Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyng «Syndarly qoghamdyq dialog – Qazaqstannyng túraqtylyghy men órkendeuining negizi» atty Qazaqstan halqyna arnaghan Joldauynda: «Qazaq tilining memlekettik til retindegi róli kýsheyip, últaralyq qatynas tiline ainalatyn kezeni keledi dep esepteymin» - degeni qany qazaq dep býlkildep, jany alash dep auyratyndardy bir jasatyp tastady.

Biraq múnday dәrejege jetu ýshin, Preziydentimizding pikirinshe, bәrimiz danghaza jasamay, júmyla júmys jýrgizuimiz kerek. Preziydentimiz qoyghan osy mindetti oryndau bizding de azamattyq boryshymyz dep oilaymyz. Qazaq tili tek kýndelikti ómirde ghana emes, otandyq jәne TMD týrki tildiler arasynda internet tiline ainaluy kerek. RF qauyrt jýrgizilip jatqan jappay orystandyru ýrdisi osy eldegi týrki tildes halyqtardy qyrghyz jәne qazaq tilindegi internet kenistiktegi resurstargha bet búrghyza bastady. 

Biraq... sóileu tili alty týrli dialektige bólingen qyrghyz tili búl mindetti atqara almaydy. RF týrkilerining ýmiti tek qazaqta ghana. TMD týrkilerin orys әleminen ajyratu ýshin aqyl-oydy jaulaushy neootarshyldyqpen Internet-resurs ýshin kýresuimiz kerek. Endi internet basqynshylyq kestesin bir bayqastap kóreyik:

«Kamptyq baghdarlamalar jәne qazaq internet tili» ótken saylaudaghy Preziydenttikten ýmitkerlerding eshqaysynyng baghdarlamasynda sóz bolmaghany ýshin bir kezderdegi telearnadaghy qazaqy ýles ýshin kýresting jalghasy bolyp tabylatyn osy dýmpu jurnalister tarapynan taghyda kóterile bastady. Sonda búl ýles últqa emes, osy salada isteytin: ana tilinde qalam tartyp, internet beynebayanda óz oiyn ortagha salatyn jurnalisterge ghana kerek pe? Qogham nege «qazaq internet derbestigi» ýshin kýrespeydi? Oryssha dilimiz ben dinimizge jat dýniyelerdi qabylday beretin biz RF qúramyndaghy әldebir últtyq fedraldy okrugpiz be?

Bizding qazaq tilindegi internet kenistiktegi resurstarymyzgha mýddelilik tanytyp otyrghan qyrym tatarlary, qúmyq, bashqúrt, tatar, qarashay-balqar jәne agha jәne ata buyny qazaqsha úghynatyn sheshen-ingushtardy jәne OA qyrghyz, qaraqalpaq, ózbek pen týrkimenning sóileu tili qazaqqa jaqyn dialektilerin qayda qoyamyz. Bir sózben aitqanda qazaq interneti últtyq tar shenberden shyghyp, halyqaralyq dәrejege bet búrdy. Búny orys tildi azshylyqty bet perde etip, últsyzdanghan azamattyq qogham qúrudy basty maqsat etken qazaq biyligi eskergisi kelmeydi. 

Túrghyndarynyng sany jaghynan әlemning 100 elining ishinde 68 oryndaghy últymyz 1989 jylghy sanaqta óz elinde 6,5 million bolsa, 2019 jyly 12,2 milliongha jetti. Sonda últymyz 100 payyzgha juyq ósimge qol jetkizdi. Biraq resmy biylik etnostyq ósimdi shetqaqpay qylyp, jalpy halyqtyq ósim jaghyna búra tartyp, QR 30 jylda 12 payyzgha ghana ósti degendi algha tartady. Biz ózbekter 32 milliongha kóbeyip, 44-shi oryngha taban tiredi dep qyzghanyshpen qaraymyz. Tap biz siyaqty óz elinde 100 payyzgha ósip-óne alghan joq.  Biraq osy ósimdi mәdeny kontent salasynda, atap aitsaq, әlemdik internet kenistiginen kóre almay otyrmyz. Nege?!

Endi songhy 10-15 jyldaghy әlemdik internet kenistigindegi tildik tanymaldyqtyng statistikasyna kóz jibereyik. 

Internet-resurs boyynsha basty sarapshy Internet World Stats-tyng 2001-2011 jyldardaghy 10 jyldyqqa arnalghan deregi boyynsha keng taraghan internet tilining 10-yna tómendegi tilder endi.

