Daghdarystan keyin memleketting ekonomikasymen halyqtyng әl auqatyn kóteru ýshin ne isteumiz kerek?

Búl súraqtyng biylikti de, ashyq oily azamattardy da tolghandyryp otyrghany anyq. Ýkimet әriyne, bir amalyn tauyp, joba jasaydy. Tyghyryqtan shyghar jol tabady dep senemiz. Al, kәsipker atanyp, ózin belgili túlgha sanaytyn azamattardyng pikiri qalay eken dep, biraz belgili azamattyng pikirine qúlaq týrip kórdik. Sonyng biri – biznes trening ótkizumen ataghy shyqqan Ahmetbek Núrsila myrza.

Ahang daghdarystan aman-esen shyghu jóninde óz aldyna ýndeu tastaghan eken. Ýndeu tastaghany dúrys. Biraq, ókinishtisi, búl ýndeuding naryqtyq ekonomika qaghidalaryna mýldem qayshy bolyp túrghandyghy bizdi qatty qynjyltty.

(Ahmetbek Núrsila)

Ahang býy deydi:

– Birinshi, bizding ekonomikamyz shiyki zatqa tәueldi bolghasyn, bizde óndiris bolmaghannan keyin, tenge baghamy dollargha salystyrghanda qúldyray beredi, dollar óse beredi. Óitkeni dollarda kәdimgi tauar siyaqty. Dollar syrttan az kelgennen keyin qymbattay beredi. Ekinshi, bizding budjet múnaydan týsedi. Múnaydyng baghasy týskennen keyin, budjette ýlken defisit bolady. Budjetting orny tolmaghan son, onyng ornyn «Últtyq qordyn» esebinen toltyramyz. Ol da mәngilik emes, sheksiz emes. Júmyssyzdyq oryn alady, zattar qymbattaydy. Osy jaghdayda ne isteu kerek? – dep, bir toqtaydy da, ary qaray ózining osy jaghdaydy sheshuge baghyttaghan úsynsyn bayandaydy. – Osy daghdarystan shyqqansha, barlyq toyhanalardy jauyp, sporttyq sharalardy toqtatu kerek. Tek, «qanday kýn kóremiz, degen súraqqa jauap izdeuimiz, týgeldey auyl sharuashylyghyna, zamanauy ghylym-bilimdi iygeruge júmsaumyz kerek. Telekanaldardan әzil qaljyndy toqtatyp, tek qana ghylym-bilim, medisina, bala oqytu, óndiris, qalay ekonomikamyzdy diyversifikasiya (kóp salalandyru) jasaymyz? Osyny halyq bolyp oilanumyz kerek. Ýkimette barlyq kónil kóteretin is sharalargha tiym salu kerek. Sol kezde ghana esimizdi jiyp, ertenimizge ýmitpen qaray alamyz...

Ahang úsynghan «Daghdarystan shyghu joly» – osy.

Búl ýndeu syrtynan qaraghanda, shynymen jan tebirenterlik. Toy-tókin men mәdeny sharalardy pyshaqpen keskendey toqtatyp tastasaq, ekonomika eki ýsh jylda dýr ete týskeli túr eken. Sóitip, tyghyryqtan sekirip óte shyghady ememiz.

Áleumettik jelide júrt «Keremet ýndeu bolypty!» dep, Ahannyng ýnine ýn qosyp, duyldatyp әketipti.

Áriyne, Ahannyng «Auyl sharuashylyqqa, ghylym-bilimge, medisinagha den qoi» turaly sózderi dúp-dúrys, aitarymyz joq. Ony qazir enbektegen baladan, enkeygen kәriyagha deyin aityp jatyr. Ókinishtisi, ataqty Ahang bizge sol salalardy qalay damytudyng tetigi turaly tis jarmapty.

Ahan: «Tenge jalghasty qúnsyzdanady, dollar ósedi», - depti.

Men kesip aitayyn, tenge jalghasty qúnsyzdanbaydy, dollar óspeydi!

