Qazaq tarihyndaghy qyryp-joi turaly sóz bolghanda bizde kóbinese – «jauyz, qanisher Shynghys han qazaq dalasyna basyp kirip, Otyrardy oirandap...» degen tektes onyng zúlym-jauyzdyghyn ashugha baghyttaghan kekti sózderdi kóp qoldanamyz.

Shәkerim Qúdayberdiúly:

Kim bilmes keshegi ótken Shynghys handy,
Jartysyn dýniyening týgel aldy.
Talayyn Europanyng bas iydirip,
Qorqytyp qytaygha da alym saldy.

Qolyna tuyp edi qan uystap,
Álemdi biyleytúghyn ýlgi núsqap.
Qoyylghan Shynghystaugha sonyng aty,
Ózenin osy qaqan ketken qystap.

Ortasyn arab, qytay týgel alyp,
Aziya, Europagha jarlyq salyp.
Meyirimdi, alghan elge әdiletti,
Ketedi, qarsylassa, qangha malyp.

800 tughanyna jylgha toldy,
Temuchin atyn búzyp, Shynghys qoydy.
Shydamdy Shynghys degen myqty demek,
Otyzgha kelmey túryp baqyt qondy.

Ol tughan Býlýnjyldyq degen jerde,
Rahymdy qol astynda kirgen elge.
Ne dinge, ne ghúrypqa qol súqpaghan,
Oy jiber, mine, osynday kemengerge!» (Shәkәrim Qúdayberdiúly. «Shәkәrim» (2-tom), Almaty «El-shejire» - 2008 jyl. 177-bet).

Shynghys han joryghy shyn mәninde kóshpendilerding basyn qosudyng jana qamaldaryn jasaghan edi. Býgingi qytay memleketining «monghol dәuiri qazirgi qytay memleketining qalyptasuynyng negizin qalady» degenindey, qazaq handary men qazaq memleketitigining irgesin qalaushylar Shynghys han jәne onyng әuletteri boldy. «Ákesi Shynghys jauyz boldy, onyng bizding eldi biriktirip, handyqqa otyrghyzghan balasy Joshy – memleketimizding týpki iyesi bolghan úly túlgha» desek, tarihy qatelikti bylay qoyghanda, logikalyq ta qatelik bolar edi. Shynghystay úly túlgha tudyrghan, ózi taghayyndaghan, el irgesin bekemdep, halyqtyq bolmysymyzdy jasap bergen Joshy túlghasy (onyng úrpaghy Abylay) biz ýshin qansha biyik bolsa, onyng әkesi odan әlde qayda asqaq emes pe!

«Búrynghy XI ghasyrdaghy monghol-týrki imperiyasyna kiretin halyqtardy bir memleketke biriktiru, osy memleketti qayta ornatu – búl Shynghys hannyng basty mindeti edi. Shynghys han 1185-1206 jyldar arasynda on eki handyqty baghyndyrdy.

1192 jyly Shynghys han solong (korey) taypalaryna qarsy joryqqa shyghyp olardy jenedi.

Shynghys han әskeri 1195 jyly sortogal taypasyn, odan keyin Qara Tiybetting ýsh provinsiyasyn basyp alady. Sonda Shynghys han әskerlerine syilyqtar ýlestirip túryp: «Tengry Hurmuzda aitqany boyynsha men 12 handyqty baghyndyrdym, kóp adamdardy jinap bir memleketke biriktirdim, osymen ýlken isting kóbin istedim. Endi mening janyma, deneme tynyshtyq kerek», – degen eken. (K.R.Amanjolov. «Týrki halyqtarynyng tarihy», Almaty:«Bilim», 1-tom, 246-bet).

Adamzat ómirining arpalysqa toly bir kezeni Shynghystyng tarih sahnasyna kóteriluine әr týrli shart-jaghday jasap otyrdy. Onyng óz sózimen aitqanda «Tәniri jarylqady».

Týrkiler turaly orta ghasyrdaghy kórnekti ghalym Mahmúd Qashqary «Týrki tilderining sózdiginde» bylay degen: «Úly Tәnir (Tengri) aitady: Mening bir taypa qosynym bar. Olardy týrki dep atap, kýnshyghysqa qonystandyrdym. Keybir taypalargha renjisem, týrkilerimdi qarsy attandyramyn!». (Mahmúd Qashqary «Týrki tilderining sózdigi») Shyn mәninde, Shynghys han ózin Úly Tәnirding osy búiryghyn oryndaushy sezingen edi. Shynghys handy tanudy Tәnir tanudyng biyigimen shendestirsek, sol tústaghy týrkiler nanymyndaghy Tәniri qúldarynyng adaldyghy, bauyrmaldyghy, әdilettigi onyng aspan astyndaghy handarynyng «oy qúbylasy» boldy degen uәj aitugha bolar edi.