2009 jyly aghylshyn tilin qoldanushylar 464 mln. adam (29,1%). 2011 jyly 565 004 126 adam (26,8%).

 2000-2008 aralyghynda qytay tilin qoldanushylar 9 ese ósip, 321 mln-gha jetip, 20,1% qúrasa, 2011 jyly 24,2%-gha jetip, 509 965 013 adam bolyp otyr. 

2009 jyly yspan tildiler ýlesi 130 mln. adam (8,2%) bolsa, 2011 jyly 164 968 742 qoldanushygha (7,8%) ósken.

Osylaysha aghylshyn, qytay jәne yspandar alghashqy ýshtikke oryn tepse, qalghan 7 oryndy: japon, pәreng (fransuz), pәrtógәl, nemis, arab, orys jәne kәris tildiler iyelendi. 

2009 jyly japon internet-users (users|ˈjuːzəz|//qoldanushylar) sany 94 mln. adamdy (5,9%) qúrasa, 2011 jyly 99 182 000 (4,7%) qoldanushygha jetti. 

Besinshi orynda pәreng tildiler túr. 2009 jyly pәreng tili 73 mln. (4,6%) júrtty qamtysa, 2011 jyly búl kórsetkish músylman otarlaryndaghy elderding jappay jetildirilgen arab internet tiline kóshuine oray 59 779 525 adamgha  (3,0%) kemidi.

Pәrtógәl tildiler ýlesi 2009 jyly pәrenderden  bar bolghany 0,1%-gha artta qalyp kelse, aragha ýsh salyp, 2011 jyly 82 586 600 adamgha (3,9%) jetti.

Nemis tildi memlekettegiler әuelgide 65 mln. (4,1%) bolsa, 2011 jyly jelidegi sanyn 75 422 674 adamgha (3,6%) jetkize aldy.

Arab tildiler óz sanyn 2011 jyly  65 365 400 qoldanushygha (3,3%) pәreng tildi músylmandardyng arab tilin tútyna bastauy arqasynda ósire bildi. Al, 2009 jyly 41 mln. adam ghana (2,6%) bolghan edi.

Jana ghasyrdyng songhy jyldaryn soltýstik kórshimiz 38 mln. (2,4%) internet-users ashsa, 2011 jyly tildik qoldanylu ayasyn Orta Aziya elderi arqasynda 59 700 000 myng (3,0%) jetkizdi.

Osy ondyqty 2009 jyly 36,8 mln. (2,3%) internet qoldanushysy bolghan, Kәreya 2011 jyly 39 440 000 (2,0%) jetken kәris eli týiindeydi. 

Internet World Stats mәlimeti boyynsha internettegi 2012-2019 jyldardaghy eng tanymal internet tilderining ondyghy tómendegidey:

Aghylshyn - 25,2%
Qytay dialektileri (9) - 19,3%
Yspan - 7,9%
Arab - 5.2%
Pәrtógәl - 3,9%
Indoneziya/Malay - 3,9%
Pәreng - 3,3%
Japon - 2,7%
Orys - 2,5%
Nemis - 2,1%

2013 jylghy derek boyynsha Qazaqstandaghy internet sóshtýkter (search/izdeu) jýiesi tómendegidey bolyp keledi:

- Google – 860 myn  internet-users (51,4%);
- Yandeks – 415 myn  internet-users (24,8%);
- Search.Mail.ru – 360 myn  internet-users (21,5%);
- Bing – 9 myn  internet-users (0,5 %);
- Rambler – 6,5 myn  internet-users (0,4 %);
- Webalta – 4 myn  internet-users (0,2%).

RF, Ukraina jәne Qazaqstandaghy 2019 jylghy internet sóshtýkter (search/izdeu) jýiesi kestesine kóz jibertin bolsaq:

Dýniyege kelip, últymyzdy jahandasu dәuirinde әlemge tantytqan qazaq internet segmentine 26 jyl tolyp otyr. Qazaqshalanghan qz emes, orysshalanghan núsqadaghy kz  aimaghyndaghy orys tildi barsha sayt shartty týrde qos tildi bolyp keledi. Qazaqtyng kózin aldau ýshin tereze basyn teng ústaytyndary memlekettik qúrylymdar men aqparattyq agenttikterding elektrondy portaldary. Qalghandary, yaghni  kommersiyalyq, oiyn-sauyq jәne janalyq sayttary bolsa, qazaq tilinde eshtenke bergisi kelmeydi. Onysyn audarmashygha aqy tóleuding aqsha shyghynyn kótere almaymyz degen syltaumen juyp shayady. 

