ghylym ministrining ózi A. Aymaghambetovting ózi «Biz uniyversiytetterge taldau jýrgizdik: 100 adam týsedi, 800 adam bitiredi. Búl studentterding auadan payda bolmaytyny belgili. Sapaly bilim beretin uniyversiytetter studentterdi oilanbastan shygharyp jiberedi. Al, "shansorghyshtar" (sonday shyghyp qalghandardy jinap alatyn JOO – red.) búl balalardy naryqtyng әr týkpirinen jinap alady, sodan keyin olargha diplomdar beredi, - dep, mәlimdeuge mәjbýr boldy. 

Bizdinshe, Bolon jýiesining sayasy sypaty -  basym. Qazir býkil әlemdik auqymda últ tilderin joygha baghyttalghan «til shapqynshylyghy» jýrip jatyr. Mine, osy maqsatqa qol jetkizude «aghylshyn tilinde» sóileytin «Bolon»  da aitarlyqtay «ýles qosyp keledi». Atap aitar bolsaq, elimizding bilim beru salasynda qoldanylatyn barlyq terminder aghylshyndandy derlik; sabaq kesteleri aghylshyn tilinde jasalynyp, búryn qazaqsha ótkizilip kelgen oqu pәnderi aghylshyn tilinde ótiletin boldy; oqu baghdarlamalary qazaq bólimderinde búryn tek qazaq tilinde ghana jasalynsa, endi qazaq, orys, aghylshyn tilderinde boluy talap etilip jatyr; bitiru júmystarynyng taqyryptary, týsiniktemeleri de «aghylshynsha sóilep» túratyn boldy; oqu orny aghylshyn tilin mengere týsken sayyn, onyng reytingi de óse týsetin boldy;  t. b. 

Bolon jýiesining taghy bir eleuli «janalyghy» - oqylatyn pәnderdin, әr sabaqqa bólinetin dәris saghattarynyng kýrt azayyp ketui. Mysaly, 1-shi synyptan Álippening týsip qaluy qoghamdy biraz dýrliktirdi. Jana jýienin  tauqymetin kóp kórgen әsirese, qazaq tili men әdebiyeti pәnderi boldy. Búlardyng saghaty qysqarghanmen túrmay, Qazaq tili men Qazaq әdebiyeti qosylyp, bir pәn retinde ótile bastady. Búryndary joghary oqu oryndarynda bir pәn 120-140 saghat kóleminde oqytylsa, qazir 32-48 saghat (2-3 krediyt, múnyng jarymy - praktikalyq) bolyp qaldy.  Múnyng barlyghy da - memlekettik tili bar tәuelsiz Qazaqstan atty elde bolyp jatqan jaghdaylar. Osylaysha, «Europagha jol ashqan» Bolon jýiesi últymyzdyng bolashaghyna balta siltep jatyr.

Álemdik bankting qarjylay qoldauymen jýzege asqan bilim beruding jana jýiesi boyynsha, Qazaqstanda mektepter 12 jyldyq bilim beruge kóshti; al joghary oqu oryndary bakalavriat, magistratura, PhD doktorantura satylarynan túrady. Osy salalardyng barlyghynda derlik kýni býginge deyin sheshimin tappay kele jatqan týitkildi mәseleler barshylyq. Ásirese qaptap ketken qaghazbastylyqtan oqytushylar bas kótere almay qaldy. Bilim berudi úiymdastyru, mazmúnyn, sapasyn arttyru, baghalau  siyaqty júmystarda da oilananrlyq jәitter barshylyq. Solardyng ishinde últtyq bilim, tәrbie beruding negizgi qúraly sanalatyn oqulyqtardyng jaghdayy tipten de syn kótermeydi. Osy siyaqty kóptegen mәselelerding últtyq topyraqta naqtyly sheshimin tappauy jalpy bilim dengeyining tómendeuine aparyp soqtyrdy. 

«Elimizde mynau qazaq mektebi, anau orys mektebi degen bóludi qoyatyn kez keldi. Jalpy orta mektepterding barlyq pәnderin memlekettik tilde oqytudy qolgha aluymyz kerek. Tek orys tili men әdebiyeti, aghylshyn tili sol atalghan tilderde berilui tiyis. Keleshekte orys tilining saghattaryn qysqartu arqyly әlemdik til aghylshyn tilinin saghattaryn kóbeytuge bolady. Sonymen qatar, mektep oqushylaryna әdep, qoghamdyq oryndarda ózin qalay ústaudy, tabighatty, qorshaghan ortany, adamdy sýidi, enbekke baulu jәne ony qasterleudi, otbasylyq qúndylyqty qadirleudi ýiretuge barynsha kóp uaqyt bólgen dúrys dep sanaymyn. Úzaq jyldar oqushylar tarapynan qalyptasyp qalghan mektep múghalimderine «apay, aghay» degen ataulardan aiyryp, Ústazym ep ataghan dúrys bolar dep oilaymyn. Búl ústaz mәrtebesin biyiktete týsedi (Múrat Baqtiyarúly. Orta mektepterding barlyq pәnderin memlekettik tilde oqytu kerek! «facebook» paraqshasynan. 02.12.2019).