Óitkeni, daghdarys tek bizding elde ghana bolyp jatqan joq. Daghdarys  dollardyng otany AQSh-tyng ózinde de tuyndap otyr. AQSh ekonomikasyn kóteru ýshin, qazir dollardyng payyzdyq mólsherlemesin 0-ge deyin týsiretinin mәlimdedi. Sonda da dollargha súranys tudyra alghan joq. Álemde barlyq memleketter esik-terezesin jauyp alghasyn, «ekonomika» degen búl alyp mashinanyng negizgi janarmayy bolyp túrghan AQSh dollaryna da súranys bolmay qaldy. Múnday jaghdayda, dollargha baylanysty tengening baghamynyng ýzdiksiz qúldyrauy mýmkin emes.

Bizding memlekette tengening túraqtylyghyn saqtap qalatyn bir mýmkindik bar. Ol – ekonomikamyzdy qysqa uaqyttyng ishinde transformasiyalap, ishki tútynudy jedel týrde arttyru.

Kez-kelgen әlemdik daghdarystyng saldary qysqa periody degende 5-8 jylsyz aiyqpaydy. Búl jolghy daghdarys 1929 jylghy әlem ekonomikasynyng 50% jelge úshyrghan әlemdik daghdarystan keyingi eng joyqyn daghdarys bolyp otyr. Bizding elde әlemdik qauymdastyqtyng bir bólegi, bizding shyghynymyz halyqaralyq kapital qorynyng ortalyghy bolghan elderge qaraghanda az bolady. Biraq, bir bólim halyqtyng jalang ayaq, jalang bas qaluy әbden mýmkin. Odan qashyp qútyla almaymyz. Biraq Ahmetbek myrza aitqanday, tengemiz qúnsyzdanyp, zat baghamyz qymbattap qúrdymgha kete qoymaydy.

Ahannyng tek jalang sezimge sýienip, halyqqa teris baghyt-baghdar berui – tym jauapsyzdyq. Búl – elimizding qarjylyq jýiesine jasaghan qiyanat.

Ahang elimizdi daghdarystan shygharatyn ekinshi әdisi – «Toyhanalardy jauyp, televiziyalyq shou baghdarlamalardy qysqartyp, sporttyq sharalardy toqtatu», - dedi ghoy.

Búl endi úyat әngime. Azdy-kópti aty bar,  ózin ekonomistpin dep atap jýrgen Ahannyng aitatyn sózi emes!

Ádette el ekonomikasynyng hal-jaghdayyn kәsipkerlerding «balyq» aulaytyn «teniz aidyny» desek, Ahang sekildi biznes treninshiler – sol «tenizdin» týbindegi únghyl-shúnghyldy tegis bilip, «balyq aulaushylargha» baghyt-baghdar siltep otyrushylar. Taratyp aitsaq, sol «teniz aidynynynyn» qay jerinde «jayyndar», qay týkpirinde «sazandar» jatqanyn kórsetip, ony qarmaqqa qalay iludi ýiretip otyratyn kisi. «Tenizdin» tereng jeri men tayaz jerining qay tústa ekenin, oghan qay mezgilde qalay baru kerektigin aityp otyru da osy treningshilerding mindeti. Sebebi, Ahandardyng әr sózi – altyn. Ár kenesi ýshin managhy «balyqshylardan» shytyrlatyp aqsha alady.

Qysqartyp aitqanda, Ahang maldanyp jýrgen treningshi degeniniz memleketting ekonomikalyq qúrylymy men naryqtyq ekonomikanyng zandylyghyn bes qoldyng salasynday biletin maman boluy kerek.

Talaby tauday jas buynnyng senip ústaz tútyp jýrgen bildey «treningshisinin» ózi naryqtyng ózin-ózi retteytin ekonomikalyq zandylyghyna qayshy «ertek» aityp, memleketting ekonomikalyq qúrlymyn qaytadan josparly sharuashylyqqa iytermelep jýrui – shynymen de narazylyq tudyrady eken.

Naryqtyq ekonomikadaghy memleketting eng basty mindeti – tirlik isteymin degen azamatqa bar mýmkindikti berip, halyqtyng әl auqatyn kóteru.