Osy orayda: «Ne úttyq, ne útyldyq?» degen alashtyq jalpyúlttyq problemalyq saualdyng basy qyltiyady. 

Osydan 15 jylday búryn resmy statistikada Qaznettegi sayttyng 5,6% ghana qazaqsha kontentke oryn berse, aghylshynshagha 12% ýles bergeni anyqtalghan bolatyn. Resmy statistikanyng qúlaghyn ústap otyrghan Biylik tarapynan qazir onyng ýles salmaghy qansha ekendigin eshkim bilmeydi. Tipti tereze basyn teng ústaytyn memlekettik qúrylymdar men aqparattyq agenttikterding elektrondy portaldary qazaqsha núsqasyn kóz aldau ýshin ashyp qoyghandyghy da jasyryn emes. Ári beriletin aqparat qashan audarylghansha oryssha núsqasynan kóp keshiktirilip jaryq kóredi. 

Kenestik kezende «Sosialistik Qazaqstan» gazeti KSRO biyligi janalyqtaryn jәne salaqúlash 4-5 bettik qaulylar men plenumdardy, sezder materialdaryn  «Kaz pravdadaghy» orysshasymen bir mezette beretin. Naghyz qos tildilik zanmen saqtalatyn. Endi bәri kerisinshe. Nege? Sebebi bizde jergilikti halyqtyng tildik ereksheligin ayaqqa taptaytyn «otarshyldyq lingvofashizmge» negizdelgen oryssha bir tildilik ýstemdik qúryp otyr. Biylikting keybir tútqalary sanaly týrde az sandy slavyandardyng yghyna jyghylghan «diasporalyq lingvoputinzmmen» qazaqty RF neootarlap beru ýrdisin jýrisinen janylmay jýrgizip keledi. Sonymen elimizde orys tildi gumanitarlyq diktatura myqtap ornyqty. Osy neootarlau baghytynda júmys isteushilik býgingi Qaznetting de basty ústanymyna ainaldy. Búdan bylay últymyz búghan mýldem jol bermeui kerek. Ózgening tilinde sayraushyldyqtyng kesirinen memlekettik internet qauipsizdigimiz qyl ýstinde túr.

Bar syltau qarjylandyruda. Óitkeni, qazaq núsqasyn memlekettik qúrylymdardan basqasy Zang mindettegen song amalsyzdan ashyp, endi aqsha tóle dep alaqan jayady. IYә, memleket aqshasy bәrine jetpeydi. Ol tek birynghay qazaq tildi sayttargha ghana bólinui kerek. Sondyqtan orys tilinde ashylatyn, ashylghan sayttargha qazaqshasy 70-30 payyzdyq ýlesti saqtaudy zanmen mindetteytin uaqyt tudy. Jәne osy 30 payyzdyng 20-sy oryssha, 10-y aghylshynsha boludy «ýshtúghyly tilshilder» qúptauy kerek. Eger oghan kónbese, menshik iyeleri azamattyghyn almastyryp, RF internet aimaghyna auyssyn. Qazaqstanda túrdy eken osy elde óz saytyn ashtym eken, tilim oryssha dep bәlsinbey, audarmashy izdep ótirik qarmanbay qazaq jurnalisterin júmysqa alyp,  alashtyq internetting damuyna patriottyq ýlesin qossyn. Tildi imperiyalyq órkókirektikpen ne bolmasa, orysqúldyq kórsoqyrlyqpen bilmese bilmesin, biraq, onyng 70 payyzdyq ýles salmaghymen órken jayyna qol úshyn bersin. 

Songhy demi qalghansha orys tildi bir tildilikti tu etip, jalghan qos tildilikting shashbauyn kótergenderdin, biyliktegi últsyzdanghan orys tildi azamattyq qogham dertine shaldyqqan iydeologtardyng bastamasymen  el ýkimeti 2007 jyly «Gosudarstvennyy yazyk RK»-gha 66 mln. aqsha júmsady. 2008 jyly tildi damytu ýshin 5 mlrd. tenge bóldi. Odan qazaq tildi internetke kók tiyn tiygen joq. Qazirde bólinip keledi. Tenderde basymdyq kóp oqylady-mys degen syltaumen birynghay orys tildi sayttargha beriledi. Ári orys tildi qazaqstandyq sayttardy 3 mln. orys diasporasynyng ókilderi mýldem qaramaydy. Sebebi QR sayttary RF sayttarynyng jansyz kóshirmesi. Ózderi elimizdegi internet resurstardyng qaqpaghyn qoldarynda ústap otyrghan son, orys tildiler kiyberjiyendikpen kóz boyaushylyq jasap kóp qaralymdylyqty qosyp jiberdi de, qazaqshasyn az qaraydy degen miftik jelbuazdyqty qozdatady. Jalpy, QR ózge últ ókilderi bizding telearnalardaghy resmy tildegi habarlardy beyil tanytyp kórmeydi, resmy tildegi jariyalanymdary basym sayttarymyzgha yqlas tanytyp kóp kire bermeydi. 

