Qoghamnyng týrli damu joldary bar. Adamzat tarihynan totalitarizm, demokratiya, anarhizm tәrizdi basqa da kóptegen kórinisterdi jii kóruge bolady. Búlardyng aiyrmashylyghy nede? Olardyng payda bolu sebepteri qanday? Ruhany janghyru barysynda bizge qanday joldy tandau kerek? Býgingi ótkinshi dәuirde biz ýshin búl súraqtardyng manyzy ýlken. 

Búl súraqtardyng jauabyn hakim Abay múrasynan taba alamyz. Olardyng jauaby әlemning jalpy zandylyqtarymen tikeley baylanysty eken.   

Abay ózining otyz segizinshi sózinde Alla taghala birtútas jәne Onyng bir kórinisi ghalam ekenin bildiredi. «Ol «bir» degen sóz Alla taghala ghalamnyng ishinde, ghalam Alla taghalanyng ishinde», – deydi ghúlama. Ghalam Alla taghalanyng ishinde jәne ol ghalamdy Alla taghalanyng Ózi jaratqan bolsa, onda Jaratushy men jaratylghan – bir. Búl birlikte, yaghny búl ghalamda eshqanday kemshilik joq. Býkil bolmys ómiri sheksiz ýilesimdik kórinisi. Búl aqiqatty qorshaghan ortagha kónil bólip, oy jýiesinen ótkizgen adamnyng qaysysy bolsa da kóre alady. 

Adamzat bolmystyng bir bóligi, endeshe onyng ómiri de ýilesimdi boluy kerek. Osylay Abay adamzat ómirining ýilesimdi jәne eshbir kemshiligi joq kemeldi ekenine dәlel keltirgendey bolady. Onyng dәleli: adamzat – Alla taghala kemshiliksiz  jaratqan bolmystyng bir bóligi. Búl dau tudyrmaytyn aqiqat jәne kemeldilik sharty. Biraq, is jýzinde barlyghy kerisinshe. Ókinishke qaray, adamzat ómiri búl ýilesimdilikten auytqyp, ol kemeldilikten aiyrylyp jatady. Ýlken imperiyalar qúldyrap, ydyrap, al adam ómiri qayghy-qasiret, zorlyq-zombylyq, әdiletsizdikke jii úshyraydy.   

Múny qalay týsinuge bolady? Ýilesimdi bolmysta osynsha kemshilikting   boluy ne sebepten? 

Áriyne, búl óte manyzdy súraq. Bolmystyng tereng syryn qamtityn búl kýrdeli súraqtargha Abay múrasy jauap beredi. 

Hakim Abay otyz segizinshi sózinde adam balasynyng basqa jan iyelerinen aiyrmashylyghyn jәne artyqshylyghyn týsindire kelip, oghan erekshe aqyl-es pen erik berilgenin jazady. Búl erekshelikter basqa jan iyelerinde joq. Biraq adam balasy osy artyqshylyghyn dúrys paydalana almay, keyde bolmys ýilesimdiligin búzady. Yaghni, adamnyng qayghy-qasireti onyng ózinen! 

Onyng sebebi nede? Nege adam osynsha qatelikter jiberedi? 

Onyng sebebi adam bolmysynda jatyr. Abay qyryq ýshinshi sózinde «Adam úghyly eki nәrseden: biri – tәn, biri – jan» deydi. Yaghni, adam tәn men jannan, yaghny ruhany jәne zattyq bolmystan qúralady. Jetinshi sózinde Abay osyghan baylanysty búl eki bolmys jan qúmary jәne tәn qúmaryn tudyratynyn jazady. Adamgha búl ekeui de kerek. Bireuinsiz ekinshisi ómir sýre almaydy. Biraq ekeuining arasynda ýlken aiyrmashylyq bar: qúndylyqtary eki basqa, tipti qarama-qarsy, sondyqtan olar ýnemi bir-birimen kýreste. Adam ózin janmen balaghanda jan qúmary әser etip, ol ruhany biyikke kóterile alady. Al tәnmen balaghanda – ony tәn qúmary jenip, týrli kýnәli isterge baryp, hayuannan da tómen qúldyrap ketedi.  Ómirding barlyq kórinisteri men qoghamdaghy qayshylyqtar sebebi, mine osy jan qúmary men tәn qúmarynyng ózara baylanysy men olardyng kýresinde jatyr. 

Ruhany bolmys mәngilikti, bilimge toly jәne lәzzatty. Sondyqtan jan qúmaryndaghy adamnyng ómiri auru-syrqausyz, úzaq; oi-órisi bolmystyng týpki syryn týsinetin teren; ómiri quanyshqa toly jәne baqytty. Zattyq bolmys, kerisinshe, – ýnemi ózgeriste jәne uaqytsha; nadandyq pen qatelikting qúrsauynda; ómiri týrli qiyndyqtar men qasiretke toly. Sondyqtan tәn qúmary nәpsiqúmarlyqqa ainalyp, adamdar týrli auru-syrqaudyn, oi-óristing tarlyghynan ómiri qysqa, әri baqytsyz bolyp, tirshilik shyrghalanynan shygha almay qalady. Yaghni, jan qúmary basqarghanda  – adamzat qoghamy órkeniyet jolynda, al tәn qúmary basqarghanda – kerisinshe, oghan qarama-qarsy, qúldyrau jolyna bet alady. 

Adamdardyng jan qúmaryn úmytyp, tәn qúmaryna beriluining sebebi nede? Sebebi ózderining sana-sezimderining tómendiginen olar ózderin tәnmen balap, jan qúmaryn tәn arqyly alghysy keledi. Jan túnshyghyp, nәpsiqúmarlyq biylep ketedi. Búdan shyghu joly – ruhany janghyru arqyly jandy tazartyp, jýrek kózin ashu. Osylay adam balasy jetilu jolyna bet búrady.    

Jan qúmary men tәn qúmarynyng ózara kýresine baylanysty qogham ómirinde eki jol payda bolady. Biri – tabighy jol. Búl jol – bolmyspen ýilesken, jan qúmary basqarghan erkindik joly. Ekinshisi – adamdar ózderining aqyl-esimen oilap  shygharghan jasandy jol. Búl jol – qatang tәrtipti kerek qylatyn, erikti tejeytin jol. Adamzat qoghamynyng órkeniyeti osy eki joldyng arasynda jәne onyng damuy, yaghny ruhany janghyruy, olardyng ýilesimdiligine baylanysty bolady. 

Sonymen, qoghamnyng negizi adam bolghandyqtan, onyng órkendeui, nemese qúldyrauy da adamnyng erkindigi men qatang tәrtipke baylanysty eken. 

