Latyngrafikaly jana әlipbiyding bekitilgen akut núsqasynda Ch dybysy Sh digrafymen berilip túr. Digraf jazudaghy sóz túrqy sozylynqy jalghamaly qazaq tili ýshin qolaysyz ekeni belgili. Bir jaghy, osy sebepti, ekinshi jaghy, bóten dybysqa arnayy tanba aludyng qajeti joq dep sheshkendikten, Orfografiyalyq júmys toby jetildirilgen umlaut jobadan Sh tanbasyn alyp tastady. Sóitip, jana әlipbiyding bekitilgen jobasynda әrip sany 32, al jetildirilgen núsqada 31.

Mamandar men ghalymdar arasyndaghy, qoghamdaghy talqylau jetildirilgen umlaut jobany qoldaushylardyng sany basym ekenin kórsetti. Degenmen onyng qúramyndaghy birneshe tanbagha qatysty pikiraluandyghy bar. Solardyng biri – Ch-gha qatysty mәsele. Ch dybysyna tanba alu qajet emes degen ústanym basym, biraq oghan jeke әrip berudi úsynatyndardyng da óz uәji bar. Mәselen, «últtyq joba» dep Til bilimi institutynyng ghalymdarynyng bir toby úsynyp jýrgen әlipbiyde Ch dybysy ýshin arnayy tanba alynghan. Sonda Orfografiyalyq júmys toby qúramyndaghy ghalymdardyng Ch dybysyn tanbalau qajet emes degen ústanymy dúrys pa, әlde tanbasyn әlipbiyge engizu kerek pe? Osyghan toqtalyp, mәselening dúrys sheshimin tabu ýshin, birge taldap kórelik.

Ch dybysyna arnayy tanba aludy qoldaushylardyng uәji:

- orys tili arqyly engen sózder (chempion, chek) qúramyndaghy Ch-ny qazirgi qazaq jenil aita alady, әri búl sózder tilding leksikalyq baylyghy, olar kiril jazuymen qalay enip, dybystalsa, ózgertpey, solay latynda da tanbalap, dybystau qajet;

- qazir aghylshyn tilinen qúramynda Ch dybysy bar sózder (blokcheyn, koucher, fiuchers) kóptep enip jatyr, olardy týpnúsqa tilde dybystalatynday erekshe tanbamen belgileu kerek; 

- týrik, әzerbayjan әlipbiyinde Ch-gha arnayy tanba bar. Ortaq týrik әlipbiyining qúramyndaghy әripterdi meylinshe tolyq qoldanu kerek;

- Ch dybysy qazaq tiline jat emes, ol jazuda tanbalanbasa da, shyghys govorlarynda tól sózderde (shyq – chyq, qansha - qancha) de aitylady, sondyqtan oghan arnayy tanba alsa, shetsózderdegi Ch-ny aiqyn dybystau da, erekshelep jazu da qiyndyq tudyrmaydy;

- F, V, H siyaqty shettildik dybystardy tanbalaugha әrip alghanda, Ch-ny almaudyng sebebi joq.

Ch dybysyna  arnayy tanba almaudy qoldaushylardyng uәji:

- Ch dybysy bar orys tili arqyly engen shetsózderding ishinde әsirese túrmystyq zat, búiym ataulary o basta fonetikalyq prinsippen iygerilip jazyldy: shabadan (chemodan), shay (chay), shәinek (chayniyk), kirpish (kirpich). Sebebi olar auyzsha kommunikasiya arqyly taralyp, ornyqty, sondyqtan olardy auyzsha sózde әbden tanys núsqada iygerip jazu esh qarsylyq tudyrmady. Biraq búl ýderis kiril әlipbiyin qoldanghan kenestik kezende sayasy sebeptermen toqtatyldy. Osy ýderisting toqtau kezeni jazba kommunikasiyanyng erekshe damyp, orys tili arqyly jana ataulardyng lek-legimen engen HH ghasyrdyng ekinshi jartysy kezenimen túspa-tús keldi. Orys tili arqyly engen sózder endi tek jazba mәtin arqyly taraldy, әri olardyng deni termindik mәndegi salalyq sózder boldy. Eger búghan deyin túrmystyq ataulardy auyzsha sózde iygerip, olar jalpyhalyqtyq sipat alsa, búdan bylay jazba mәtinder arqyly engen sózding barlyghy birdey qalyng júrtshylyqqa keninen tanys bolmady, ony sala mamandary, oqyghan qauym ghana týsinip, qoldandy. 

