Týrki tilderining ishinde týrik jazuy 1928 jyly, әzerbayjan 1991 jyly, ózbek, qaraqalpaq, týrkimen jazulary 1993 jyly latyn әlipbiyine kóshti. Qazaq jazuy býginde basynan keshirip jatqan sәtsizdikter tek «bizding jazudyng mandayyna jazylghan» ba eken, әlde ózge bauyrlarymyz da búl kýidi keshti me eken? Osy saualgha jauap izdeu maqsatynda: 

- әlipbiylerin týzetusiz, ózgertusiz túraqtandyryp alghan týrik tilderi bar ma?

- f, v, h, c әripteri kirme sózderdi tanbalau ýshin ghana alyndy ma?

-  әlipbiyde w, y әripteri bar ma? degen naqty mәselelerge nazar saldyq.

...Týrik jazuy 1928 jyldyng 1 qarashasynda M.K.Atatýrikting «Jana týrik әripterining qabyldanuy men qoldanuy turaly» zanymen latyn әlipbiyine ótti. 1929 jyly aldymen memlekettik mekemeler kóshe bastady. Biraq 1-mausymgha deyin issqaghazdarda arab grafikasy qatar qoldanyldy. Al mausymnan bastap mýldem tyiym (!) salyndy, yaghny eski jazumen «qoshtasugha» 6 ay ghana múrsat berdi. 

Sóitip, Týrkiyada latyn әlipbiyine ótu bar-joghy 1 jylda birjaqty boldy (Fazyljanova A. Týrkiya, Ázerbayjan, Ózbekstan Respublikalary últtyq tilderining latyn grafikasy negizindegi jana әlipbiyge kóshu tәjiriybesi // Latyn grafikasy negizindegi qazaq әlipbiyi: tarihy, taghylymy jәne bolashaghy A., Arys, 2007. 139b.). Álipbiyde týrik tilining ózine tәn 6 әrpi, latyn-aghylshyn standartynyng 23 әrpi bar. S әrpining mәni ózgertilip, ol <j> dybysyn berdi (kenestik týrki әlipbiylerinde sh dybysyn bergenin bilesizder). Dauystylardyng jinishkesin umlautpen tanbalau, dauyssyzdardy breviys, sedili tanbalarymen beru osy týrik jazuynan bastalady. Eki erinning juysuy arqyly jasalatyn v (v), f (f) dybystarynyng tanbasy bar, w, x әripteri joq. w әrpining joqtyghy týrik tilindegi v dybysy jәne әrpi osy fonemagha sәikes, mysaly, işlev, ve, devam, mevcut, vatandaş, ver, devinişsel, sevap.

Jәne n, q dybystaryna әrip berilmegen. Onyng esesine ch dybysyna ç tanbasy berilgen. Sóitip, osy týrik әlipbii kenestik týrki әlipbiylerinen ózgeshe qúramda, keyin jalghyz ózi 60 jyldan artyq uaqyt jazba tilderine qyzmet etip jatty.  Keyin kenester odaghy taraghanda týrki elderining bauyrlasuy jazudy ortaqtastyruda degen niyetpen Stambulda Marmara uniyversiytetinde 1991 jyldyng 18-20 qarashasynda konferensiya ótedi. Onda týrik әlipbiyining ýstine 5 tanba alynyp, әr til ózine tәn әlipby jasaudy úigharysady. Simpoziumda qabyldanghan ortaq týrki әlipbii mynau edi: (Týsipbekúly J, «Alash ainasy»,  26 Jeltoqsan 2011). 

"Adamzat tarihynda týrkilerdey týrli әlipby qoldanghan halyq óte az. Osy arada biz aqparattyq kenistigimizdi janartu maqsatynda ótken uaqyttardaghy jәne býgingi tandaghy týrkiler qoldanghan týrli әlipbiylerdi bir retke keltiruge mýddelimiz" degen strategiyalyq maqsat qoydy, basqosuda sóz alghan Nәdir Dәulet (Marmara uniyversiytetining diyrektor kenesshisi Nәdir Dәuletting sózi // 18-20.11. 1991. ótken  «Qazirgi tandaghy týrki әlipbiyleri» atty halyqaralyq simpozium jiyn. Aud. Jorabay Temirlan). 

90 jj. alynghan saualnamagha sensek, әzerbayjandardyng 52%, ózbekterding 82 %, qazaqtardyng 79%-y basqa әlipbiyge kóshuge qarsy bolghan eken (Latyn grafikasy negizindegi qazaq әlipbiyi: tarihy, taghylymy jәne bolashaghy ... 97b.) Sondyqtan alghashqy bolyp әzerbayjan jazuy latyn grafikasyn qabyldady. 