Sonymen birge, halyqtan týsken salyqpen infraqúrylymdy qalyptastyryp, halyqqa bar jaghdaydy jasau. Barlyq ekonomikalyq túlghalargha teng mýmkindik berip, olardyng óz qanyn ózi jasaytyn jandy mehanizmge ainaluyna mýmkindik tudyru. Qatysty zandar men normativtik qújattar shygharyp, ekonomikalyq túlghalardyng qalypty tirshiligin qamtamasyz etu. Ahmetbek myrzanyn  jabu kerek dep otyrghan «toyhana», «televiziya», «sport keshenderi» degeniniz, bile-bilse, ol – memleketting manyzdy ekonomikalyq bólshegining biri bolyp tabylady.

«Toy» jasau – birinshiden, qazaqtyng dәstýri. Ekinshiden, memleketting ishki tútynudy arttyratyn, ekonomikany túraqtandyrghysh faktorlardyng biri. Biz onyng syrtyna qarap, kózin qúrtu kerek desek, ol ekonomikagha jat dogma bolady. Qazir shet elderde daghdarysqa baylanysty tútynu tómendep ketkennen keyin, ishki tútynudy yntalandyru ýshin, әrtýrli tútynushylyq qúndy qaghazdar taratyp jatyr. Nege? Óitkeni, naryqtyq ekonomikada  bireuding shyghysy, endi bireuding kirisi bolyp tabylady. Tútynu qanshalyq artqan sayyn, tabys kóbeyedi. Sóitip, ekonomika óz qanyn ózi jasap, makroekonomikanyng jandanuyn keltirip shygharady. Býgingi daghdarys bizding tútynu óremizdi barghan sayyn tómendetedi, bara-bara eng tómengi dengeyge týsiredi. Sol kezde jilik mayy az toyhanalar memleket kýshtep jauyp tastamasa da, ózidiginen qanyrap bos qalatyn bolady.

Eger, bәrin japtyryp tastasaq, búl nege aparyp soghady?

Eng birinshi - júmyssyzdyqqa, ekinshi - azyq-týlikting óndirushisi men óndeushisining bir jýris ónerkәsibi kýireydi. Meyli, qaysy salany damytu ýshin de eng aldymen joghary dengeydegi ishki súranys qajet. Biz auyl sharuashylyghyn damytamyz desek, aldymen ishki súranysty arttyrumyz kerek. Auyl sharuashylyghy salasy boyynsha ishki súranystyng negizgi tútynushysy әriyne, tamaqtanu, oiyn sauyq oryndary. Múnyng ishinde bizding toy-tomalaq ótkizetin toyhanalarymyz da negizgi tútynushy ekonomikalyq faktordyng biri.

Týrkistan oblysyndaghy qyryqqabat nege shirip jatyr? Karantinge baylanysty tamaqtanu, oiyn - sauyq oryndary jabylyp edi, kókóniske súranys azayyp ketti. Demek, ishki súranys kóp bolghanda ghana, onyng óndirushileri – sharua qojalyqtar men tamaq ónerkәsibi eseyedi. Sol arqyly úlghaymaly óndiris qalyptasady. Sonynda kәsiporynnyng dengeyi jogharlap, eksporttyq әleuetke kóteriledi.

Sondyqtan memleket aldymen ishki tútynudy yntalandyrugha kýsh salghany jón. Memlekettik satyp aluda, eng aldymen, ózimizding kәsipkerlerding óndirgen ónimderin alugha basa mәn berui, halyqty eng aldymen ózimizde jasalghan ónimderdi tútynugha jebeui, ishki tútynudy arttyrugha septigin tiygizetin sauda oryndarynyng kóptep ashyluyna jol ashuy kerek. Sonda ghana auyl sharuashylyq ónimderining importty azaytyp, ishki tútynu sapaly týrde órleuge kóterilip, ekonomika túraqtanady.