Sonymen birge túrmystyq ataudan bolghan, iygerilgen orys sózderi beyresmy qatynasqa, al jazba kommunikasiya kózderi arqyly oryssha túrpatta tanbalanatyn sózder endi negizinen resmy qatynasqa qyzmet etti. Bir ókinishtisi, sol kezdegi kenestik qoghamda olardy ózgertpey qoldanu «tildi shúbarlau» siyaqty teris baghalanghan joq, kerisinshe, «mamandardyng bir-birin týsinu dengeyin arttyru, halyqaralyq ghylymi, mәdeny ortamen qúrmalasu» siyaqty ong bagha aldy. Sóitip, qazir orys tili arqyly engen sózding barlyghy siyaqty Ch dybysty sózderding de bir bóligi qazaqsha Sh-men, ekinshi bóligi oryssha Ch-men jazylady (chempion, chempionat, chek). Solay bolghan kýnning ózinde, songhylarynyng sany kóp emes. Orys tilining erejesi boyynsha jazylatyn shamamen 14600-gha juyq jalpy maghynadaghy shettildik sózding ishinde 77 sózding qúramynda ghana Ch dybysy bar, yaghny oryssha jazylatyn sózderding 0,52 payyzynda Ch әrpi kezdesedi. 

Osy әrip qazaq mәtininde qanday jiyilikte qoldanylatynyn A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng filologiya ghylymdarynyng doktorlary, professor Asqar Júbanov pen Ayman Janabekovanyng jetekshiligimen әzirlengen qazaq әripterining jiyilik sózdiginen de kóruge bolady (www.tbi.kz // «Qazaq grafemalarynyng jiyilik sózdigi», Almaty, 2018). Áripterding jiyilikti-әlipbiyli sózdiginde 67 451 836 әripten qúralghan qazaq mәtinindegi әrbir jeke әripting jiyiligi anyqtaldy, sonda Ch әrpining absolutti jiyiligi 3 702, yaghny 70 millionday әripqoldanystan qúralghan mәtinde Ch nebary 3 702 ret kezdesken,  búl barlyq mәtinning 0,005 payyzyn qúraydy. Atalghan kórsetkish qanshalyqty az ekenin týsinu ýshin eng jii kezdesetin A әrpining jiyiligimen salystyrugha bolady: A әrpi 67 451 836 әripten qúralghan qazaq mәtininde 8 630 862 ret qoldanylghan, búl býkil mәtinning 12,8 payyzyn qúraydy. Jiyiligi az әripterding songhy ýshtigin Ch әrpi bastap túr, odan keyingi jiyili tómen әrip Sh jәne Yo (ekeuining mәtindi qamtu payyzy 0,002). Latynnegizdi әlipbiyde Ch, Sh men Yo arnayy tanbalanbaghanynyng bir sebebi de osy;

- Ch tilimizding negizgi dybysy (fonemasy) emes. Ch dybysy T dybysynan keyin túrghan Sh-nyng bir týrlenimi ghana, yaghny Sh dybysynyng qorshaugha tәueldi aitylatyn renki, mysaly, /hatshy/ - <hatshy> - [hatChy], /otshashu/ - <otshashúu> - [otChashúu]. Biraq [badashy], [shashúu] siyaqty qorshaugha tәuelsiz jaghdayda jayylynqy juysynqy, qatan, til úshy-qyzyl iyek Sh dybysy anyq aitylady. Sondyqtan hatshy, otshashu siyaqty sózderde T-nyng aldyndaghy pozisiyada Ch aytylyp, estilgenmen, jazuda negizgi dybys Sh tanbalanady, óitkeni qorshaugha tәueldi, derbes maghyna ajyratpaytyn dybys qazaq jazuynyng basty prinsiypi – fonologiyalyq prinsiyp boyynsha jazuda tanbalanbaydy, búl prinsipke sәikes jazuda tek fonemalar tanbalanady. Demek qazaq tilining dybystyq jýiesinde Ch fonemasy joq. 

Týrik, әzerbayjan әlipbiyinde Ch dybysyna arnayy tanba bar, sebebi búl tilderde ol sóz maghynasyn ajyratatyn derbes dybys – fonema. Týbi bir týrki tilderining birinde bar dybys ekinshisinde nege bolmaydy degen súraqqa tarihy fonetika boyynsha jýrgizilgen zertteuler jauap beredi. Týrkilerding barlyghy bir qauymdastyq bolyp túrghan kóne kezende, qazirgi tilderining bayyrghy ortaq kózi bolghan týrki atatilinde Ch dauyssyzdar jýiesinde toghysynqy-juysynqy derbes fonema mәrtebesindegi dybys bolghan.  