Kóptegen elderding bas auruyna ainalghan Chinatown//Chayna-taun – «qytaylyq shәri»;  唐人街 nemese 华埠 derti internetti de jaulap aldy. Oghan belgili bir memleketting túrghyndarynyng ózge elding tilin ekinshi ana tili sanauy tómengi kestede berilip otyr.

Sondyqtan tender degen bәlede orys tildi sayttargha aqsha bóludi dogharu kerek. Bóle qalghanda qazaq tildi materialdargha júmsaysyng dep mindettegen jón. Áytpese, qazaq tildi internetti arnayy qarjylyq qoldausyz memlekettik tildi damytu ýshin jalpaq shesheylik aqsha shashatyn dәstýr osylay jalghasa beredi. Memlekettik tildegi emes jekemenshik sayttargha aqsha bólmey, jarnamany taza qazaqsha ghana berudi zanmen rettep, 70 payyzdyq alashtyq ýles salmaqty mindetteytin kez tudy.  

Týiin. Qúday ózi kuә «Kamptyq qazaqy baghdarlamalar jәne jalpyalashtyq internet tili» jayynda әli kýnge ne shala tildi oppozisiya, ne biylep-tósep otyrghan orys tildi biylik týieqús siyaqty basyn qúmgha tyghyp alyp otyr. Onyng sebebi, tap osy problemany kótere alatyn el iyesi, jer qojasy qazaq tildi qauymgha ana tilinde belsendi qimyl jasaytyn, qauyrt qayrat qylatyn últtyq partiya qúrugha zanmen tyiym salynghandyghy.

Álemge tanymal kamptyq baghdarlamalar, onlayn servister, oiyndar aghylshyn tilinen tikeley sóz qabyldau arqyly últtyq sóileu tilimizge beyimdelip qazaqtanu kerek. Qazaq tildi internetting media-biznesmender qauymyn tәuelsizdik úlandary arasynan qalyptastyru ýshin  naqty shara jasalugha tiyis. Qazaq tildi jastardyng úsynghan qanatqagharlaryna tegin qarjylyq qoldau jәne internettegi audarma kinolar, týrli taqyryptaghy tәrjimalyq onlayn kitaphanalar ashuyna jәne kamptyq baghdarlamany jasauy ýshin jenildetilgen 1-2 payyzdyq úzaq merzimdik nesiyeler berip, sayttarynyng damuyna demeu jasaluy kerek-aq. Qazaqy orta dep tanylghan, mýldem orystanbaytyn Qyzylorda, Atyrau, Manghystau aimaqtarynda jastargha arnalghan kino jәne telehikayattar sayttary ashylyp, osy ónirlerdegi bilikti jastardyng aralasuymen 1980-2020 jyldar aralyghyndaghy eng ýzdik tele dýniyeler dili jaqyn qytay, japon, kәris, jәne dini jaqyn arab, tili jaqyn týrik tilderinen  qazaqshalansa kóp nәrse útar edik. Jәne balalargha arnalghan әlemning eng ýzdik telearnalary qazaq tilindegi sayttar arqyly telehabar taratuyn jolgha qoyatyn uaqyt jetti. Qazaq internet tilin әm baghdarlamalaryn retke keltirip, internet ónimderimizben tili jaqyn OA elderine, RF týrkilerin ekspansiyalaytyn dәuirge ayaq basuymyz kerek. Sonda ýkimet bólgen aqsha qarjylyq jaghynan ózin aqtaydy. Qazaq tili orys әlemindegi týrkilerding tútynatyn internet tili ekendigine biylikting kózin jetkizu ýshin naqty sharalar әzirshe jeke túlghalar arqyly iske asyrylu ýstinde. Tek osyghan orystildi biylik múrsha berse...

Endigi jerde býkil últ bolyp, Aghylshyn men Orystyng internet qúldanuyna jol berip qarap otyrugha esh bolmaydy.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz