Qazaqstan Respublikasynyng «Memlekettik til turaly» zanynyng J O B A S Y
Qazaqstan Respublikasynyng «Memlekettik til turaly» zanynyn
J O B A S Y
Qazaqstannyng territoriyalyq tútastyghynyng jәne últ mәdeniyetining saqtaluy men damuynyn basty sharty - qazaq tili bolyp tabylady.
Osy Zang qasiyetti qazaq jerin mekendeytin, qazaq halqynyng mәdeniyetin jәne últtyq bolmysyn syilaytyn әrbir azamattyn, onyng konstitusiyalyq paryzy - Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tilin mengeruin jәne qazaq tilining respublikanyng barlyq aumaghynda tolyq kólemde qoldanyluyn, Qazaqstan azamattarynyng memlekettik tildi qoldanu qúqyqtaryn qamtamasyz etuge baghyttalghan.
I Tarau. Jalpy erejeler
1-bap. Negizgi úghymdar
Osy Zanda mynaday negizgi úghymdar paydalanylady:
1) etnikalyq top - ózining tarihy otanynan tysqary elde túryp jatqan etnostyng bir bóligi;
Qazaqstan Respublikasynyng «Memlekettik til turaly» zanynyn
J O B A S Y
Qazaqstannyng territoriyalyq tútastyghynyng jәne últ mәdeniyetining saqtaluy men damuynyn basty sharty - qazaq tili bolyp tabylady.
Osy Zang qasiyetti qazaq jerin mekendeytin, qazaq halqynyng mәdeniyetin jәne últtyq bolmysyn syilaytyn әrbir azamattyn, onyng konstitusiyalyq paryzy - Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tilin mengeruin jәne qazaq tilining respublikanyng barlyq aumaghynda tolyq kólemde qoldanyluyn, Qazaqstan azamattarynyng memlekettik tildi qoldanu qúqyqtaryn qamtamasyz etuge baghyttalghan.
I Tarau. Jalpy erejeler
1-bap. Negizgi úghymdar
Osy Zanda mynaday negizgi úghymdar paydalanylady:
1) etnikalyq top - ózining tarihy otanynan tysqary elde túryp jatqan etnostyng bir bóligi;
2) etnikalyq top shoghyrlana túratyn eldi meken - jekelegen auyl-kent túrghyndarynyng 51 payyzynan astamyn bir ghana etnikalyq top qúraytyn eldi meken;
3) onomastika - til bilimining jalqy esimderdi, olardyng payda boluy men ózgeruining tarihyn zertteytin bir salasy;
4) orfografiya - dúrys jazu erejesi, sóilengen sózdi (sózder men grammatikalyq túlghalardy) jazbasha beru tәsilderining birizdiligin belgileytin erejeler jýiesi;
5) toponimika - onomastikanyng geografiyalyq nysandardyng ataularyn, olardyng payda boluy, ózgeru, qoldanylu zandylyqtaryn zertteytin bir salasy;
2-bap. Memlekettik til turaly zannama
Qazaqstan Respublikasynyng «Memlekettik til turaly» osy zany 1991 jyly 16 jeltoqsanda qabyldanghan «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigi turaly» Konstiusiyalyq Zanyna, Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyna negizdeledi.
Sonymen qatar 1990 jyly 25 qazanda qabyldanghan «Qazaq SSR Jogharghy Sovetining sheshimimen qabyldanghan «Qazaq SSR-ining memlekettik egemendigi turaly» Deklarasiyasy, 2010 jyly qabyldanghan «El birligi» doktrinasy jәne osy Zang men Qazaqstan Respublikasynyng ózge de qúqyqtyq aktilerinen túrady.
3-bap. Qazaqstan Respublikasynyng «Memlekettik til turaly» zanynyng mindeti
3.1 Qazaqstandaghy qoghamdyq qatynastardyng barlyq salasynda memlekettik tilding qoldanyluyn qamtamasyz etudi, qoghamda memlekettik tilge degen qajettilik tughyzudy qamtamasyz etedi..
3.2. Memlekettik tildegi terminologiyany jetildirip, onomastika júmystaryn retteydi.
3.3. Memlekettik tildi jetildirip, damytady jәne memlekettik tildik ortany qalyptastyrady. Qazaqstandaghy til sayasatyn naqtylau arqyly memlekettik tilding biriktirushi rólin arttyrady.
3.4. Memlekettik jәne ýkimettik emes úiymdar men jergilikti ózin ózi basqaru organdary qyzmetinde, halyqaralyq úiymdar men sheteldik úiym, kәsiporyndarda jәne birlesken kәsiporyndarda memlekettik tilding qoldanyluyn retteydi.
3.5. Osy Zang jeke adamdardyng arasyndaghy ózara qarym-qatynas tilin jәne diny qauymdar men birlestikterding is-sharalarynyng ótkizilu (jýrgizilu) tilin rettemeydi. Azmattardyng ózara qarym-qatynas tilin tandau qúqyghy bar.