Erkindik – jan qúmaryn qandyrudyng negizgi  sharty. Erkindik – jan qasiyeti, adamnyng ýnemi úmtylatyn sheksiz armany. Adam ýshin ol eng qymbat jәne eng ýlken qúndylyq. Sondyqtan erkindik ýshin adam janyn pida etip týrli әreketterge barady. Revolusiya, ne bolmasa týrli tónkerister erkindik ýshin bolady. Olar erkindik shektelgen qoghamnyng kórinisi. Adamdar osylay týrli qarsylyqtar men kóterilis arqyly erkindikke qol jetkizedi. Demokratiya ornaydy. Adamdar bostandyq alyp, jan kýizelisinen arylyp, ruhany jetiluge mýmkindik alady. Biraq erkindikting de óz shegi bar. Erkindikti dúrys paydalanbay, jan qúmary emes, tәn qúmary ýshin qoldanghanda erkindik ózining keri nәtiyjesin berui mýmkin. Osylay demokratiya anarhiyagha ainalyp ketedi. Anarhiya degenimiz adamdardy esh nәrsege mәjbýrlemeu, qarym-qatynastyng erkindigine negizdelgen, basqarusyz shynayy qoghamdyq tәrtip ornatu. Biraq, ókinishke qaray, múnday týsinik adamnyng tәn qúmaryn eskermeydi. Sondyqtan, anarhiya – iske aspaytyn utopiya. Adam bostandyq alghan son, ózining ruhany nadandyghynan endi tәn arqyly baqyt izdeuge beriledi. Osylay adamnyng nәpsiqúmarylyghy ósip, qogham basqarusyz bolghandyqtan, tәrtipsizdik, haos payda bolady. Ómirding ýilesimdiligi búzylyp, qogham beybereket bolady. Múnday kórinisti barlyq tónkeris, revolusiyadan keyingi jaghdaydan kóruge bolady. Kenes Odaghy ydyraghannan keyingi toqsanynshy jyldary elimizde bolghan jaghdaylar búghan jaqsy dәlel. Tәrtipting әlsiregenin paydalanyp, týrli toptar qogham baylyghyn talan-tarajgha saldy. Elde zorlyq-zombylyq, reket tәrizdi  týrli bassyzdyqtar úlghayyp, jan kýizeliske úshyrady. Múnday jaghday egemendi bolghan barlyq elderde kórinis tapty. Qylmysty toqtatatyn qatang tәrtipting manyzyn el osy kezde týsindi. Taghy bir mysal – Kenes Odaghynyng alghashqy jyldary. Revolusiyadan keyin búrynghy jýie joyylyp, anarhiya ornady.  Qylmyskerler kóbeyip, elding beybereketi shyqty. Búl jaghday kommunisterdi 1918-1922 jyldary tәrtip ornatu ýshin «Qyzyl terror» dep atalghan kýres úiymdastyrugha mәjbýr etti. Revoisiya jaularyn auyzdyqtap, qoghamdy bir qalypqa keltiru ýshin olar osynday qatang sharalargha barghan edi. 

Qatang tәrtip – qoghamdy rettep, jýieleu joly. Biraq, erkindikti shektep, tek qana qatang tәrtip ornatu – mәseleni sheshu joly emes. Búl totalitarlyq әdis. Totalitarlyq әdispen qatang tәrtip ornatugha bolady. Búl әdiste negizgi qozghaushy kýsh – qorqynysh. Qoghamdy bir jýiege keltirude búl jol әuelde óte tiyimdi. Biraq óte ýlken kemshiligi bar: erikti shektep, adamnyng ruhyn túnshyqtyrady. Totalitarizm ornaghan memlekette qogham ómirining barlyq salasy biylikting baqylauynda bolyp, adam bostandyghy men konstitusiyalyq qúqyqtary joyylady, oppozisiya men ózge sayasy oy ókilderi sayasy qughyn-sýrginge úshyratylady. Oy erkindigi joyylyp, jan kýizeliske úshyraydy. Býkil júrt ruhany jәne zattyq kýizeliske úshyrap, ar-namys, qayrat-jigerden airylyp, qoy minezdi bolyp ketedi. Al qoghamda әdilettik ayaqqa basylyp, korrupsiya, jemqorlyq kýsh alyp, memleket qúldyrau jolyna týsedi. Totalitarlyq jýieni jeke adamdar, ne bolmasa belgili bir partiya basqarady. Býkil halyqty  ózine tolyq baghyndyryp alghanda sheksiz biylikke jetken onday adamdar óz qamyn ghana oilap, adamgershilik qasiyetterden airylyp tirangha ainalady. Ózining mingen sýiikti atyn Insitatany konsul etip taghayyndaghan Rimning imperatory Kaligula búghan jaqsy mysal bolady. Býkil el azyp-tozyp, ruhany qúldyrau jolynda. Taghy bir mysal ótkendegi  Kenes Odaghy. Álemdegi qúdiretti totalitarlyq memleket jetpis jylday ghana ómir sýrip jyldam ydyrap ketti.  