...Ázerbayjan jazuy týrik әlipbiyin, ortaq Stambúl jobasyn negiz etti. Qazirgi әlipby qúramy mynaday:   Kirme dybystardan f, x, v әripteri bar. v әrpi tól sózderde erin-erin juysynqy úyang dybystyng tanbasy retinde, bizding ýndi u dybysynyn, keyde b dybysynyng ornyna jazylady, mysaly, və (jә, ya, jәne), vicdan (ojdan), ver (ber), vacib (uәjip, manyzdy), var (bar), davran (dәuren), vəziyyət (jaghday), ev (ýi), dünyəvi (dýnieuiy). Jәne orys tili arqyly engen sózderde jazylady: konstruktiv, Avropa, fevral, vagon, velosiped, volt, travma. Sondyqtan әlipbiyde w әrpi joq. 

Álipbiyde h әrpi de, h әrpi de bar, eki әripting qoldanysynda aiyrmashylyq joq siyaqty, jarysyp qoldanylady deuge bolady, mysaly: çox (óte kóp), vaxt (uaqyt), əvvəlcədə (әuelde),  yaxın (jaqyn), sıxıntı (qiynshylyq), əxlaq (ahlaq), yaxşı (jaqsy) jәne müharibə (soghys), hissə, silah (qaru), hal, səhiyyə, şübhəsiz, böhrana (daghdarys).

Álipbiyde s әrpi bar, ol affrikat ch-ny beredi. Álipbiyde s әrpining tanbasy joq, s әrpimen jazylady: konsert, sement.

Ýndi y dauyssyzy u әrpimen beriledi. Ázerbayjan tilindegi sóz basyndaghy y qazaq tilindegi j dybysyna sәikes, mysaly, yaranır, yox, yer, yaralı, yaşadı, yardım. Y ýndisine de sәikes, mysaly, qeyri, üsyankar, müəyyənlik. Keyde i dauystysymen qatar qoldanylady, kəşfiyyat (zertteu), cəfəngiyyat, ehtiyac (qajettilik), əməliyyat (operasiya), məsuliyyət (jauapkershilik). Jeke i әrpimen de jazylatyn sózder barshylyq: nəticə, kiçik, insan. Kirme sózderde de i men iy әripterining qoldanysy ala-qúla tәrizdi, mysaly, komissiya, konstitusiya, texnika. Álipbiyde ng dybysy joq. 

Álipbiyding búl qúramy 1992 jyldan beri ózgermegen. Onyng sebebi týrik әlipbiyining tәjiriybesin qoldanghandyqtan. Sonday-aq әlipbiydi emes, orfografiyany jetildiru arqyly jazularyn týzetip otyrghannan.

...Álipby ózgertuding «jarqyn ýlgisin kórsetken» ózbek jazuy boldy. Alghash 1993 jyldyng 2 qyrkýieginde qabyldanghan ózbek әlipbii Stambúl basqosuynda úsynylghan ortaq әlipbiydi negizge alghan-dy:  әlipbiyde 31 әrip, 1 dәiekshe boldy. 

1995 jyly әlipby kýrt ózgerdi: ş әrpi  bolyp, qosar әrippen jazylatyn boldy. ɉ tanbasy alynyp, dj, j dybystary j әrpimen ghana beriletin boldy.  tanbalary endi apostrofpen belgilenetin boldy. S әrpining ózi joq, biraq qaydan kelgeni belgisiz, sh qosary shyqty (qazaq әlipbiyindegi kelensizdikting úshyghy osy әlipbiyge baryp tirelgenin kórip otyrsyzdar). 

f, v, x әripteri bar. V әrpi v dybysyn da, u dybysyn da beredi, mysaly: vatan.

Álipbiyde h әrpi bolsa da, h әrpi kirildegi qyzmetinde júmsala beredi, mysaly, muxtaram, mexmon, xalq, hech qanday, hato.

y dybysy әzerbayjan әlipbiyindey u әrpimen, y әrpi i әrpimen berildi, sóz basyndaghy y dybysy qazaq tilindegi j dybysyna sәikesedi, mysaly: yahshi (jaqsy), yashil (jasyl), yuboraman (jiberemin), yoki (yakiy), yetti (jeti), yetmish (jetpis), sirk (sirk). 

s әrpi s-men de, ts-men de jazyldy: sirk, mototsikl, tsement, sisterna, sirkul, tsellofan, silindr, sitrus, sellyuloza.

