Elbasy Núrsúltan Nazarbaev resmy saparmen shetel memleketine barghanda, sol elding qúrmetti qonaghy bolatyny belgili. Preziydenttik syi-qúrmetke say tanystyrylu kezinde kók bayraghymyzdy kóterip, Ánúranymyzdy oryndaghanda, býkil dýniyejýzinde jasaushy qazaq bauyrlarymyzdyng kókireginde qadirli de, qymbat qazaq jerine degen saghynysh ruhy qalyqtasa kerek dep oilaymyn.Al sheteldikter qazaq halqynyng ózindik bastau qaynary, týp tórkini qaydan shyqqany turaly bilgisi keletini anyq. Osy orayda, biz ózimizding atategimizdin, ruhany bolmysymyzdyng mәn-maghynasyn tolyqtay asha aldyq dep aita alamyz ba? Sol sebepti atategimizding ejelgi zamanyna nazar salyp kórelik.

Elbasy Núrsúltan Nazarbaev resmy saparmen shetel memleketine barghanda, sol elding qúrmetti qonaghy bolatyny belgili. Preziydenttik syi-qúrmetke say tanystyrylu kezinde kók bayraghymyzdy kóterip, Ánúranymyzdy oryndaghanda, býkil dýniyejýzinde jasaushy qazaq bauyrlarymyzdyng kókireginde qadirli de, qymbat qazaq jerine degen saghynysh ruhy qalyqtasa kerek dep oilaymyn.Al sheteldikter qazaq halqynyng ózindik bastau qaynary, týp tórkini qaydan shyqqany turaly bilgisi keletini anyq. Osy orayda, biz ózimizding atategimizdin, ruhany bolmysymyzdyng mәn-maghynasyn tolyqtay asha aldyq dep aita alamyz ba? Sol sebepti atategimizding ejelgi zamanyna nazar salyp kórelik.