Shynghys hannyng tәnirlik úghymy boyynsha qaraghanda, ol Tәnirining әmirin orynday, sol ýshin Tәniri onyng jolyn ashty, jarylqady.  Ol «Kýn shyqqan tústan kýn batqan» túsqa deyingi Mәngi Aspan astyndaghy barsha halyqty ashsa alaqanyna, júmsa júdyryghyna ústay aldy. Qazirgi tilmen aitsaq, jahandanudyng negizin qalady. Búl tura­ly akademik Sh. Bira óz leksiyasynda: «Shynghys han әlemdi óz kýshimen sonyna ertip, úly impe­riya qúryp, týrli memleketterdi bir biylik asty­na biriktire aldy. Osynyng nәtiyjesinde әlem sol kezdegi eng útymdy jana qarym-qatynas týri Mongholdyng atty beketi arqyly ornatty. Atty beket arqyly halyqtar arasynda týrli kózqaras, bilim, habar, sauda erkin almasty. Tarihy túrghydan alsaq, Monghol tәnirshildigin qazirgi bizding jahandanu kózqarasymen saly­styra qaraugha bolady» – deydi (Erdenebayar S. «Mєnh tengeriyn vzel buyu Mєnh tengeriyn ive» 2006.01.16 http://www.biirbeh.mn/index.php?sel=content&f=one&obj_id=766).

Shynghystyng qos qolyn jayyp minajat qylghan aspandaghy alyp Tәnirinen (jalghyz Haqtan) aiyrylghan onyng keyingi mongholdasqan әuleti (qauymy), qoldan jasaghan qúdayyn qoynyna tyghyp, irilikten airyldy, ata-tekten alystady. Týp tórkininen adasty.

Mýbәda, Shynghys tirilip kelip, búdqa tabynyp otyrghan úrpaghyn kórse, endigi soghysty әlemge emes solargha baghyttar edi. Eng әueli búddardyng tas-talqanyn shygharyp, Búrhan Qaldun tauynyng basyna shyghyp Tәnirge ýsh kýn, ýsh týn emes, ýsh jýz kýn zarlanyp kózining jasyn kóldete minajat qylar edi, dәt aitar edi. Týrkilerdin, kóshpendi saharalyqtardyng «bir tәnirlik» dini olardyng shynayy jaratylys tegining bastauy boldy. Músylman úghymymen qaraghanda bir tәnirlik din degenimiz – bir ghana jaratushynyng darghayyna bas úru degen sóz.

Ataqty Marko Polo Shynghys han turaly bylay deydi: «bir belgili audandy jaulap alghannan keyin Shynghys han ol jerdegi halyqqa eshqanday zardap keltirmedi, ol tek solardyng arasyna birneshe óz adamdaryn basqaru ýshin otyrghyzyp qoydy. Jaulap alynghan halyq jaulaushylardan esh jamandyq kórmeytinin jәne olargha ózge eshkim kelip tiyispeytinin bilip, Shynghys han adamdaryna adal qyzmet ete bastady. Olardyng jaulary endi ózderining jaqyn joldastaryna ainalghan edi. Osynysymen Shynghys han ózine kóp senimdi adamdar jinady. Búlardyng kóptigi sonsha, olar jer betin basyp ala alarlyq kýshke ainaldy. Múny bayqaghan ol býkil jer jýzin basyp alu turaly ollay  bastady». (K.R.Amanjolov. «Týrki halyqtarynyng tarihy», Almaty:«Bilim», 1-tom, 250-bet).

Bizding qazaqtyng Shynghys hannan ilik izdegen ekisining birining bizding aldymyzgha kóldeneng tartatyn oqighasy – «Otyrar oirany»

On ghasyrgha jaqyn qanshama ret qaytalanyp kele jatqan osy bir tarihy oqighagha taghy bir mәrte moyyn búrsaq, onyng jayy qaghaz betterinde bylaysha bayandalyp jýr:

1218 jyly jazda Shynghys hannyng tapsyrmasymen qúramynda kópesteri men monghol barlaushylary bar, barlyghy 450 adamnan túratyn 500 týiege tendelgen jýgi bar keruen Otyrargha attanady. Otyrar biyleushisi Qayyr han kópesterdi jansyzdar dep kýdiktenip, olardy óltiruge búiyrady, keruen tonalady. Búghan shamdanghan Shynghys han onyng qarymtasy retinde horezmshah Múhammedten Qayyr handy ústap berudi talap etip, elshilerin jiberedi, al horezmshah kelgen elshilerdi týgeldey óltire salady. «Soghysqa syltau» osy oqigha bolady.