Demokratiya joly – tyghyryqtan shyghu joly. Jan qúmary men tәn qúmarynan shyghatyn erkindik pen qatang tәrtip – qogham ómirining eki bastauy. Ruhany janghyrudyng sәttiligi osy eki bastaudyng ózara ýilesimdiligine baylanysty. Búlar qústyng eki qanaty tәrizdi. Eger qústyng bir qanaty әlsirese, ol úshqan baghytynan auytqyp ketui mýmkin. Sol siyaqty búl eki bastaudyng biri әlsirese qogham ómiri ýilespey, beybereket bolyp, órkeniyet jolynan shyghyp ketedi. Demokratiya degenimiz – adam erkindigi men qatang tәrtipting ýilesimdiligi. Osylay tәn qúmary men jan qúmaryn ózara ýilestirip, qoghamdy órkeniyetting sara jolyna salugha bolady. 

Memleketting damu dәrejesi osy ýilesimdilikting dengeyine baylanysty.

Demokratiya erkindik pen qatang tәrtiptin, yaghny anarhiya men totalitarizmning arasyndaghy nýkte deytin bolsaq, osy nýktening qay jaqqa auytquyna baylanysty qogham ómiri ózgerip otyrady. Eger nýkte teng ortada jatsa, onday demokratiya ózining shynyna jetip, qogham órkeniyetting sara jolynda. Búl qogham ómirining eng tiyimdi shaghy. Biraq uaqyt yqpalymen búl nýktening orny bir orynda túrmay, birde olay, birde búlay bolyp, qúbylyp otyrady. Nýkte erkindik jaghyna auytqyghanda, qoghamda tәrtip әlsirep, anarhiya kýsh alyp ketedi. Osylay erkindik basym bolyp, demokratiya anarhiyagha ainalady. Al nýkte qatang tәrtip jaghyna auytqyghanda, tәrtip erikti túnshyqtyryp, qogham totalitarlyq baghyt alyp, demokratiya totalitarizmge ainalady. Osylay qogham ómirining qanday kórinisi bolsa da osy nýktenin, yaghny demokratiya dengeymen baghalaugha bolady. Demokratiya dengeyi – qogham ainasy.

Sonymen, qogham ómirin basqaruda tiyimdi negizgi jol – demokratiyalyq jol. Demokratiya – erkindik. Biraq qatang tәrtip ayasyndaghy erkindik. Demokratiyalyq elde erkindik pen qatang tәrtip ýilesimdi boluy kerek. Ýilesimdilik joyylghanda elding berekesi ketedi. 

Endi osy jýielerding ómirdegi kórinisine toqtalayyq. 

Totalitarlyq jýiening iske asuy ýshin býkil halyq qoldaytyn óte joghary iydeya (Kenes Odaghyndaghy kommunizm iydeyasy tәrizdi) jәne soghan shabyttandyryp eldi biriktiretin adam kerek. Joghary iydeyamen shabyttanghan halyq qiynshylyqtargha tózip, qogham tez arada órkeniyetting alghy shebine shygha alady. Qatang tәrtip esh qiynshylyqsyz ornaydy. Biraq jan qúmary shektelgendikten, ruhany suattan aiyrylghan múnday qogham ózining belgili bir dengeyinen asa almaydy. Erkinen aiyrylghan adam namys-jigerden júrday bolyp, jýnjip,  aidaghangha kóngish qoy tәrizdi bolady. Olar turaly Abay «Zamangha jaman kýilemek, Zamana ony iylemek» deydi. Bir sózben aitqanda, tobyrgha ainalady. Osynday kórinisti býgingi totalitarlyq Týrkmenstan men Soltýstik Koreya kórsetip otyr. Soltýstik jәne Ontýstik Koreyanyng ekeuinde de bolghan bir adam «Totalitarlyq Soltýstik Koreyada kóshede polisiyadan ayaq alyp jýre almaysyn, al demokratiyalyq Ontýstik Koreyada poliyseydi izep taba almaysyn» dep tang qalady. Demokratiya ornaghan elde qúqyq saqtaytyn organdardar әdiletke qyzmet etedi jәne  olardyng sany totalitarlyq elmen salystyrghanda óte azghana.  