Týrki tilderining tarihy fonetikasyn zerttep, týrki atatilining fonetikalyq jýiesin rekonstruksiyalaghan ghalym A.M. Sherbak atatildegi /*ch/ dybysy qazirgi týrki tilderinde týrli evolusiyagha úshyraghanyn anyqtady, mәselen, ol atatildik /*ch/ bashqúrt, haqas, saha tilderinde S-gha, al qazaq, qaraqalpaq, noghay, tyva, shor tilderinde Sh-gha, balqar tilining malqar jәne әzerbayjan tilining ordubad dialektisinde, batyssibir tatarlarynyng govorynda S-gha, shuash tilinde  S' men Ch-gha auysqanyn, al qalghan tilderding bәrinde sol Ch kýiinde qalghanyn naqty mysaldarmen dәleldep kórsetedi (A.M.Sherbak. Sravniytelinaya fonetika turkskih yazykov. Leningrad: Nauka, 1970, 169 bet).  Mysaly, týrikshe chechek, kóch, qazaqsha sheshek (gýl), kósh, әzerbayjansha chóp, chap qazaqsha shóp, shap. Sondyqtan týrik, әzerbayjan әlipbiyinde Ch-gha arnayy tanba alu zandy bolsa, qazaq tilinde múnyng fonologiyalyq negizi joq. Qazirgi qazaq tilining Tarbaghataydan bastap Shyghys Qazaqstan oblysynyng ontýstigi men Jetisu óniri govorynda sóz basynda Sh-nyng ornyna Ch-men sóileui osy tarihy faktinin, yaghny kónetýrkilik Ch dybysynyng saqtalyp qalghanynyng bir kórinisi bolyp otyr (búl turaly: http://www.rusnauka.com/23_WP_2009/Philologia/50908.doc.htm// Raeva G.M. Sootvetstvie gluhih soglasnyh v anlaute turkskih yazykov). Alayda búl әdeby tilding normasyna qayshy, sol sebepti eshbir últtyq tilding әlipbiyine dialekt pen govorgha tәn dybystyng tanbasy alynbaydy;

- Ch ózi kezdesetin barlyq tilderde jasaluy kýrdeli dybys, ol aldynghysy T, songhysy Sh dybysynyng jasaluyna úqsas toghysynqy jәne juysynqy eki artikulyasiyalyq komponentten qúralady, til ghylymynda múnday dybystardy affrikat dybys dep ataydy. Affrikat dybystardyng kýrdeli qúramyna qarap olardy eki derbes dybystyng qosyndysy, tirkesi dep tanu qate. Affrikat tútas bir dybys, ol óz aldyna derbes maghyna ajyratady: mysaly, [aču't'itca] - /ochutitisya/ jәne [atšu't'itca] - /otshutitisya/ sózderinen  orys tilindegi Ch qorshaugha tәuelsiz týrde túryp, sózding maghynasyn ajyratatynyn kóruge bolady, demek búl tilde Ch – derbes fonema (L.R.Zinder. Obshaya fonetika. M.:1979, 141 bet). 

Al qazaq tilinde Ch tek T-nyng aldyndaghy Sh fonemasynyng dybystyq týrlenimi ekenin aldynda aittyq. Olay bolsa, orys tilinen engen Ch fonemasyna qazaq әlipbiyine arnayy tanba aludyng negizi bar ma? Arnayy tanba almasaq, Ch dybysymen keletin shetsózderdi qalay jazamyz degen mәsele tuyndaydy. Ony sheshu ýshin Ch affrikat dybysynyng kýrdeli qúramyna úqsatyp, tş әriptirkesimen transliyterasiyalap jazugha nemese orys tilinen engen Ch dybysty sózderding erterektegi iygerilu tetikterine sýienip, Sh-nyn ş tanbasymen jazugha bolady. Osy tústa jalpy maghynaly sózder men jalqy maghynaly sózderding jazudaghy tanbalanu prinsipterinde ereshelik bar ekenin eskerip, Ch dybysy bar shettildik kisi esimi men jer-su atyn transliyterasiyalau prinsiypimen, mysaly, Tşehov, Tşaplin, al jalpy maghynaly sózdegi Ch-ny Ş tanbasy arqyly beru útymdy bolmaq. Búl, ozyq jazulardaghyday, onomastikalyq ataulardaghy qújattyq dәldikti saqtaugha mýmkindik beredi әri sózdi iygeru mehanizmin iske qosady. Mysaly, fransuz tilinde Ch dybysy joq, sondyqtan olar aghylshyn tilinen engen Ch dybysy bar jalpy sózderdi de, tipti kisi esimderin de Sh arqyly jazyp, Sh arqyly dybystay beredi: charter – charte – [ʃaʁt], blokcheyn – blockchain – [blɔkʃɛ̃], koucher – cocher – [kɔʃe], chempion – champion – [ʃɑ̃pjɔ̃], Sharli – Charles – [ʃaʁl];