Ýshinshi, mәdeniyet ónerkәsibi ekonomikalyq tireginen aiyrylady. Sonymen, mәdeniyet óndirisi kýireydi. Jasyrary joq, bizding shou biznesimiz – toy biznes. Osy toy biznesting arqasynda, qanshama ónerpazdar nanyn tauyp otyr? Qanshama jaqsy shygharmalardyng ómirge keluine ekonomikalyq tirek bolyp otyr? Eger toy biznes bolmaghanda, býkil memlekettik teatr, memlekettik konserttik úiymdarda mardymsyz jalaqy alyp otyrghandar jan jaqqa tentirep, sapaly konserttik újymdy saqtap túru mýmkin emes edi. Anyghyn aitqanda, toy biznes memleketting mәdeniyet, kórkemóner dengeyin kóteruge óshpes ýles qosyp túr.

Tórtinshi, sport oiyndaryna kelsek, ol – birinshi, adamdardyng densaulyghynyng kepili. Ekinshi, onda ýlken ekonomika ainalyp jatyr. Mәdeniyet, sport biznesi qosylyp, jalpylay mәdeniyet ónerkәsibi dep atalady. Damyghan elderde onyng ishki ónimde ústaytyn orny birinshi, ekinshi orynda túrady. Eger bizde ózimizde bardy kózge úryp, jýieli týrde mәdeniyet, sport, turizmdi oidaghyday damyta alsaq, bizding de mәdeniyet ónerkәsibimizding ishki ónimdegi ústaytyn orny birinshi bolmasa da, ekinshi oryngha kóterilmesine kim kepil?!

Al, Ahannyng búl boljamyna qaraghanda, ol kisining «tәliminen» ótken bolashaq kәsipkerler kólshikting betine shyqqan shabaqtardy ghana ústaugha jaraytyn kórinedi. Ahang jayly aitarymyz – osy.

Endi, búl daghdarystan qalay sәtti shyghudyn, el ekonomikasyn kóteruding joldaryn ózimshe payymdap kóreyin.

Birinshi, Ýkimet shaghyn kәsipkerlikpen ainalysugha shekteuding barlyghyn alyp tastau kerek. Kim qanday orta-shaghyn kәsippen ainalysam dese, qújat jiyp sandalmauy tiyis. Memlekettik mekemelerding kәsipkerlerge bolghan «Aldymen bekitip, artynan júmys bastau» talabyn, «aldymen júmys bastap, artynan bekituge» ózgertetin formagha kóshiretin mezgil jetti. Eger kәsipker qatysty zang tәrtipterge qayshy kelgen jaghdayda da, memlekettik qyzmetkerler oghan birden aiyppúl salyp nemese júmysyn japtyryp tastamay, kerisinshe kәsipkerdi dúrys baghytqa jýruge ózderi jol silteui, tyghyryqtan alyp shyghuy kerek. Tek, belgili merzimning ishinde (2-3 jyl) memleket bekitken normalardyng talabyna jetudi mindettesin.

Osylay bolghanda, әrbir adam ózining qolynan kelgen kәsippen ainalysyp kóruge tyrysady, tirlik etuge talpynady. Osy arqyly ózin-ózi júmyspen qamtityn, óz otbasyn ózi baghatyn, birtindep ózgelerdi de júmyspen qamtityn dәrejege jetedi. Sóitip, azamattardyng jeke belsendiligin arttyrugha mýmkindik tuady. Jana júmys oryndary kóptep ashylady. Preziydentting mikro biznesti 3 jyldyq salyqtan bosatu moratorii bitkenshe, olar da memleketke salyq tóleuge dayyn ekonomikalyq túlghagha ainalady. Búl – Qytaydyng osydan 40 jyl búrynghy alghashqy damugha bet alu barysynda «Reformalau esikti ashyq ústau» sayasatynyng ayasynda qoldanghan tәjriybesi. Qytay ony «Auyl-qalashyq kәsiporyndaryn jandandyru» sayasaty dep atady. Ash-jalanash otyrghan qytay halqy birden kәsipkerlikke bet aldy, әl auqaty kóterildi. Atalghan sayasat óz jemisin bergeni sonshalyq, halyq Ýkimet degendi úmytyp, tek ónim óndiru, salyq tóleu degendi ghana biletin dengeyge jetti.