Álipbiydi ózgertuge úsynystar әli aitylyp jatyr. Mysaly, 2019 jyly qosarlar men apostroftardy alyp tastap,  tanbalaryn úsynghan, yaghny «bizding akut bar» jana núsqa úsynyldy (Obnovlennyy variant alfavita predstavily v Uzbekistane. Data obrasheniya 26 maya 2019). c әrpin de әlipbiyge alghylary keledi. 

Sonymen, әlipby 2 ret ózgerse de, latyn әlipbii últtyq әlipbiyge ainala almay otyrghandyqtan ózbek jazuynyng latyngha tolyghymen kóshui bayau. Aldymen 2000 jyly tolyq ayaqtalady dedi, odan keyin 2005j, sosyn 2010j, odan 2015j, endi 2021 jyly jana әlipbiyge kóshedi deydi. 

... Al týrkimenning jana әlipbii óz «ómirin» tipti «tartu-taralghy» boludan bastaghan: Týrkiya preziydenti 1993j. Týrkimenstangha barghanda Týrkimenstan preziydenti syi-syyapat retinde týrkimen әlipbiyin latyngha kóshiru turaly búiryqqa qol qoyghan. Latyn әlipbiyimen jaryq kórgen alghashqy kitap ta – Preziydentting óz kitaby boldy. 

Al әlipbiyding ishinde odan da ótken «tosynsyi» boldy. Óitkeni әlipby ortaq Stambúl jobasyna baghynbaytyn edi, jana núsqa boldy: a, b, c, d, e, ea, f, g, h, i, j, h jh, k, l, m, n, ng, o, q, p, r, s, sh, t, ts, u, v, w, x, y, z. 

Týrkimen әlipbiyin jasaushylar latynnyng 26 әrpimen ghana «onay shyghyp ketemiz» dep oilady. Latynnyng barlyq әrpin paydalandy, biraq keybiri «ýsh úiyqtasa da týsine kirmegen» dybystardy tanbalady: q әrpi ó dybysyn, v әrpi ý dybysyn, x әrpi y dybysyn berdi. Al ә dybysy, bizding 2017 jyldyng 11 qyrkýiegindegi alghashqy әlipbiyimizdegidey, ea qosar tanbasymen, dj dybysy jh, ng dybysy ng, sh dybysy sh, s dybysyn da «jarylqap», ts-men berdi. 

Biraq 4 aidan keyin basqa alfavit bekidi. Álipbiyding qúramyn kózben kórmese bolmaydy, óitkeni onda dollar, yen jәne funttyng belgileri (!) bar: a b ç d e ä f g h i j  Biraq әlipbiyde ortaq týrki әlipbiyining әripteri boldy.

Sóitip, týrkimen jazuy da «er kezegi – ýshinshisinde»  túraqtady. Ózbek jazuy 2 ret ózgerse de, últtyq jazuyn jasay almay otyr, al týrikmen jazuy 3 ret ózgerip, ýshinshisinde últtyq jazu jasady. 

Qazirgi týrkimen әlipbii mynaday:  Álipbiyde 30 әrip bar, onyng 8-i diakritikalyq tanbamen. f, w әripteri de bar. W әrpi kiril әlipbiyindegi v (u) әrpining ornyna qoldanyldy: owaz-ovaz, we-ve, howa-hova, suwuň. Kerisinshe әlipbiyde v әrpi joq. V әrpimen keletin kirme sózder w әrpimen jazylady: wolt, awto, wagon. x, s әripteri joq. S әrpi bolmasa da, s әrpinen jasalghan ç әrpi bar.  

... Qaraqalpaq tili ózbek jazuymen ilesip, 1994 jyldyng aqpan aiynda jana әlipbiyin bekitti: (Birgit N. Schlyter The Karakalpaks and other language minorities under Central Asian state rule // Prospects for Democracy in Central Asia. Swedish Research Institute in Istanbul, 2005. S. 86-87.).

Búl әlipbi, әriyne, ortaq týrki alfaviytinen shygharyldy. Alayda 1995j. ózbek әlipbiyimen birge, qaraqalpaq әlipbii de kýrt ózgerip, diakritikalyq tanbalardyng ornyna digraftar men apostrofy bar әripter qoldanyldy. 1995j. әlipby qúramy mynaday boldy: a, a‘, b, d, e, f, g, g‘, h, x, ı, i, j, k, q, l, m, n, n‘, o, o‘, p, r, s, t, u, u‘, v, w, y, z, sh.