Tarihshylarymyzdyng ghasyrlar boyyndaghy bir synarjaqtylyghy – ózimizding ózgening 450 saudageri men elshilik qyzmetkerlerin qyryp tastaghanymyzgha býiregimiz býlk etpey, «soghysqa syltau izdedi» dep ózgeni (Shynghysty) kinәlap kelgenimiz der edik. Al Shynghys úldarynyng eldigimizge, memlekettigimizge qosqan ýlesi, zattyq jәne ruhany janghyrularymyz syndy qúndylyqtary haqynda «birdeme aitamyz ba, joq pa?» dep orystargha jaltaqtap, sosyn ghana býgejektep, kýmiljy sybyrlasatyn әdetke de ýirenip edik. Mәselening bir betine emes, eki jaqtyly kózqarasty teng ústansaq, enbegi men birligi 60-70 payyz bolsa, qyrghyny men qiratuy 30-40 payyz ghana bolar edi. Búl arada «qyrghyny» degende jazyqsyz halyqty qyrdy ma, joq pa degen ekinshi saual tuyndaydy. Jәne de tarihty janadan zetteushilerding Otyrardyng Shynghys zamanynan kóp keyin de kórnekti qala retinde ómir sýrip kelgendigi haqyndaghy tyng zerteuleri de nazar audartady.

Dәl qazir bizding memlekette AQSh, Resey, Qytay syndy iri elderding qanshama alyp kompaniyalary júmys itep otyr nemese arada sauda-sattyqpen jýrgen qanshama jeke jәne újymdyq mekemeler bar. Olardyng qúqyqtyq mýddesin qadaghalaushy elshilikteri de otyr. Siz Qayyr hangha úqsap «bilmey qalyp», nemese qasaqana solardyng kisilerin qynaday qyryp, elshilerin óltirip kórinizshi, Otyrar týgili shanyraghymyzding kýlin kókke úshyryp jibermesine kim kepil?!

XIII ghasyrdyng basynda Shynghys han «qazaq dalasyn birlikke keltirgennen keyin, bir qydyru qalalar qalpyna kelip qana qoymay, onyng ýstine onan ary gýldendi. Mongholdar qazaq dalasyna shapqynshylyq jasap kirgen kezde, Syr dariya boyynda jýrgizilgen qiyan-keski súrapyl shayqastar qalalardyng toz-tozyn shyghardy. Tarihshy Múinaddin bylay deydi: aq Orda hany Erzen han túsynda qyruar adam kýshin, zat kýshin shygharyp Syghanaq, Otyrar, Sauran, Jent, Barshynkent qalalaryn qaytadan jóndetken. (Múntahab at-tauarih Múiny» Tehran, 1957 jyl. 9-kitap. Yu Dajýn audarghan «Altyn Orda jәne onyng kýireuinen» alyndy. Sauda baspasy, 1985 jyl. 117-118 better»).

Al Kaspiydin, Qara tenizding soltýstigindegi Altyn Orda qaghandyghy shanyraq kóteruden ilgeri salynghan Qyrymdaghy Kafa (Feodospa), Sudaq, kerish, Azov tenizi boyyndaghy Azak (Azov), Ýrgenish, Búlghar, Biliyar syqyldy qalalar Altyn Orda qaghandyghy túsynda barynsha damydy. Múnan basqa taghy Qyrym (qazirgi eski Qyrym qalasy), Edil ózeni boyynan Batu – Saray men Berke – Saray, soltýstik kavkazdan Mazar syqyldy qalalardy janadan saldy» (Su Bihay «Qazaq mәdeniyetining tarihy», Shynjang halyq baspasy, Ýrimji. 2005 jyl 391-392 better).

Atalghan derekke qaraghanda Shynghys han jәne onyng úldary men nemereleri túsyndaghy qala mәdeniyetining erekshe damyghany bayqalady. Tipti biz «Shynghys han kýiretip tastady» dep «jylap» kelgen Otyrardyng da býlingen qúrylysynyng qaytadan qalpyna keltirilip, qala túrghyndarynyng qoldanysynda bolghanynan kóremiz.

Shyndyghynda da, Shynghys han Otyrardy kýiretken joq. «Jermen-jeksen etti» dep myng ret qaytalanghan jauyqtyru pighylynyng tarihy derektemeligi joqtyng qasy.

Rashid ad-din Shynghys hannyng Otyrardy aluy haqynda «Shynghys hannyng Otyrar qalasyna kelui jәne onyng múghul әskerining qolymen azat etilui jayly hikaya» degen taqyryppen bayandaydy. Qayyr hannyng qalany bermeu jolynda eng sonyna deyin qarsylasqanyn jazady. Bes ailyq úrystan song qala qaqpasy ashylghan son, «Qayyr han jiyrma myng әskerimen (qala ortasyndaghy) bekiniske (sitadeli) kóterilip» bir ay soghysady. Eng sonynda әskerining bәri ólip bir ózi qalady. «... Kirpishterdi laqtyryp, búrynghyday shayqasty. Múghuldar aqyryndap ony jan-jaghynan qorshap aldy, sóitip ony (qorghannyng ýstinen) tómenge tartyp týsirdi. (sodan son) qamal qorghany (búzyp) jermen birdey etildi».  (Rashiyd-ad-din «Jamigh at-tauariyh» 2-tom. Foliyant, Astana. 2018 jyl. 149-150 better). Múndaghy «qamal qorghany (búzyp) jermen birdey etildi» degen sóz qalany nemese qala qorghanyn bildirmeydi. Qala ortasyndaghy Qayyr han qashyp baryp  bekinip soghysqan bekinisting qorghanyn (dualyn) aitady. Mýmkin «Jamigh at-tauariyh»-tyng búdan búrynghy audarmalarynda qasaqana «qala qorghany» retinde kórsetilgen boluy da mýmkin. Osy jaulaudan keyin qalanyng qaytadan jóndeuden ótkenin eskersek, býlingen oryndardyng týgelimen qalpyna keltirilgenin kórsetedi.