Biraq, Qytaydyng «Ne isteging kelse, sony iste. Áyteuir, óz janyndy ózing baghyp, memleketke salyq tapsyrsang boldy!» degen búl «úzyn arqan - keng túsau» sayasatynyng útqan jeri de, útylghan jeri de boldy. Útylghan jeri – qytay tauarlary sapasyzdyqtyng simvolyna ainaldy. Útqan jeri – halyqtyng әl-auqaty kóterildi, memlekettik budjetting qorjyny toldy. Qytay tauarlary býkil әlemdi jaulady.

Meyli, qalay bolsa da naryqtyq sharuashylyqtyng alghashqy basqyshynda kәsipkerlikti jappay damytuda, halyqty óz erkine jiberuding dúrys ekendigin búl ekonomikalyq sayasat dәleldedi. Ónim sapasyn birtindep naryq ózi tenshep otyratyn bolady. Óitkeni, tútynushylardyng tabysy men tútynu dengeyi jogharlay bastaydy.

(Erbosyn Núrmúhanúly)

Al, múnday formagha kóshken jaghdayda, әkimshilik basqaru qay kezde kerek?

Ol óndiris oryndarynyng sany kóbeygen tústa, basqarmasa bolmaytyn dengeyge jetkende, sol kezdegi is jýzindik jaghdaygha iykemdele otyryp, talap boyynsha retteu alyp baru kerek. Qazaqstannyng qazirgi jaghdayynan alyp qaraghanda, halyqqa «Osy talapqa jetseng óndiris ashasyn, jetpeseng ashpaysyn!» dep, sasyq kekirip túratyn zaman emes. Qayta, Úkimetting «Ne isteseng sony iste! Janyndy baq! Bizden ne kómek kerek, oryndayyq!» deytin mezgili. Sondyqtan bir shenberdi syzyp alyp, júmys isteymin degen halyqty sol shenberden shygharmau – halyqqa kiris, memleketke salyq әkelmeydi. Qazir halyqty ash-jalanash qaldyrmay, memleketti túraqty ústap túrsaq, sonyng ózi ýlken olja.

Ekinshi, «Jer kodeksinde» jerding paydalanu maqsatyna qaray, «Bizneske arnalghan jer, Auylsharuashylyqqa arnalghan, Túrghyn ýige arnalghan jer» degen siyaqty әrtýrli jerler bar. Sonymen birge, qalada da ýilerding qoldanu maqsatyna qaray «bizneske arnalghan» «túrghyn ýige arnalghan» degen ýiler bar. Búlardyng shekarasyn zanmen pyshaq ótpeytindey etip, múzday qylyp bekitken. Búl shekarany qorghap jatatyn «arnauly jasaqtar» «ә» desen, «mә!» degeli túr. Eger, bilip-bilmey sol shekaradan ótip ketsen, aiyppul arqalap, qatang jazalanasyn. Ózinning jering ózine qol bolmay qalady. Túrghyn ýy salam dep alyp, artyq jatqan jerine kishigirim biznes asha qoysan, ony basqaratyn «jandayshaptar» kelip, janyndy suyryp ala jazdaydy, kózine kók shybyn ýimeletedi. Al onyng paydalanu maqsatyn ózgertip, zandy jolmen iske qosayyn desen, ózing satyp alghan jerindi ózine satyp beredi. Bolmasa, zandy qújat jasamaydy. Meyli, jer bos jatsa jatsyn, oghan eshteme ashuyna bolmaydy. Onyng jandy mysaldary kóp, óz basymyzdan da ótkizip otyrmyz. Eger, ókimet shynymen orta shaghyn biznesti qoldap, halyqtyng túrmysyn jaqsartu niyeti bolsa, túrghyndardyng aulasyndaghy bos túrghan jer uchaskesin iskerlik maqsatqa paydalanugha ózgertkisi kelse, onda ony tólemderden bosatu kerek. Kóp qaghazdylyqtyng da jolyn kesip, birden rәsimdep bergen dúrys. Kәsipker ózi qal-qúlt etip jýrip jinaghan az aqshasyna óz jerin ózi satyp alyp,  tonalmaugha tiyis. Saudanyng maqsaty ózindik qúndy týsirip, eng jogharghy paydagha kenelu. Kәsipker ýshin ózindik qúndy jogharlatatyn eng ýlken shyghystardyng bireui – óndiris ornynyng jalaqysy.

