Paradigmanyng ózgerui: Qazaqstan shiykizat modelinen alystaytyn bolady

Qazaqstan ekonomikasy úzaq jyldar boyy birinshi kezekte múnay, gaz jәne metall eksportymen este qalghany belgili. Biraq songhy uaqyttary shiykizat monopoliyasynyng aqyry tayap kele jatqanyna kóz jetti. Ekonomikanyng ón boyynda óndeu ónerkәsibi, agroónerkәsiptik keshen, logistika jәne dayyn ónimder eksporty barghan sayyn nyghayyp keledi. Preziydent Qasym-Jomart Toqaev ózining «Ádiletti Qazaqstan: zang men tәrtip, ekonomikalyq ósim, qoghamdyq optimizm» atty Joldauynda ekonomika qúrylymyn sapaly týrde ózgertuge jәne elding ornyqty ilgerileuin qamtamasyz etuge baghyttalghan jana tetikterdi qalyptastyru mindetin qoyghan bolatyn. Osylaysha memleket әrtaraptandyru strategiyasyn jýieli týrde ilgeri qozghap keledi. Múndaghy – maqsat shiykizatqa tәueldilikti azaytu jәne azamattardyng ómirine tikeley әseri bar naqty sektordy damytu.

https://aikyn.kz/

Múnay dәuiri ótken shaq…

Kýni keshe ghana Qazaqstanda dayyn ónim óndirisining óskeni turaly mәlimdemeler kópshilikti kýmәnmen kýldirip, týsinbestik tudyratyn-dy. «Osy jyldar boyy shiykizat satudan týsken paydagha jap-jaqsy ghana ómir sýrip keldik emes pe, jana, onyng ýstine tiyimdiligi de belgisiz ósu nýktelerin izdeuding keregi qansha?» degen mysqyldar da boltyn. Dese de әlemdegi geosayasy jәne qarjylyq daghdarystar «múnaygha bas úrghan» skeptikterding ózderin de kózqarastaryn qayta qaraugha mәjbýr etti. Óitkeni, shiykizat baghasy әrdayym joghary bola bermedi, songhy jyldarda mýldem boljap bolmaytyn oqighalar jiyilep bara jatty.

Al búl uaqyttarda jýzege asyrylu ýstindegi әrtaraptandyru jospary óte jaqsy nәtiyjeler kórsetude edi. Mәselen songhy ýsh jyldaghy sandar reti mynaday boldy:

2023 jyl – óndeushi ónerkәsip ónimining kólemi 22 trln tengeni (+4%) qúrap, jalpy ónerkәsiptik óndiristing 46,9%-yn qamtamasyz etti. Ósim mashina jasau (+28,2%), aghash óndeu (+39,6%) jәne jenil ónerkәsip (+12,2%) esebinen eselendi.

2024 jyl – óndeu ónerkәsibining kólemi 25,1 trln tengege nemese ónerkәsiptik óndiristing 48,7%-na deyin ósip, shiykizat sektorynan asyp týsti (onyng ýlesi 44,5%-gha deyin tómendedi).

2025 jyldyng qantar-tamyz ailary – óndeu ónerkәsibining ósui +6,5%-dy g/g qúrady, osylaysha búl sala industriyalyq damudyng basty drayverine ainaldy.

Is jýzinde Qazaqstan býginde shiykizattyq ekonomika ónim óndirushi sektorgha oryn bere otyryp, ekinshi kezekke shyqqan kezendi bastan ótkerude deuge bolady.

Resurstardan nәtiyjege deyin: dayyn ónim eksportynyng ósui

Qúrylymdaghy ózgerister sauda balansynda da bayqalady. Mәselen, 2024 jyly shiykizattyq emes eksport 11,9%-gha ósip, 28,8 mlrd dollargha jetti, al shiykizattyq emes tauarlardyng jalpy ainalymy 84,6 mlrd dollardy qúrady, búl ótken jylmen salystyrghanda 2,8%-gha artyq.

Kýrdeli jabdyqtardyng eksporty da erekshe ósim kórsetip otyr. Ol 2019 jylghy 300 mln dollardan 2024 jyly 2,1 mlrd dollargha deyin úlghaydy. Búl sanattyng eksport qúrylymyndaghy ýlesi 1,9%-dan 7,4%-gha deyin artty. Óndelgen tauarlardyng jalpy eksporty 2024 jyly 23,3 mlrd dollargha jetip, 10,2%-gha kóbeydi.

Osylaysha, Qazaqstan birte-birte shiykizat eksporttaushydan dayyn jәne jartylay dayyn ónimderdi eksporttaushygha ainalyp keledi.

Kóbeytudin әseri: industriyalandyru ósim tizbegin tudyryp otyr

Óndeu ónerkәsibi men dayyn ónim eksportynyng ósui jәne oghan kórsetiletin memlekettik qoldaudyng nәtiyjesi industriyalandyrudyng jana kezenin qalyptastyryp otyr. Múndaghy mulitiplikativtik әser investisiyalardyng әrbir tengesin ekonomikalyq damudaghy birneshe tengege, al makroekonomikalyq sifrlardy azamattardyng ómir sýru sapasy naqty jaqsarghanynyng kórinisine ainaldyruda.