Shyn mәninde bir ghasyrdan astam uaqyttan beri Otyrar aumaghyna újymdyq ekspedisiyalar men jekelegen toptardyng da nazary ýzdiksiz auyp, zertteu júmystary toqtaghan joq.

«Otyrardaghy alghashqy qazbany arheologiya әuesqoylarynyng Týrkistan ýiirmesining mýsheleri A.K.Klare men A.A. Cherkasov 1904 jyly jýrgizdi. Olar birqatar transheyalar salyp, material jinaqtady. Keyingi zertteuler, tek, HH ghasyrdyng 40-jyldary professor A.N.Bernshtam basshylyghymen jalghasyn tapty. 1969 jyly Otyrar arheologiyalyq ekspedisiyasy (1971 j. bastap QazKSR GhA Ontýstik Qazaqstan keshendi arheologiyalyq ekspedisiyasy bolyp atalady) úiymdastyrylyp, ony Aqyshev K.A. basqardy, al 1991 jyldan Baypaqov K.M. basqaryp keledi. 2001 jyly YuNESKO-Qazaqstan-Japoniya bastauymen «Ejelgi Otyrar qala júrtyn konservasiyalau jәne saqtau» Qorynyng halyqaralyq jobasy júmysyn bastady. Jobanyng negizgi maqsattary: qújattyq baza jasau men konservasiyalyq sharalar boldy. 2004-2007 jyldary «Mәdeny múra» jәne «Ejelgi Otyrardy janghyrtu» memlekettik baghdarlamalary ayasynda Otyrar qalashyghynyng birqatar eskertkishterin (XIV gh. júma meshiti, XVI gh. túrghyn ýy oramy, XI-XII ghgh. túrghyn jaylary, qabyrghalar, ortalyq qaqpa jәne «Darvaza-y sufi» («Sopy qaqpasy»), stratigrafiyalyq shurf, XIV gh. monshasy) zertteu, konservasiyalau jәne muzeylendiru boyynsha auqymdy júmystar jýrgizildi...» (Astana. QazAqparat. «Qazaqstandaghy ejelgi qalalar – Otyrar qalasy» https://www.inform.kz/kz/kazakstandagy-ezhelgi-kalalar-otyrar-kalasy_a2739860).

Sóitip, búryn-sondy jýrgizilgen qazba júmystary men zertteuler búl qalany Shynghys hannyng kýiretpegeninine tolyq dәlelder tauyp berdi.

«Nasab-nama» dep atalatyn enbekting mәlimetteri men arheologiyalyq materialdar qalagha arab jaulaushylary VIII ghasyrdyng ekinshi shiyreginde Sýtkent arqyly enip, Syrdariyanyng eki jaghalauymen jýre otyryp, Otyrardy basyp alghanyn kórsetedi. Qazba júmystary shynayy tarihtyng da bet-beynesin ashyp berdi.  1210 jyly Otyrar Horezmshah memleketine kýshtep qosylghan. Sondyqtan da әigili «Otyrardyng kýireui» kezinde  monghol armiyasyna tek Horezmshahtyng әskeri ghana qarsy soghysqan. Mongholdar alty ay boyy qarsylasqan qalany talap-tonaghanymen, jappay qyrghyngha barmaghan. Mongholdar tek Qayyr han men onyng jaqtastary qarsylyq kórsetken qalanyng sitadelin qiratqan bolsa kerek. Shayqas kezinde Otyrardyng jermen jeksen bolghany da joqqa shyghyp otyr.  Búl uaqytta qalada eshqanday órt bolmaghan. Óliara kezinde bas saughalap ketken qala halqy birshama uaqyt ótken song óz shaharlaryna qayta oralghan. Qalanyng Shynghys imperiyasynyng qúramyna qosyluy birshama zardaptar әkelgenimen, negizinen ong ózgeristerge de yqpal etken. Otyrar búrynghysynsha halyqaralyq saudanyng manyzdy ortalyghyna ainaldy.  HIII ghasyrdyn  ekinshi jartysy men HV ghasyrda múnda kóptegen sәuletti qúrylystar da salynghan.

Tarihy derekterdi aqtarsaq tómendegidey mәlimetterge ie bolamyz:

1255 jyly armyan sayahatshysy Otyrardy Syrdariya boyyndaghy iri qalalar qatarynda ataydy. Otyrar dýniyejýzilik saudada búrynghysynsha deldaldyq ról atqardy.