2009j. búl әlipby taghy ózgerdi. 8 qazandaghy jarlyqta ts әrip tirkesi c әrpine almasty. e, o, o‘ әripteri tól sózderding basynda ye, wo jәne wo‘ bolyp jazyldy. Iı әrpi I‘i‘ bolyp jazyldy. Ch digrafy, f, x, v, w әripteri payda boldy. V әrpi kirme sózderdi jazu ýshin jәne orys tegining júrnaghyn qabyldaghan qaraqalpaq últynyng familiyasyn jazu ýshin aldy: povest, avariya, radiotelevidenie, aktiv. Álipbiyde h әrpi bolsa da, h әrpi búrynghy qyzmetin, sóz maghynasyn aiyrmay júmsala berdi, mysaly: jayxun, ha'm, diyxan. y dauyssyzy u әrpimen jazyldy. Dauystylar ózbek әlipbiyindegidey apostrofpen berildi, dauyssyzdar apostrofpen de (g‘, n‘), әrip tirkesimen de (ch, sh) tanbalandy. Kirildegi i, u әripterining qúramy ajyratylyp jazylady: diyxan, tárbiya, ádebiyat, kiyik; juwsan, úyretiw, ósiriw, rawajlandiriw, túsindiriw, oqıwshı.

 Endi latyn grafikasyn qoldanatyn týrik, әzerbayjan, ózbek, týrikmen, qaraqalpaq alfavitterin kestemen salystyrayyq.

Sonymen, әlipbiylerin týzetusiz, ózgertusiz túraqtandyrghan týrik jәne әzerbayjan jazuy deuge bolady. Degenmen, jazudaghy kemshilikterin grafika men emle erejeleri arqyly rettep otyr. 

Ózbek jәne qaraqalpaq jazuy 2 ret, týrikmen jazuy 3 ret әlipbiylerin ózgertti. Týrikmen jazuy últtyq әlipbiyine 3-núsqasynda jetti. Al ózbek pen qaraqalpaq әlipbiyleri endi bir ózgertudi qajetsinip otyr. 

Ázerbayjan, týrik, týrikmen, ózbek әlipbiylerinde v – w әripteri tól jәne  kirme sózderde bir dybysty tanbalaydy. Ázerbayjan tilinde v jәne f dybystary erin-tis juysynqy dauyssyzdary tilding fonetikalyq jýiesine kiredi, ol qazaq tilinde u dybysyna sәikesedi, sondyqtan әzerbayjan tilinde dauyssyz u dybysy joq, dauysty u dybysy bar (Shiraliyev M. Azerbaydjanskiy yazyk \\ Yazyky mira. Turksie yazyki. Bishkek, 1997. s.161). Sol sebepti әzerbayjan әlipbiyinde v әrpi kirme sózderdegi v әrpin de, tól sózderdegi v dybysyn da tanbalaydy. W әrpine qajettilik joq. Tilde dauysty y dybysy jәne dauyssyz y dybysy bar, әrqaysysynyng tanbasy bar. 

Ózbek tilindegi eki erinning juysuy arqyly jasalatyn v dauyssyzy (Hodjiyev A. Uzbekskiy yazyk\\ Yazyky mira. Turksie yazyki. Bishkek, 1997., s. 426) v әrpimen tanbalandy da, ol kirme sózdegi v әrpin de beredi. Sondyqtan w әrpine qajettilik joq. 

Týrikmen tilinde de v dauyssyzy eki erinning juysuy arqyly jasalady (Charyyarov B., Nazarov O. Turkmenskiy yazyk \\ Yazyky mira. Turksie yazyki. Bishkek, 1997. S. 415), jana әlipbiyde w әrpimen berildi de, kirme sózdegi v әrpin de tanbalady. Qaraqalpaq tilinde eki erinning juysuy arqyly v emes, qazaq tilindegidey u ýndisi jasalady, búl dybysqa әlipbiyde w әrpi alynghan.    

Búl salystyrulardan neni angharamyz? Qazaq tilindegi u dauyssyzy men kirme sózdegi v әrpin bir tanbamen belgiley alamyz ba? Mysaly jawap, javap, jauap jәne wolt, volt, uolt degen siyaqty. Oilanu qajet. Ekinshiden, әzerbayjan, ózbek, qaraqalpaq әlipbiylerindegi h, h әripterining qoldanysyn tek transliyterasiyalaghan tәjiriybeni aludyng qajet joq siyaqty. Ýshinshiden, esh qay týrki әlipbii tanbalamaghan s әrpining tanbasy bizding de әlipbiyde bolmaghany jón. Al ch dybysy týrik, týrkimen, ózbek tilderining ózining fonetikalyq jýiesinde bolghandyqtan әrip arnalghan. Qazaq tilinde tek orys tilinen engen sózderde jazylady. Sondyqtan qazaq әlipbiyine de engizuding keregi bolmaydy. Siz qalay oilaysyz?

Qúralay Kýderinova

Abai.kz