«Últ mektebi - últ tili negizinde qoyylugha tiyisti».  «Qazaqtyng taghdyry, keleshekte el boluy da mektebining qanday negizge qúryluyna baryp tireledi. Mektebimizdi taza, sau, berik hәm óz janymyzgha (qazaq janyna) qabysatyn, ýilesetin negizge qúra bilsek, keleshegimiz ýshin tayynbay serttesuge bolady. Sonday negizge qúra almasaq, keleshegimiz kýngirt». Búl sózderdi osydan bir ghasyr uaqyt búryn qazaqtyng HH ghasyrdaghy úly aqyny, qazaqtyng túnghysh «Pedagogikasyn» jazghan Maghjan Júmabaevtyng auzynan shyqqan  eken. Tәuelsizdigimizdi, eldigimizdi qamtamasyz etip otyrugha tiyis osy bir qarapayym qaghidanyng egemen elimizde kýni býginge deyin tolyq jýzege aspay kele jatqanyna eriksiz qynjylasyz...

Bolon jýiesi qazaq bilimi men birge ghylymyn da toqyraugha úshyratty. PhD doktoranttaryna «Thomson Reuters», «Scopus» reytingterindegi aghylshyn tilindegi jurnaldargha maqala jariyalau mindettelgen. Joghary oqu oryndarynyng ústazdarynan pedagogikalyq qyzmet atqaru,  týrli ghylymy jobalargha qatysu ýshin de osy syndy maqalasynyng boluy talap etiledi. Tipti, joghary oqu orny ústazdarynyn, ghalymdardyng ghylymiy-pedagogikalyq qyzmeti ol jazghan tom-tom ghylymy zertteu enbekterimen emes, aghylshynshagha aqsha tólep audartyp, aqsha tólep jariyalatqan maqalalarymen baghalanady. Qazaq tilinde kólemdi monografiya jazghan professordyng enbegine qaraghanda, bir maqalasy aghylshyn tilinde jaryq kórgen PhD doktorynyng reytingi joghary. Osy jýie boyynsha, joghary oqu oryndarynyng reytingi anyqtaldy. 

Aghylshyn tilindegi maqalany jariyalaudyng aqysy da - qomaqty. Osynday jaghdaydy keybir aghylshyn tildi pysyqaylar útymdy paydalanyp, mәtindi audaru, jariyalau aqysyn aspandatyp, payda tabu jolyna  ainaldyrdy. Aghylshyn tili qazir Qazaqstanda biznes kózine ainalghan. Mektep oqushylarynan bastap, bakalavr, magistr, doktoranttarmen birge oqytushylar da jappay aghylshyn tilin oqugha mәjbýr. Mine, qazaq dalasyna «Bolon» jýiesimen birge kelgen aghylshyn tilining tәuelsiz memleket Qazaqstannyng memlekettik tili qazaq tilin bilim beru salasynan osylaysha yghystyra bastady. Osylaysha, bilimi, ghylymy óz tilinde sóilemegen, últtyq tәrbiyesin almaghan  últtyng ózi de joghalatynyn esten shyghara berdik. 

Qazaq bolu ýshin onyng ghylymy da qazaqsha bolu kerek. Aghylshyn tilindegi ghylym qazaqtiki emes. Sondyqtan da Qazaqstanda qazaq tilindegi últtyq ghylymnyng damuyna barynsha qoldau jasap otyru  biylikting últ aldyndaghy abyroyly paryzy bolmaq. Qazaqstan monoúltty memleket bolghandyqtan da qazirgi tandaghy qazaq ghylymyndaghy kelensiz jaghdaydan shyghudyng birden-bir joly retinde qazaq tilinde jazylghan enbekterge basymdyq berilui tiyis.

Búl jerde biz myna bir mәselelerge onsha mәn bermey jatqan siyaqtymyz. Qazaqstannyng joghary oqu oryndary Batysqa emes, Qazaqstangha qajetti mamandar dayarlaydy. Onyng ýstine Qazaqstannyng bilim diplomymen Europada kýtip otyruy, qyzmetke ala qoiy - ekitalay. Desek te birli-jarym daryndy jastarymyzdyng dýnie quyp, shet asyp jatqany da jasyryn emes. Búl degenimiz - qanshama qarjy júmsap, maman dayyndaghan enbegimiz dalagha ketti, memleketimiz ekonomikalyq  shyghyngha úshyrady degen sóz. Sol siyaqty shetelde oqyp jatqan qazaq jastarynyng elge oralyp, Qazaqstannyng ekonomikasyn damytugha atsalysady deuding ózi de kýmәndi. Demek, «Bolon» jýiesinde dayyndalghan maman әlemning kez kelgen elinde júmysqa túra alady» degen әdemi sózding artynda bayqap qaraghan adamgha ne bir qúityrqy әreketterding elesi jatyr. 