XIII ghasyrdyng ortasyna qaray-aq múnda aqsha soghatyn oryn júmys istep, altyn, kýmis, mys tengeler shyghara bastaghan. Ásirese, XIII ghasyrdyng ayaghynda Masud-bekting aqsha reformasynan keyin qala sharuashylyghy jandanghan. («Qazaqstannyng jalpyúlttyq qasiyetti nysandary». «Foliant» baspasy, Astana-2017.108 bet)

Qala turaly 1320 jyly Florensiya kópesi Pegolottiydin Azov tenizinen Qiyr Shyghysqa deyingi sauda joly turaly jazbalarynda da basa aitylghan.

XIV ghasyrda Aq Orda handary múnda medreseler, hanakalar, meshitter, kenseler saldyrdy.

XIV ghasyrdyng ayaghynda Otyrar Ámir Temir memleketining qúramyna kirdi. Ámir Temir múnda birneshe ret bolyp, Shyghys joryghyna dayyndyghy qyzghan kezde (1405) osynda qaytys boldy. Ámir Temir mirasqorlary men Múhammed Shaybaniy әuletining qazaq handarymen kýresi barysynda Otyrar taghdyry taghy da syngha týsti.

XVI ghasyrdyng 2-jartysynan bastap qala qazaqtardyng biyligine birjolata kóship, shamamen 18 ghasyrdyng basyna deyin bolghan.

HVIII-HIH ghgh. jazba mәlimetter shoghyry, arheologiyalyq derekter men jergilikti anyz-әngimeler Otyrarda tirshilik 1750 jyldary toqtaghanyn kórsetedi. Qalanyng qanyrauyna XVII ghasyrdyng 80-jyldary Jonghar hany Ghaldannyng әskerlerining shabuyly sebep bolghan. Jongharlar Otyrardyng sulandyru jýiesin búzyp ketkennen son, halyq ony qayta qalpyna keltire almay birtindep kóshe bastaghan. («Qazaqstannyng jalpyúlttyq qasiyetti nysandary». «Foliant» baspasy, Astana-2017.108 bet).

«Shynghys hannyng joryqtarynan keyingi eng bir aiqyn kórinis retinde bizding úly memleketimiz – tarihta Qypshaq úlysy atalghan Altyn Orda qúryldy. Kýsh-quaty әlemdi titiretti. Sәn-saltanaty, jer-jihangha jar boldy. Tauarihtyng taghy bir tolqynynda Ejelgi Týrik qaghandyghynyn, odan songhy Shynghys han úlysynyn, oghan jalghas Altyn Ordanyng tikeley múrageri – Qazaq Ordasy boy kóterdi. Shynghys han qalyptastyrghan memlekettik jýie, jarghy, joralar izimen Moskoviyadan bastau alatyn Orys memleketining ózi Shynghys han ýlgisimen qúrylghan bolatyn. Býgingi qazaq hal­qynyng jer betinen óship ketpey, el bolyp, júrt bolyp otyruy – dýnie qaytadan búzylghan alaghay-búlaghay zamanda derbes tu kóterip shyqqan osy Qazaq ordasy deytin memleketting arqasy. Al Qazaq Ordasynyng negizin salghan Kerey men Jәnibek – sol Shynghys hannyng tikeley úrpaghy.
Bizding tarihshylar 700 jyl boyy mongholdar biyledi deydi. Orys tarihshylarynyng aitqanyn qaytalaydy. Shynghys hanmen bolghan joyqyn soghys­ta, keybir aghayyndar aityp jýrgendey, biz Otyrardy qorghaghanymyz joq, jaudan bostan qyldyq. Qypshaq qauymyna, yaghni, bizge tiyesili Otyrardy ilkide Horezm basyp alghan bolatyn. Al biz Otyrardy qaytaryp aldyq. Nege deseniz, Shynghys hannyng jenimpaz әskerining negizgi bóligin qúraghan týrik taypalary edi. Sol kezde ataghy shyqqan zorlary – Kerey, Nayman, Jalayyr, Qataghan, Qonyrat». (M.Maghauiyn: «Túnghysh nemeremning atyn Batu qoydym». Maghauiya Sembaydyng Múhtar Maghauinmen Pragadadaghy әngimesi «Qazaq әdebiyeti» gazeti).

Shynghys han joryqtary turaly toqtalghanda, shyn mәninde Shynghys han jergilikti halyqtyng til-әdebiyet, mәdeniyet, diny senim, salt-sanasyna qysym jasamady. Qayta Joshy men Shaghatay úlysyna kelgen biylik basyndaghy mongholdar úzaqqa barmay-aq jergilikti halyqtyng tili men mәdeniyetin qabyldap olargha sinisip ketti.

Shynghys hannyng jaulap alu joryghy halyqtyng sharuashylyghy men mәdeniyetine auyr zardabyn tiygizgenimen, erteden bastalghan qazaqtyng halyq bolyp qalyptasu barysyn bógey alghan joq. Qayta bytyrandy qazaq taypalaryn birtútas memleketke shoghyrlandyrdy. Taypalar ara talan-tarajdy tidy. Sóitip, qazaqtyng halyq bolyp qalyptasu barysynyng odan ary damuyn tezdetti (N. Mynjani. «Qazaqtyng qysqasha tarihy», Shynjang halyq baspasy, 1987 j).