Sonymen, eng tiyimdi jýie – demokratiya. Múnday qoghamda el basqarushy adamnyng róli óte ýlken. «Kóp shuyldaq ne tabar, Biylemese bir kemel?» deydi Abay. «Kemel» arabtyng «әl insan әl kamiyl» degen sózindegi «kemel adam» degen úghymdy bildiretinin eskersek, búl sózding qanday joghary mәni baryn kóremiz. Kemel adam – kemshiligi joq tolyq adam. Onday adamdar siyrek kezdesedi. Kóp shuyldaqty, yaghny kópshilikti osynday adamdar basqarghanda qoghamda erkindik pen tәrtip ýilesimge keledi. Týrkiyany Kemal Atatýrik, AQSh-ty Dj.Vashington tәrizdi osynday adamdar demokratiya ornatyp, órkeniyet jolyna salghan. Qazirgi zamanda Týrkiya týrik elderinin, al AQSh býkil dýniyejýzi elderining aldynghy sabynda.  Múnday qoghamdy Abay «Jaghasy jaylau ol bir kól» dep baghalaydy. Kemel basshy halyqtyng aldynda jýredi. 

Danyshpan Abay kemel basshynyng qogham ómirindegi rólin bylay dep joghary baghalaydy.

Edinisa – jaqsysy,

Ergen eli beyne nól.

Edinisa nólsiz-aq,

Óz basyndyq bolar sol.

Edinisa ketkende,

Ne bolady ónkey nól?

Kópshilik qauym kemel basshygha eredi, ony ýlgi tútyp, teneluge úmtylady. Basshy qatan, әri әdil, eng bastysy – jany taza abzal adam boluy kerek. Maqsaty – algha úmtylyp, eldi sonyna ertu. Eger artyna qaraylap, tobyrdyng kónilin aulap, onyng soyylyn soqsa, qoghamdaghy ozbyrlar kýsh alyp, el ishi irip-shirip, qúldyrau jolyna týsedi. Al basshynyng ózi adamgershilik qaghidalaryn búzyp, qylmys isterge barsa, onday qoghamnyng ruhany jetilui qiynnyng qiyny, tipti mýmkin emes. Kópshilik qauymnyng sana-sezimi tәn dengeyinde. Sondyqtan onday kópshilikti «...kópte aqyl joq. Ebin tap ta, jónge sal» dep týsindiredi Abay. 

Adamzat tarihynda kemel adamnyng qoghamgha әseri turaly kóptegen mysaldar bar. Olardyng eng aldynda payghambarlar men әuliyeler túr. Múnday adamdardy Abay otyz segizinshi sózinde adamzattyng ústazdary dep baghalaydy. Olardyng ómiri erekshe. Olar ózderining jan tazalyghy arqasynda qarapayym adamdy ózine sendirip, sonyna erte bildi. Kópshilik qauym ýlgi alatyn nysana, úmtylatyn dengey, jol kórsetetin shamshyraq boldy. Osylay dinning negizi qalanyp, býkil adamzat jana ruhany dengeyge kóterilip otyrdy. Múhammed payghambarymyz (s.gh.s.) islam dinin taratyp adamzatty ruhany jana dengeyge kóterse, al әulie Mýsirәli Tәuke han túsynda  ózining ruhany quatymen qazaq halqyn erkindik jolyna biriktirip, jonghar shapqynshylyghyna toytarys berdi. 