Memleketting myqty boluy ghylym men tehnikanyng jetistikterin óndiriste, qoghamdyq ómirding barlyq salasynda qoldana bilu arqyly mýmkin.  Qazir әlemning damyghan elderi ghylymgha bóletin qarjyny jyl sayyn ósirip keledi. Mysaly, Izraili 2017-jyly 4,6 payyzdan 2018-jyly 4,86 payyzgha, Finlyandiya 3,48 payyzdan 2018-jyly 4,01 payyzgha, Japoniya 3,4 payyzdan 3,42 payyzgha,  Shvesiya 2017-jyly 3,75 payyz, 2018-jyly 4,00 payyzgha ósirgen. KSRO-nyng kezinde jyl sayyn budjetting orta eseppen 3 payyzdayyn kenestik ghylymdy damytugha júmsap otyrghan. Al bizdegi jaghday - búghan mýldem kerisinshe. Ghylym salasyna júmsalatyn qarajat jyl sayyn qysqara-qysqara, qazir 0,16 payyzdy ghana qúrap otyr. Qazaqstan tәuelsizdik alghanda, elimizding ghylym salasynda  42 myng ghalym enbek etse, qazir búl kórsetkish 22,4 myngha deyin tómen týsip ketti. 

Qazaq ghylymy da «Bolon» jýiesinen, «ýsh túghyrly tilden» kórepasty kórip keledi. Ásirese, til bilimi, әdebiyettanu, qazaq tarihy, últtyq pedagogika, últtyq psihologiya, últtyq pәlsapa, t. b. sekildi últtyng últ bolyp ómir sýruin qamtamasyz etetin qoghamdyq ghylymdar shetqaqpaylyq kórude. Adamnyng densaulyghyn medisina qadaghalasa, últtyn, qoghamnyng «densaulyghyn» qoghamdyq ghylymdar qamtamasyz etedi. Belgili bir halyqtyng últtyq damuy onyng qoghamdyq ghylymdarynyng jay-kýiinen anyq kórinedi.

Qoghamdyq ghylymdardyng múnday kýige úshyrauyna naryqtyq ekonomikanyng ghylym payda týsirui kerek deytin pragmatikalyq ústanymy aitarlyqtay әser etip otyr. Dúrys. Biraq ta qoghamdyq ghylymdar, onyng ishinde tiltanu, әdebiyettanu, tarihtanu sekildi ghylymdar últqa «servizdik» qyzmet kórsetip, últtyng «densaulyghyn», tolyqqandy ómir sýruin qamtamasyz etetin, adam kapitalyn, últtyng ómirshendigin arttyryp otyratyndyghy barlyq uaqytta da esten shyqpauy kerek. Qoghamdyq ghylymdardy damytu degenimiz - últty damytu qamy. Últty saqtap otyratyn da, ne bolmasa, ishtey iritip qúrtatyn da osy - qoghamdyq ghylymdar. Sondyqtan da ertenin oilaghan  elder qoghamdyq ghylymdargha kelgende, qarajatty ayamaydy. 

Qoghamdyq ghylymdardyng iydeologiyalyq sypaty bar. Zamannyng ózgeruimen birge qoghamdyq ghylymdar da ózgerip, últtyq sana-sezimning jetile týsuine qyzmet etedi.  IYdeologiya óz kezeginde ózine kerekti materialdardyng barlyghyn osy qoghamdyq ghylymdyrdan alady. Últtyq damu joldaryn ghylymy túrghydan dúrys anyqtap, negizdey alghan últtyq iydeologiya ghana qoghamdy dúrys baghytqa sala alady.  Myqty iydeologiyagha sýiengen últtyng damuy da dúrys baghytta bolady. Sondyqtan da әlemdik tәjiriybede ertenin oilaghan últ, memleket eng aldymen, qoghamdyq ghylymdargha nazar audaryp, ózining kim ekenin, qayda, ne istep jýrgenin anyqtap alghannan keyin baryp, bolashaqqa qaray bet alady. Sol bolashaqtyng irgetasyn qalay qalap, osydan 20-30-40 jyldan keyingi Qazaqstannyng iyelerin qalay tәrbiyelep jatyrmyz degen siyaqty mәseleler býgingi kýni kýn tәrtibine ótkir qoyylyp otyr. 