QR Memlekettik syilyghynyng iyegeri, kórnekti ghalym Sheriazdan Eleukenov, «Shynghys hantanu hikmetteri: úly qaghan tegi monghol ma, týrik pe – qaysysy dúrys?» atty maqalasynda: «Resey Shynghys handy Gitler, Napo­leon­darmen bir qatargha qoyady. Búryn etene tarihymyzdy zerttep baghalauda Re­sey­ge jaltaqtaytyn qazaq, biz, endi myna Tәuelsizdik dәuirinde búl mәselege qalaysha qaraugha tiyistimiz?... 2010 jyly jaryq kórgen bes tomdyq «Qa­zaqstan tarihynyn» (Kóne zamannan bý­ginge deyin)» 1-tomynda «Shynghys han shap­­qynshylyghy» degen tarau bar. Bú­qa­ra­lyq aqparat qúraldarynda úly qaghandy jerden alyp jerden salatyn maqalalar әlsin-әlsin jariyalanyp túrady» («Qazaq әdebiyeti» 18.03.2016 https://qazaqadebieti.kz/4591/shy-yshantanu-hikmetteri-ly-a-an-tegi-mo-ol-ma-t-rik-pe-ajsysy-d-rys) dep әli kýnge deyin Shynghys handy qaralap kele jatqanymyzgha qayran qalady, týrkilik dúrys týsinik qalyptasatyn kezeng jetkenin ashyna aitady.

Kýni býginge deyin barlyq oqulyqtarymyz da tek qana Shynghys handy jaulaushy retinde qaralau maqsatynda sabaq beredi. Aytalyq, qolymyzgha aldymen ilikkkeni  7-synyp oqulyghy «Orta ghasyrdaghy Qazaqstan tarihy». «Mongholdardyng Qazaqstan jerin jaulap aluy» degen taqyryp bar.  (Almaty «Atamúra» -2012j. 96-bet). Dәl osy taqyryp ayasynda oqushy: «Sonda biz Joshy qúrghan Altyn orda handyghynyng 750 jyldyghyn ne ýshin toylap jatyrmyz. Olardyng bizdi jaulap alghandyghynyng 750 jyldyghy emes pe?» dese, ne dep jauap berer edik!?

Olay bolsa, tarihy túlghalar turaly zertteulerge barghanda bir memlekettin, bir qoghamnyng mýddesi ayasynda jazylghan әdebiyetterdi birden qabylday salmay, oghan saraptamalyq kózqarastarmen qarauymyz kerek. Tipti barlyq tarihy әdebiyetterdi qarastyruda orys tildi materialdardy ghana negiz etetin búghaulyq oidan shyghyp, erkin oimen shyndyqty izdesek, talay nәrsege kóz jetkizemiz. Ghylymnyng talaby ghylymy әdebiyetterdi paydalanu bolsa da, keyde auyz әdebiyeti ýlgilerin, halyqtyq shejire, jergilikti tarih syndy san tarauly izdenu baghytynan da qajetti taqyrtardyng baghyt-baghdary shyghyp otyratyndyghynda nazargha alu kerek.

Otyrar turaly keybir aghalarymyz kenirdegi jyrtylghansha aiqaylap: «Shynghys han Orta Aziyagha әsirese bizding elge ýlken qasiret alyp kelgen. Mәselen, alysqa barmay- aq Otyrardy alayyq. Sonyng barlyghyn qúrtqan kim? Jermen jeksen etken kim? Shynghys han, Shynghys hannyng әskerleri» degendi qaytalay beredi. Jay ghana adam emes, әdebiyet nemese tarih ainalasynda jýrgen azamattardyng auzynan shyqqan sóz talay qúlaqqa jetedi. Aq-qarasyn aiyryp ýlgermeytin dýrmekshil top keyde ózgening aitqanyn aqiqat sanap adasyp jatady.

Bizding kitabymyzdyng taqyryby ayasynan qaraghanda, Shynghys jәne Otyrar turaly bayanymyz negizgi taqyryptan alshaqtap ketkendey kórinui mýmkin. Alayda, kitabymyzdyng basynan bergi bayandaularda, әdebiyetterde kórinis tapqanynday «týbir bir – týrki birligi» iydeyasynan qaraghanda, Maghjan, Shәkerimder maqtap jyr shygharghan Shynghys bizding alpysynshy atamyzdan qiylysatyn jaqyn tuysymyz. Aytpaqshy, ol zamandarda, keyingiler Shynghys handy tәueldep, «jekeshelendirip» jýrgendey «monghol», «qazaq» degen úghym mýldemge joq, Oghyz úldarynyng qúramynda aghayyndy әulet bolyp ortaq kýn keship jatqanbyz.