AQSh-tyng otyzynshy preziydenti Djon Kalvin Kulidj: «Amerika halqynyng eng basty júmysy - sauda»,- degen edi.

Demek, biz de damugha qol jetkizemiz desek, Qazaqstan halqynyng da eng basty júmysy – sauda bolugha tiyis. Eger shynymen de býkil halyq kez-kelgen jerde kedergisiz sauda istey alatyn bolsa, memleketting býkil qoynauy saudagha tolsa, daghdarysty kózdi ashyp - júmghansha enserip tastaymyz.  Ol kezde qazaq bay bolmay, kim bay bolady?

Ýshinshi, әr ónirding jergilikti әkimshiligi egin egemin, mal baghamyn degen kәsipkerge, jerdi «jerden shúqyp» bolsa da tauyp beru kerek.

Yaghni, әrbir eldi mekenderdegi iygerilmey jatqan jerdi memleket tezden qaytaryp alyp, iygeremin degen kәsipkerge biznes josparyna qaray tegin bólip berui tiyis. 70%-yn iygeruge keletin úlan baytaq qazaqtyng jerinde «mal ósiruge jaylym joq, egin salugha jer joq!» dep, halyqtyng tentirep jýrui  eshqanday logikagha syimaydy. Ónir basshylarynyng qyzmet nәtiyjesin  onyng auyl sharushylyghyna qanshalyq dengeyde kónil bóluimen, aldynghy jyldan qaraghanda kәsipkerlikti qanshalyqty dengeyde kóp jolgha qoya alghanymen baghalap otyratyn mehanzim kerek bizge. Sonymen birge, memleket boyynsha auyl sharuashylyghy maqsatyndaghy jerining dúrys iygerilu, iygerilmeuin býkil halyq bolyp qadaghalay alatyn ystyq jeli iske qosylyp, kez-kelgen qonyrau ózine eng qysqa uaqyttyng ishinde jauap ala alatyn bolsa,  «bos jatyp jau shaqyratyn» jer qalmas edi.

Tórtinshi, Qazir bizge kelgen Investorlar ana әkimning esigin bir syghalap, myna әkimning esigin bir qaghyp, qolynan berip, ayaghynan tozyp jýr.

2016 jyly Astana qalasynyng sauda palatasynyng basshylary jәne birneshe kәsipkerler Qytaydyng Nantung qalasynyng ónerkәsip kórmesine jәne investor tartu jinalysyna bara qaldyq. Sonda qytaydyng «Investisiya tartu mekemesinin» qyzmetkerlerining júmysy, qúddy tauaryn tyqpalap satyp jýretin kompaniyanyng qyzmetkerleri siyaqty zyr jýgirip jýr. Vizitkasyn úsynyp, «Zauyt salam deseniz, zauyt ýiin kórseteyin, bizde barlyq jaghday jasalghan, mynaday tiyimdi sayasattarymyz bar..» dep, aldy-artyndy oraydy. Qúdasyn kýtkendey, jaylyp jastyq bolyp, ishinnen kirip, syrtynnan shyghady. Qytaydyng tez damuynyng bir syry – osy. Biz de nege solay istemeske? Isteuge bolady. Qolymyzdan kelmey me? Keledi! Eger, bizding atqarushy biylik jalghasty osylay burokratiyalyq dertpen júmys istey berse, bizding tyghyryqtan shyghyp, damugha qol jetkizumiz qiyngha soghady...