Til - últtyng jany.  «Sózi joghalghan júrttyng ózi de joghalady» (Ahmet Baytúrsynúly). Sondyqtan da damyghan elder eng aldymen, tilin damytugha, sol tilding qoghamdyq ómirding barlyq salasynda memlekettik til retinde qoldanyluyn, damuyn  qamtamasyz etip otyratyn jaghdaylar jasap, múnyng barlyghyn ghylymy túrghydan negizdep otyrady. Til de jandy organizm siyaqty. Sondyqtan da onyng damuy barysynda tuyndap otyratyn týrli problemalardy ghylymy túrghydan sheship, baghyt-baghdardy anyqtap otyrudyng manyzy zor. 

Osy jerde taghy bir mәsele bar. Jaratylystanu ghylymdary negizinen, internasionalidyq sypatta bolsa, gumanitarlyq ghylymdardyng basty maqsaty últtyng qalypty ómir sýruin qamtamasyz etu bolghandyqtan da  últtyq tilde kórinip, últtyq sypat tanytady. Sondyqtan da qazaq til bilimi, qazaq әdebiyeti, qazaq tarihy, qazaq filosofiyasy, qazaq pedagogikasy, qazaq psihologiyasy, qazaq óneri sekildi últtyq mazmúndaghy qoghamdyq ghylym salalary boyynsha zertteulerdi basqa elder, birli-jarym mamandar bolmasa, onsha qajet ete bermeydi. Sondyqtan da  qazaq tilinde jazylatyn qoghamdyq ghylymdar boyynsha jazylghan zertteulerge qoyylatyn talaptardy jaratylystanumen birdey etuge mýldem bolmaydy. Kerisinshe, gumanitarlyq ghylymdardyng ghana emes, jaratylystanu zertteulerining de últtyq tilde jazyluyna erekshe mәn berilui kerek. Qazaq ghylymy aldymen, qazaqqa qyzmet etui tiyis ekendigi әrdәiim este  boluy tiyis. 

Ghylymnyng qazaq tilinde damuy últtyq mәdeniyetting ómirshendigin arttyryp, qauipsizdigin saqtaydy. Qazaq tilining qazirgi qazaq qoghamynda memlekettik til retindegi ózine tiyesili ornyn ala almay otyruy, sonyng saldarynan da kóptegen últaralyq mәselelerding óz sheshimin taba almay  jatuy әleumettik jaghdaylardyng ushygha týsuine alyp baratyndyghyn ómirding ózi kórsetip otyr. 

Alash ardagerleri  últtyq tәrbie almaghan últyna qyzmet ete almaydy dep eskertken. Memleketting tәuelsizdigi, bolashaghy eng aldymen, onyng tilinen, atap aitqanda, memlekettik til retinde qoghamdyq ómirding barlyq salasynda qoldanyluynan kórinedi. Kýndelikti qarym-qatynastan bastap, qoghamdyq ómirding barlyq salasynda  qoldanylmaghan tildin, sonymen birge últtyng da bolashaghy - búlynghyr.

Ontýstik Afrika  uniyversiytetining kireberisinde  «Kez kelgen últty jong ýshin atom bombasynyn, ne bolmasa, alys qashyqtyqqa úshatyn raketanyng qajeti joq. Tek bilim beru sapasyn tómendetip, emtihandy ótirik tapsyrugha rúqsat qana qajet»-degen jazu túrghan  kórinedi. Sonda bilim beru salasynyng qúldyrauy degenimiz últtyng joyyluyna aparar birden-bir tura jol bolyp túr ghoy.

Árbir halyqtyng memlekettik shekaralarmen bólingen óz elderi bar. Sol siyaqty әrbir adamnyng tildik shekaralarmen shektelgen, sol tilde jasalynghan  ruhany әlemi taghy bar. Adam da, halyq ta materialdyq jaghynan qanshama shylqyghan bay bolghanymen de ruhany jaghynan jetilmey jatsa, ol qoghamdyq ómirde myqtylyq tanyta almaydy. Últtyq ruhqa, jalpyadamzattyq qúndylyqtargha arqa sýiegende  ghana adam óz zamanyna layyqty ómir sýre alady.

Til myqty bolmay, ruh myqty bolmaydy. Ruhy joghary el sany meyli, az bolsyn, meyli, kóp bolsyn, eshqashan da joghalmaydy. Sol últtyng tilin,  sol tilde jasalynghan ruhany qúndylyqtaryn jas úrpaqtyng boyyna sinirip, últtyq, azamattyq sana-sezimin qalyptastyratyn - últtyq bilim beru, últtyq tәrbie jýiesi. Olay bolsa, ózge júrttardyng búl saladaghy ozyq tәjiriybelerinen ýirene otyryp, jas úrpaqty tәrbiyeleuding zamangha layyqty últtyq ýlgisin jasau - býgingi kýnning aldynda túrghan asa manyzdy mәsele. 

Danday Ysqaqúly,

filologiya ghylymdarynyng doktory, professor.    

Abai.kz