Naqtylap aitqanda, Shynghys bizding «jauymyz emes», bizdi «qúrtpaq bolghan» da joq. Ejelgi týrki úldary «aspanda tәnri, jerde týrki» dep ózderin asqaq, ór ústap, týrki júrtyn әlemning qojasy sezingeni sekildi asau qan Shynghystyng boyynda da bar edi. Dalanyng әmirine, jýrekting yrqyna kónbeytin sol kókjaldyq oghan әlemdi jaulaudy nәsip etti. Óltiru, joy, qiratu ýshin emes, biriktiru ýshin; keshegi biz armandaghan «komunizim elesindey» el qúru ýshin; әdildikti ýstem etip, bar pendeni tәnrining qúldary retinde ortaq baqytty ómirge ie etu ýshin kýresti. Jer betinde jamandyq, tensizdik, teksizdik bolmauy kerek, ony jonymyz, halyqtardyng terezesin tenestiruimiz qajet dep eseptedi.

Óz basym, óz basym emes, әkem jәne әkemning aghalary Altay dalasyndaghy Shynghystyng songhy bekzat úldaryn óz kózderimen kórdi. «Óz basym» dep bastaghanym – óz basym sol hanzadalardy kózimen kórgen talay qartty kórip, әngimesin et qúlaghymmen estigenimdi aitqanym. Sonyng biri Shәriphan Kógedaev deytin qara kókting túqymy bolatyn. Arghy atasy Shynghystan bastau alyp, odan keyin Ábilmәmbet – Ábilpeyiz – Kógeday – Ajy – Qasymhan – Jenishan – Shәriphan bolyp jalghasady. Ótken ghasyrdyng songhy jarymyndaghy arghy betting Altay shaldary «Shәriphan» dese ishken asyn jerge qoyatyn.

Shәriphan syndy asyldy qúrtqan qytay әkimshiligine qarsy shapqan Ospan sarbazdary:

Jan tua ma jalghanda Shәriphanday,
Sәule shashqan halqyna jaryq tanday.
Mәnkey, Aqyt, Haleldi taghy óltirdi,
Jan jaghady Qytaygha endi qanday?! – dep úrandap kýreske attanyp edi. (J.Shәkenúly «Ospan batyr jәne Shyghys Týrkistan mәseleleri», Almaty, «Nur print» baspasy, 2019 jyl. 254 bet)

Halyqshyldyghyna, әdiletshildigine, shynshyldyghyna, qara basyn esh oilamaytyn aqsýiek bekzadalyghyna tәnti bop, tamsana әngime qozghaytyn qarttar. Sonday әngimelerge shólim әbden qanghasyn mende tanyrqay tamsanyp: «sonda Shәriphannyng babasy – qazaq handary, olardyng atasy Joshy, Shynghys qanday boldy eken?» dep qiyal quatynmyn. Kóz aldymda aq boz at mingen, aq sauyt kiygen, jany aq, tәni aq, jýregi de aq, tau mýsindi takappar úldar «kýldirde kýldir kisinetip» shauyp jýretin.

Keyin oqydyq, toqydyq, qiyalym aldamapty. Men qyzyldar somdaghan obrazdardy emes, músylman týrkilerining taza elesin kórippin. Dәm búiyryp Shynghys, Túghyryl jortqan qúba jondardy basyp, eski izderge ýnilgenimde men sezingen túlghalar túlparynyng dýbiri qúlaghyma qayta janghyryqty. Týrkiyagha da bardym. Sonda bayqaghanym, úlanqayyr – shyghysy Mongholiyadan bastalghan Bayqal, Alatau, Altaydy óz ishine alghan, batysy Kaspiyge deyin sozylghan keng ólke bir ghana atanyng bir ghana mekenindey elestep, onyng alysqa ketken oghlandary – týrikter ekenin týsinu boldy.

2012 jyly qyrkýiekte Mogholiyagha, Úlanbatorgha barghan saparymda, tarihshy, marqúm Islam Qabyshúlynyng – 1972 jyly týrik jazushysy Áziz Nesinning monghol jerindegi atajúrtyna alghash kelgen saparynda Tonykoktyng tasyn qúshaqtap: «qayran, babalarym-ay!» dep jylaghanyn aitqany bar. Býninde týrkiyadaghy ghasyrlyq jasqa kelgen qarttar: «ata júrtymyz Altay» dep jylaytyn kórinedi. Tipti aldynghy lek kóshting artynan qara tartyp onda barghan týriktengen túrghaqtar men qazaq kereylerining tarihy da talay tom.

IYә, sóitip, taghdyr jeli bizdi taryday shashty.

Maqúl-aq, kóne ghasyrlar ketsin, endi, «jana ghasyrdaghy týrkiler túqymy bir-birimizben nege jauyghamyz? Bir-birimizdi jauyqtyrghan basty sebepter ne? – dep shimaylargha ýnildik.