Sol ýshin, shetten kelgen investisiyagha qoyylatyn qatang talaptardy azaytu kerek. Ákimshilik kedergi degen atymen joq boluy kerek. Aqsha salam dep kelgen sheteldik investorgha óndiris ashugha layyqty infraqúrlym dayyn bolu kerek. Biylik bir adamnyng qolyna shoghyrlanbay, jergilikti әkimshilikke qúzyret beru kerek... Sol kerekterding bәrin jýzege asyru ýshin kemeldi Zang kerek!

Besinshi, kәsipkerlikti damytudyng taghy bir tiyimdi joly – qarjylyq qoldaudy odan ary jenildetu. Naqtyraq aitqanda, banktyng nesie beru jýiesin reformalap, memleketting jenildetilgen nesiyesin aludyng mýmkindigin tipti ontaylandyru kerek. Qazir memleketting «Damu qory» ekinshi dәrejeli bankterding qol jaulyghy bolyp qalghan. Bankter ony ózine tiyimdi bolsa paydalanady, tiyimsiz bolsa laqtyryp tastaydy. Bankter barynsha memleketting jenildetilgen nesie sayasatyn atqarmaugha tyrysady.

Óitkeni, sizding kepilge qoyghan mýlkinizding syrtynda «Damu qory» sizge 50% kepildik beredi. Biraq, ol 50% kepildikting qaterin nesie bergen ekinshi dәrejeli bank arqalaydy. Yaghni, bank ózining bergen qaryzyn qaytaryp alugha 100% ózi jauap beredi. Sondyqtan, eger memleketting qamqorlyghynan iygiliktenginiz kelip,  "«Damu qory» arqyly orta-shaghyn bizneske «Damu qory» kórsetken bankten nesie súrasanyz, bank sizden kem degende eki aisyz jinap bitpeytin qújattardy talap etedi. Sonymen birge,  nesie sharttary auyrlay bastaydy. Al, joghary payyzdy (20-26%) nesie alam desen, ony 3 kýnde rәsimdep beruge uәde beredi. Bank ony «syiaqy» dep, ataydy eken. Al qaranyz, múnday «qoldaushy» emes, «tonaushy» bank jýiesi túrghanda, orta-shaghyn biznes, kәsipkerlik qalay damidy?!

Menshe, qoldau kórsetetin kәsiporynyng ekonomikalyq jaghdayyn «Damu qory» ózi anyqtap, ózi beretin 50% kepildikke ózi ie bolghany dúrys. Sóitip, aqshanyng keyin qaytarylu qauipsizdigine ózi jauap berip, banktyng jauapkershiligin jenildetse, nesiyening berilui de jyldamdaytyn edi.

«Sauda saqal sipaghansha» degendey, qazirgi tanda kez kelgen sauda óz uaghynda jasalmasa, payda kóruding ornyna ziyan tartyp qaluyng әbden mýmkin. Sondyqtan, nesiyeni rәsimdeu merzimin barynsha qysqartyp, nesiyeni kәsipkerge «egistikke uaghynda jaughan janbyrday» etip tez qolyna tiygizse, sonda ghana orta shaghyn biznesimizding tamyryna dәl uaghynda su baryp, qaulap óser edi.

Ayta bersek mәsele kóp. Áriyne, bәri bir maqalanyng kólemine syimas. Estir qúlaq bolsa, alda jәne aita jatarmyz. Búl jolghy karantin býkil eldi júmystyng qadirine bir jetkizudey jetkizdi. Endi eshkim júmys isteuden jalyqpaytynday boldy. Osynday da biylik júmys isteymin degen halyqqa dúrys sayasat berse, elimiz әli-aq  daghdarystan aman esen shyghyp, bay quatty el bolady! Oghan  senimim kәmil!

Eng bastysy, osy aitqannyng bәrin oryndau ýshin kemel zang kerek. Ol zandy «kensebaylar» emes, tәjiriybeli mamandar men tәjirbiyeli kәsipkerler jasasa, tipti qatyp keter edi.

Erbosyn Núrmúhanúly

Abai.kz