-Ch dybysyna Ç tanbasy úsynylyp jýr. Búl tanba әlipby qúramyna alynatyn bolsa, jetildirilgen jobadaghy diakritikalyq tanbamen berilgen әrip sany artady. Búl onyng әlipby qúramyna almaudyng negizgi bolmasa da, janama sebebining biri; 

-ózge tilge tәn dybys tanbasy F, V әripterin alghanda, Ch-ny nege «shettetemiz» degen pikir jii aitylady. Múnda F, V әripteri tanbalap túrghan dybys pen Ch tanbalaytyn dybystyng arasynda aiyrmashylyq bar ekenine erekshe nazar audaru kerek. Ol aiyrmashylyq osy dybysy bar sózderding iygerilip jazylghan grafikalyq túrqynyng kózshalymgha jenil, grafikalyq keskinining mәtin ishinde tanymal bolu dengeyimen ólshenedi. Mysaly, F dybysynyng tanbasyn әlipbiyge almay, ony P nemese B týrinde iygeru tetigi boyynsha jazyp, futboldy putbol/butbol (putbol/butbol), federasiyany pederasia/bederasia (pederasiya/bederasiya), fakulitetti pakültet/bakültet (pakulitet/bakulitet), fotondy poton/boton (poton/boton), farfordy parpor/barbor (parpor/barbor), fosfordy pospor/bosbor (pospor/bosbor), fayldy pail/bail (payl/bayl), fitnesti pitnes/bitnes (pitnes/bitnes) týrinde tanbalasa, búlardyng túrqy mәtinde tanylmay ketedi, sol siyaqty V-men keletin sózderdi de iygerip, U-men vakuum – uakum (uakuum), validol – ualidol (ualidol), nemese B-men konverter – konberter (konberter), validator – balidator (balidator) dep jazsa, búl oqudy qiyndatady. Búlardyng oqyluy qiyn, kózshalymgha birden týsnikti bola ketpeydi. Demek, F men V iygeruge qiyn әripter, sondyqtan әlipby qúramyna alyndy. Al Ch iygeruge ynghayly әrip, sondyqtan ony әlipby qúramyna aludyng qajeti az. Búl әrip tanbalap túrghan affrikat dybystyng kýrdeli qúramyndaghy songhy elementinin, yaghny Sh-nyng tanbasyn alyp jazsa, shetsózder mәtin ishinde tanylady, onyng túrqy kózshalymgha auyr tiymeydi, sóitip, qazaq tilinde iygerilgen sóz sany da artady. Búghan kóz jetkizu ýshin, jetildirilgen әlipby jobasymen jazyp, qarap kórelik:

Mysaldar jenil tanylyp túr, grafikalyq keskini oqyrmandy oilandyrmaydy, týpnúsqa tildegi túrqynan erekshe alshaqtaghan joq, dybystaluy da úqsas. Sonymen birge dybystaluy tilimizding aitylu normasyna da ýilesedi. Sonda latyn әlipbiyimen sauat ashqan úrpaq Ch-men keletin sózding bәrin qazaqsha jazyp qana qoymay, qazaqsha dybystaytyn da bolady: tabighy jolmen iygerilgen kirpish, shәinek sózderindegidey,  [chek] emes, [shek], [charter] emes, [sharter] dep aitugha daghdylanady. Búl óz kezeginde aghylshyn tilining әserimen bolashaqta kóptep enetin sózderdegi Ch-ny iygeruge de myqty tetik jasap beredi, shetsózderding «últtyq» túrpatta tanbalanuyna jol ashady, otar tildegi tól sózge bólek, shetsózge bólek jasalatyn qosamjar orfografiyalyq erejening sanyn azaytady, tútas últtyq jazu erejesin qalyptastyrudyn, sóitip, jana jazudyng tildi últtyq arnagha búru maqsatyn oryndaudyng bir tәsiline ainalady. Al qalyptasqan últtyq jazu tilimizdi janartsa, últtyq arnagha týsken til ruhymyzdy janghyrtady, janghyrghan ruh sana bostandyghyn qalyptastyrady. Bir qaraghanda, bir tanbada túrghan eshteme joq siyaqty kóringenmen, tilding tiri aghzasynyng kýrdeli jýiesinde ol býkil aghza salamattyghyna tikeley jauapty manyzdy bólshek bolyp tabylatynyn bayqau qiyn emes.

Anar Fazyljan

Abai.kz