Bizding dalada ýsh qana iz jatyr – týrki, orys, qytay. Ekeui ejelgi imperiyasyn saqtap, ornynda otyn jaghyp, týtinin týtetip otyr. Biz siyrdyng býiregindey bólinip ketkenbiz. Alalyghymyzdy paydalanyp, týbimizge jetken ana ekeui – orys pen qytay. Mústafa Kemal Ata týrikting sózimen aitqanda «dos kórshimiz». Ata týrik demekshi, ol jaryqtyqtyng sondaghy әngimesi eske oralady:

Týrkiya Respublikasynyng negizin qalaghan, on bes jyl boyy onyng túnghysh Preziydenti bolghan Mústafa Kemal Atatýrik (1881-1938) 1933 jyldyng kýzinde (onda Qazan tónkerisine 16 jyl, KSRO-nyng qúrylghanyna 11 jyl tolghan edi), yaghny Týrkiya Respublikasynyng jariyalanghanyna on jyl toluyna oray sóilegen sózinde asa kóregendikpen bylay degen eken:  ...Býgin kenestik Resey – dosymyz, kórshimiz, odaqtasymyz. Búl dostyqqa býgin múqtajbyz. Biraq erteng ne bolaryn eshkim de kesip aita almaydy. Dәl Osman imperiyasy siyaqty ol da ydyrauy mýmkin. Býgin uysyna qysyp ústap otyrghan halyqtar uysynan shyghyp ketui mýmkin. Álem sonda bir tepe-tendikke jetedi. Mine, sol kezde Týrkiya ne isteytinin biluge tiyis. Osy «dosymyzdyn» biyliginde bizding tili bir, nanym-senimi bir tuys bauyrlarymyz bar. Solargha qol úshyn beruge dayyn boluymyz qajet. Dayyn bolu degen sóz sol kýndi kýtip otyru degen sóz emes, dayyndauymyz kerek.  Halyqtar búghan qalay dayyndalady. Ruhany kópirlerin kýsheyte otyryp dayyndalady. Til – bir kópir, tarih – bir kópir, nanym-senim (din) – bir kópir. Býgin biz olardan  til túrghysynan da, salt-dәstýr jóninen de, tarihy baylanystar salasynan da ajyrap, óte alys qalyp qoydyq. Biz túrghan beles dúrys pa, olar túrghan jer dúrys pa, múny eseptep jatudyng paydasy joq. Olardyng bizge jaqyndasuyn kýte almaymyz. Bizding olargha jaqyndasuymyz qajet. Tarihy baylanys ornatuymyz kerek. Foliklorlyq baylanys ornatuymyz kerek. Búlardy kim isteydi. Áriyne, biz! Ózderiniz kórip otyrsyzdar, til qoghamyn, tarih qoghamyn úiymdastyryp jatyrmyz. Tilimizdi solardyng tiline jaqyndatugha, sóitip, bir-birimizdi onayyraq týsinetin jaghdayda jetuge tyrysudamyz. Tarihymyzdy da solargha jaqyndatugha tyrysyp jatyrmyz. Ortaq tarih jasaudyng sonyndamyz. Biraq búl jaydan-jay jasalmaydy. Atyn qoya salumen jasalmaydy. Múnyng bәri memleketter men halyqtardyng tereng oi-pikirlerining nәtiyjesi boluy kerek. Estuimizshe, keybir kelte oily kisiler: «Patshanyng júmysy joq pa, tilmen, tarihpen ainalysa bastaghany nesi?» deytin kórinedi, sóz joq, júmysym basymnan asady. Men býgingi ozyq Týrkiyany qúrugha qalay tyrysyp jatsam, ertengi Týrkiyanyng negizin qalaugha da sonshalyqty mәn berip jatyrmyn. Osy jasaghandarymnyng bәri – eshbir basqa halyqqa dúshpandyq emes. Beybitshilikti jaqtaymyz. Beybitshilikti jaqtap qala beremiz. Biraq ózgeristerine de dayyn boluymyz kerek...» («Egemen Qazaqstan» gazeti, 1994, 2 tamyz).

Úzaq-sonar әngimeni, nege qaytaladyq! Mongholdanghan týrkilerge – týbimiz bir bauyrlarymyzgha bizde osy sózderdi aitqymyz keledi. «Qyzym saghan aitam, kelinim sen tynda!» – qazaghymda qúlaghyna ilsin, basqa týrkilerde múny bilsin!

Jer betindegi adamdar, taypalar bir-birine jau bolyp tumaydy, jaulyq uaqyttyq mýddeler qaqtyghysynyng kórinisi. «Ótkenge salauat, qalghangha bereket» deytin eski kýnning ataly sózine baghynsaq, aitqanymyzdan aitarymyz kóp.

Sóitip, sóz búidasyn iriksek, qazaqty da, Otyrardy da Shynghys han oirandaghan joq degen pәtuәmizding mәnisi óz júmbaghyn sheshti dep oilaymyz.

Jәdy Shәkenúly,

jazushy, akademiyk.

Abai.kz