Elbasy ózining «Tarih tolqynynda» atty kitabynda: «Bizding kindigimiz jeti atamyzdan ghana jalghasyp jatqan joq, odan da arghy Ýndi men Nil, Edil men Don jaghalaularyna qazaq dalasynyng ruhyn jetkizgen babalarymyzben de jalghasyp jatyr. Osynau qanatyn kenge jayyp, janaryn alysqa salatyn qazaq ruhy әzirshe óz dengeyinde paraqtalmay keledi» deydi. Búdan Elbasynyng qazaq halqyn, qazaq tarihyn býkilәlemdik dengeyde tanytu maqsatyn kóremiz. Búl jayt, maghan tereng oi-pikirlerding arqauy bolyp, tarihy de­rekti әngimelerdi izdenuime ýlken әserin berdi.
Tarihtyng túnghiyq terenine kóz salghanymyzda, arghy tegimizding kóshpendi halyq taypalarynan shyqqandyghyn bilemiz. Osy orayda, kóshpendi halyq­tardyng ruhany túrmys әlemi turaly ejelgi zamannan beri kitap bolyp jazylyp, bizding zamanymyzgha deyin jetken eng arghysy Tәurattaghy jazudy (Bibliya), ejelgi grek tarihshysy Gerodottyng jazghan tarihy derekti әngimelerindegi, ejelgi qytay qoljazbalaryndaghy jәne shyghystanushy ghalymdardyng jazghan enbekterindegi, erekshe jazylghan derekti әngimelerdi nazarlarynyzgha úsynghaly otyrmyz.
Mәselen, Tәuratta (Bibliya) bylay jazylghan: «IYeremiya payghambar kóshpendilerdi (skifterdi) Qúdaydyng jibergen jazasy dep esepteydi». (Tak govorit Gospodi: vot iydet narod ot strany severnoy, y narod velikiy podnimaetsya ot kraev zemli; derjat v rukah luk y kopie; ony jestoky y nemiloserdny, golos ih shumit , kak more, y nesutsya na konyah, vystroeny, kak odin chelovek, chtoby srazitisya s toboi (Kniga svyashennogo pisaniya k proroku IYeremii, glava 6).
Al bizding zamanymyzgha deyingi IV ghasyrda ómir sýrgen «tarihtyng atasy» dep úly ataqqa ie bolghan ejelgi grek tarihshysy Gerodottyng jazghandarynda: «Bizge belgili halyqtardyng ishinde tek qana skifterge tәn bir qasiyet bar, ol bireude bolsa adamzat balasynyng ómiri ýshin eng mәndi qasiyet sol. Eline shabuyl jasaghan dúshpanynyng birde-birin skifter qútqaryp kórgen emes, eger ózderi tizginin tejemese, olardy quyp ta jete almaysyn» degen derek bar. Gerodottyng bizding zamanymyzgha deyingi IV-III ghasyrdaghy jazghan qoljazbalaryndaghy skifter men kóshpeli qazaqtar arasyndaghy sәikestikke nazar audaryp kóreyikshi. Mәselen, qoljazbada aitylghanday skifterding kiyiz ýide túratynyn; qymyzdy mol ashytatynyn; etti qaryngha salyp kómbe jasap jeytinin; bastaryna kiyizsay shoshaq tymaq kiyetinin; jaugha attanghan batyrdy, kelin bolyp týsken qyzdy, besikke bóleytin balany, mәiitti salatyn mýrdeni, jana qonysty otpen alastaytynyn; kýldi kiyeli sanap baspaytynyn, әiel-anany qatty qadirleytinin, ólgen adamnyng ýiinen qaraly tu kóteretinin, jaqyny ólgen әielding betin jyrtyp, shashyn jayyp jylaytynyn, ólgen adamnyng atyn túldap jiberetinin, ólgen adamgha jyl tolghanda as berip, eske týsiretinin jәne basqa da osy siyaqty derekterin oqyghanda, býgingi qazaqtar siyaqty kóshpeli bolghan elder turaly jazyp otyrghanday әser beredi.
Kóshpelilerden múra bolyp bizding zamanymyzgha deyin jetken tarihy qolónerding kiyeli tuyndylary jóninde, tarihymyz ben dәstýrimizdi tereng zerttegen marqúm Aqseleu Seydimbekting «Sonar» atty kitabynda: «Adam balasynyng tarihyndaghy eng kóne óner tuyndylarynyng biri, qolóner­ding jogha­ry sapaly oqshau týrin tarihshy, ghalym­dar, skifterding januarlar stiyli dep ataydy. Jasalghan materialdary altyn, kýmis, qola, qalayy, aghash, jez, bylghary, kiyiz, mýiiz bolyp kezdesedi. Januarlar stiylindegi óner tuyndylarynyng alghash qolgha týsirip, ghylymy pikirlerding aityla bastalghanyna eki ghasyrday ghana uaqyt boldy.
Kópshilikke belgili, 1714 jyly I Petr óte siyrek úshyrasatyn zattardyn, búiymdardyn, óner tuyndylarynyng jәne tirshilik qúbylystarynyng múrajayy Kunstkamerany ashyp berdi. 1718 jyly arnayy jarlyq shygharyp, onda: «...kimde-kim jer betinen, su týbinen kóne zat tapsa, erekshe jasalghan eskilikti myltyq, ydys-ayaq siyaqty tanghaldyratyn búiym­dar tapsa, әkelgeni jón, ol ýshin zat­tyng qúndylyghyna oray syilyqtar beriledi» dep jazdy. Keshikpey-aq, Sibirdin, Qazaqstan men Orta Aziyanyng baytaq dalasyndaghy qorghan-tóbelerden alynghan búiymdar Kunstkameragha aghylyp týse bastady. Tipten az uaqyt ishinde Sibirdin, Qazaqstan men Orta Aziyanyng ayaq jeter jerindegi qorghan-tóbeler, kóne beyitter onay olja izdegenderding talauyna týsti. Kóne mýrdelerdegi eki-ýsh myng jyl boyy túyaq seritpey jatqan altyn kiyimdi mәiitter bir-bir aunap týsti» dep jazghan derekti әngimelerinen ata-babalarymyzdan nesibemizge bitken qúndy tarihy jәdigerlerimizding ayaqas­ty bolyp, kim kó­rin­genning qolynda ketkendigi kórinip túr.
Qazaqstan men Orta Aziya jerlerin­degi kóne zamannyng eskerkishteri dep tau-tastardyng betterindegi jazylyp qalghan suretterdi de aituymyzgha bolady. Aspan astynda tarihy qúndy jәdiger bolyp, tau betterindegi suret­­terding mekenjaylarynyng biri, Ámuda­riya ózenining soltýstiginde, Syrdariya ózenining tómengi jaghalauynda «Tauelibay jeri» dep atalghan Qyzylqúm ónirindegi, Bohan taulary men Erler ata taularynda saqtalynyp qalghan suretter kóp nәrseden habar beredi. Arheolog-ghalymdardyng ghylymy jaghynan tekseruleri men esepteuleri boyynsha, tau betterindegi suretter bizding zamanymyzdan 3 myng jyl búryn kóshpendi halyqtardan qalghan jәdigerler dep dәleldengen. Osy atalghan aimaqqa Qazaqstan Respublikasy Bilim jәne ghylym ministrligining Á.Marghúlan atyndaghy Arheologiya institutynan arheologiyalyq, ghylymiy-zertteu júmystaryn jýrgizse dúrys bolar edi. Tarihy qúndy jәdigerlerdi, nesibemizge búiyrghan kiyeli, qasiyetti jәdigerler dep sanap, qorghau - bizding boryshymyz.
Mine, osynday tarihy aighaqtar men derekterden-aq Euraziyanyng keng dalasyna qonystanghan babalarymyz bizding zamanymyzgha deyin birtútas kóshpeliler imperiyasyn qúra bilgendigi anyq. Temir Bekmambetov, Egor Konchalovskiy, Satypaldy Narymbetov jәne Qytay Halyq Respublikasynyng rejisseri Janar Saghatqyzy siyaqty ataqty rejisserler birge bas qosyp, arnayy tarihy qújattargha negizdey otyryp «Ejelgi kóshpendiler» atty kórkem filimge kinossenariy jazyp,qazaq kinosyn býkilәlemdik ekrangha shygharuymyz kerek. Búl Alash ýshin maqtan tútar dýnie bolar edi. Sonday-aq Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet ministrligi kóshpendiler tarihyndaghy eng kóne qolóner «skifterding januarlar stiylindegi» tuyndylaryn, Qazaqstan Respublikasynyng Ortalyq memleket­tik múrajayynan arnayy kórme ashyp, tarihy qúndy jәdigerlerdi halyqqa, kelgen qonaq turisterge kórsetip, nasihattau kerek.

Aqylbek Jolay
Nauay oblysy,
Ózbekstan Respublikasy