Mәselen, «tarifterdi investisiyalargha aiyrbastau» qaghidaty boyynsha energetika men TKSh-gha salynghan investisiyalar kabeliderge, qúbyrlargha, armatura men qúrylys materialdaryna súranys tughyzdy. 2024 jyly qúrylys materialdarynyng óndirisi 1,4 trln tengege (+6,4%) jetti, 2025 jyldyng birinshi toqsanynda metall emes miyneraldy ónimder kólemi 293,9 mlrd tengeni (+17,1% g/g) qúrady. Al 2025 jyldyng qantar-tamyz ailarynda +5,3% ósim kórsetip, 1 trln tenge boldy.

Mashina jasau sektory býginde әrtaraptandyrudyng basty benefisiarlarynyng biri bolyp otyr. 2024 jyly búl salanyng auqymy 4,8 trln tengeden asty, ol degenimiz óndeu ónerkәsibining 19,3%-y. Al songhy bes jylda sektor 2 eseden astam ýlghaydy (2024 jyly 2019 jylmen salystyrghanda jalpy qosylghan qúnnyng (JQQ) nominaldy ósimi 2,1 esege, naqty ósim 25,3%-gha ósti). Býginde búl sektor industriyalandyrudyng lokomotiyvine ainaluda.

Qostanaydaghy avtomobili qúrastyru kәsiporyndary, Shyghys Qazaqstandaghy auyl sharuashylyghy tehnikasy zauyttary, odan ózge de elektr tauarlaryn shygharatyn jana óndiris oryndary – búlardyng barlyghy jay ghana iri jobalar emes, әrqaysysy zauyttardyng óz ishinde jýzdegen júmys oryndaryn jәne býkil jetkizu tizbeginde myndaghan júmys oryndaryn qúratyn kompaniyalar. Búl tizbekte metallurgterden bastap kabelidik zauyttardaghy, elektrondy jinaqtar shygharatyn fabrikalardaghy, logistika men servistegi mamandar bar. Dәl osy jerde mulitiplikator qaghidaty aiqyn kórinedi: mashina jasaugha júmsalghan 1 tenge investisiya aralas salalarda 3-4 tenge ainalym jasaydy.

Shyn mәninde, mashina jasau degenimiz, búl – «mulitiplikatorlar tizbegi». Mәselen, traktor shygharatyn jana zauyt óz ishinde 500 júmys ornyn qúryp qana qoymay, sonymen qatar metallurgterge, kabeli óndirushilerine, elektronikagha, jagharmay materialdaryna, logisterge jәne qyzmet kórsetu kompaniyalaryna tapsyrys jasaydy. Nәtiyjesinde, aralas salalar zauyttyng ózine qaraghanda qosymsha 3-4 ese kóp júmys oryny men ainalymgha ie bola alady.

Osyghan úqsas logikany agroónerkәsiptik keshennen de kóruge bolady. Auyl sharuashylyghyn qoldau jәne qayta óndeu kombinattaryn iske qosu fermerlerding ónimderin satugha kepildik beredi, logistika men saqtaugha degen súranysty qalyptastyrady, qayta óndeushiler men sauda jelilerine júmys beredi, elding azyq-týlik tәuelsizdigin arttyrady. Dayyn ónimder eksportyn keneytu esebinen Qazaqstan óz ishinde bәsekelestik orta qalyptastyrady, búl ishki naryqta baghany ústap túrugha kómektesedi.

Sifrlardan adamdargha deyin: ekonomiykalyq reformalar kýndelikti ómirimizde qalay kórinis tabuda

Makroekonomikalyq ózgerister naqty ómirde de kórinis tabuda. Tek 2023-2024 jyldary ghana ónerkәsip pen aralas sektorlarda 40 mynnan astam jana orny qúrylghan. Óndeu ónerkәsibindegi ortasha enbekaqy 2024 jyly 477,9 myng tengeni qúrady, búl jalpy el boyynsha ortasha jalaqydan ýshten birine joghary.

Túrghyn ýi-kommunaldyq sharuashylyq sektorynda 5 myng shaqyrymnan astam jylu jәne su qúbyry jelileri janartyldy, apattylyq dengeyi 30-35%-gha tómendedi. Múny jylu men sudy ajyratu oqighalary tyiylghannan-aq, adamdar tikeley sezinip otyr.

Búl ózgerister elimizding barlyq ónirlerinde bolyp jatqanyn atap ótu manyzdy. Mysaly, Qaraghandy jana zauyttardyng arqasynda eki jyl ishinde Jalpy ónirlik ónimge (JÓÓ) shamamen 12% qosty. Qostanay avtomobili qúrastyru kәsiporyndarynyng arqasynda mamandardy ónirde ústap qala aldy. Batys Qazaqstanda múnay-himiya salasynda myndaghan júmys oryndary ashyldy. Keshe ghana «qaghazdaghy strategiya» bop sanalghan dýniyeler býginde enbekaqy men qyzmet sapasynda jәne túraqty júmys oryny bop sezilip otyr.

Naqty ekonomika tek statistika ghana emes, adamdardyng ómirindegi kózge kórinetin ózgeristerge de ainalyp keledi. Búl degenimiz – jana júmys oryndary, joghary enbekaqy, túrghyn ýi-kommunaldyq sharuashylyq apattarynyng azangy, energiyamen qamtudyng túraqtylyghy, qoljetimdi ónim baghasy jәne aimaqtyq ekonomikanyng ósimi.

Abai.kz