Ókinishke oray, býgingi kýnderi joghary iydeya men soghan sәikes basshy adamnyng tabyluy óte qiyn. Ómir osyny kórsetip otyr. Birinshiden, ruhany jaghdayy jútau, órkeniyeti jetilmegen memlekette halyq eshbir joghary iydeyany qabylday almaydy. Ekinshiden, qazirgi qoghamdaghy sayasiy-әleumettik jaghdaygha baylanysty halyqqa ýlgi bolatyn, adamgershiligi joghary, elge kirshiksiz qyzmet etetin taza adamnyng tabyluy óte qiyn. Qanday adal basshy bolsa da uaqyt yqpalymen ony kezinde jeke basynyng qamy jenip, tura joldan auytqyp ketetinin ómir ózi kórsetip otyr. Múnday basshylar halyq qoldauynan aiyrylady. Halyqtyng narazylyghy tuyp, qogham odan da tómen qúldyraydy. 

Sonymen, Abay iliminen ruhany janghyru jýiesin kóremiz. Ol jýie – demokratiya. Órkeniyetting teoriyalyq negizi – tәrtip pen erkindikting ýilesimdiligi. Demokratiya degenimiz, mine, osy. Tek qana demokratiyalyq elde ghana әrkim ózin erkin sezinedi, ómiri baqytty bolady. 

Qatang tәrtipti qalay saqtaugha bolady? Bizding elde tәrtip ornatu, әsirese korrupsiyany jenu ýshin ýlken kýsh júmsalyp otyr. Biraq nәtiyje joq. Korrupsiya jeniluding ornyna kýnnen-kýnge kýsh alyp, býgingi kýnderi býkil qoghamdy jaulap aldy. Qatang tәrtip ornatudyng qanday joly bar? Ol ýshin moratoriya jariyalanghan eng auyr jazany – ólim jazasyn, qayta qalpyna keltiru kerek. Ólim – eng ýlken qorqynysh. Búl tabighy zandylyq. Eger adam osy zandylyqtan qorqatyn bolsa, onda ol eng auyr qylmysqa eshuaqytta barmaydy. Býgingi kýnderi ýlken basshylar milliondaghan aqshany qaltasyna basyp, týrmege týsip jatyr. Biraq olar biraz jyldan keyin aqshanyng kýshimen tez qútylyp ketetinin jaqsy biledi. Korrupsiya jaylaghan bizdin  zamanda qanday jazadan bolsa da qútylugha bolatynyn olar jaqsy biledi. Solardy kórip, ýlgi alghan qarapayym halyq búl qúbylysqa әbden kóndi. Qoghamdaghy korrupsiya, paraqorlyq etek alghany sonshalyqty, qarapayym adamgha búl qúbylys soraqy emes, ýirenshikti tәrizdi. Múnday jolmen korrupsiyany jenu mýmkin emes. Jenu joly – qatang tәrtip. Basqa jol joq. Mysaly demokratiyasy damyghan AQSh, Germaniya, Japoniya tәrizdi elderde qatang tәrtip ornaghan. Búlardyng osynday jedel jetilulerining sebebi nede? Sebebi, búl elderde tolyq erkindik bar, sonymen birge qatang tәrtip ornatylghan. Ádiletti ayaqqa basqandar óte qatang jazagha tartylady. Osylay adamnyng ruhany janghyruyna jaqsy jaghday jasalghan.

Sóz sonynda, demokratiyanyng bir kórinisi – islam dini desek te bolady. Islam dininde adamgha tolyq erkindik beriledi, biraq din jolyn búzghandar qatang jazagha tartylady. Islam dininde adamnyng ómiri bir jýiege keltirilgen jәne qatang tәrtip bar. Búl ruhany janghyru sharty. Býgingi kýnderi islam dinining býkil dýnie jýzine keninen jayyla bastaghany osynyng bir dәleli bolsa kerek. Osyghan oray, tipti keyingi kezderi «Europanyng týsi ózgerip bara jatyr» degen qaghida payda boldy. 

Demokratiya degenimiz – erkindik pen qatang tәrtipting ýilesimdiligi. 

Dosym Omarov,

abaytanushy, teolog ghalym 

Abai.kz