3.6. Memlekettik tilding mindetti týrde qoldanyluy Qazaqstanda túratyn etnikalyq toptardyng óz tilderin paydalanu qúqyghyn joqqa shygharmaydy jәne ol tilderding abyroyy men bedeline núqsan keltirmeydi.
4-bap. Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tili
4.1. Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tili - qazaq tili.
4.2. Qazaqstan halqyn toptastyrudyng negizgi faktory bolyp tabylatyn memlekettik tildi mengeru - Qazaqstannyng әrbir azamatynyng mindeti.
5-bap. Qazaqstan Respublikasyndaghy etnikalyq toptardyng tili
5.1. Qazaqstanda túratyn etnikalyq toptar tilderining mәrtebeleri birdey bolyp tabylady. Olardyng eshqaysysyna zang jýzinde artyqshylyq berilmeydi. Ár etnos ókilderi óz ana tilinde sóileuge, ony damytugha tolyq erikti.
II Tarau. Memlekettik tilding qoldanyluy
Memlekettik til Qazaqstan Respublikasy Preziydenti qyzmetinde, QR zang shygharushy, atqarushy organdarynda, sot jýiesinde, jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynda, ýkimettik emes úiymdarda jәne búqaralyq aqparat qúraldarynda júmys jәne isqaghazdaryn jýrgizetin resmy til bolyp tabylady. Ózge tilder qoldanylghan jaghdayda, isqaghazdarynda ózge tildegi núsqamen qatar memlekettik tildegi núsqasy qosa berilui tiyis. Memlekettik tildegi is qaghaz týpnúsqa bolyp tabylady.
6-bap. Memlekettik tildi Preziydent qyzmetinde qoldanu
6.1. Preziydent bekitetin Konstitusiyalyq kýshi bar Zandar, Jarlyqtar, memlekettik baghdarlamalar men jobalar memlekettik tilde әzirlenip, jýrgiziledi.
6.2. Preziydent qyzmetining qúramyna kiretin agenttikter, komiytetter, komissiyalar, kenester óz júmystaryn memlekettik tilde jýrgizedi.
7-bap. Memlekettik tildi zang shygharushy organdarda qoldanu
7.1. QR Parlamentinde Zang jobalary memlekettik tilde әzirlenip, talqylanyp, qabyldanady.
7.2. QR parlamenti palatalarynyng jәne komiytetterining otyrystary memlekettik tilde jýrgiziledi.
8-bap. Memlekettik tildi QR atqarushy organdarynda qoldanu
8.1. QR Ýkimetinde dayyndalatyn Zang jobalary, baghdarlamalar, Qaulylar, Erejeler, Núsqaular t.b. qújattar memlekettik tilde dayyndalyp, bekitiledi.
8.2. QR ortalyq atqarushy organdary (ministrlikter, komiytetter, agenttikter) men jergilikti atqarushy organdary (oblys, audan) óz qyzmetinde isqaghazdaryn memlekettik tilde jýrgizedi.
8.3. QR Elektrondy ýkimet jýiesine aqparattyq tehnologiyanyng sony jetistikterin mindetti týrde memlekettik tilde qoldanysqa engizip, onyng barlyq dengeyde mýltiksiz qyzmet kórsetuin qamtamasyz etedi.
8.4. QR Prokuraturasy, ÚQK, IIM, Qorghanys ministrligi, tótenshe jaghdaylar ministrligi, qarjy polisiyasy, keden komiyteti óz júmystarynda isqaghazdaryn memlekettik tilde jýrgizedi.
9-bap. Memlekettik tilding QR Sot jýiesinde qoldanyluy
9.1. QR jogharghy soty óz júmysyna qajetti normativtik aktilerdi, Erejelerdi, Núsqaulardy, Sheshimderdi memlekettik tilde dayyndap, bekitedi.
9.2. QR oblystyq, qalalyq, audandyq jәne audanaralyq sottarynda, mamandandyrylghan sottarda is jýrgizu memlekettik tilde iske asyrylady. Sonymen qatar is jýrgizu ózge tilde ótken jaghdayda audarmashylar qyzmeti paydalanylyp, isqaghazdarynda memlekettik tilmen qatar ózge tildegi núsqasy qosa toltyryluy tiyis.
10-bap. Memlekettik tilding jergilikti ózin ózi basqaru organdary men kommersiyalyq emes úiymdarda qoldanyluy
QR-ynyng jergilikti ózin ózi basqaru organdary men kommersiyalyq emes úiymdarda memlekettik til qoldanylady.
11-bap. Memlekettik tilding búqaralyq aqparat qúraldarynda qoldanyluy
11.1. Búqaralyq aqparat qúraldarynda memlekettik tilge basymdylyq beriledi, biraq búl ózge tilderding qoldanyluyn shektemeydi. Qazaq tildik orta jasau jәne memlekettik tildi tolyqqandy qoldanu maqsatynda, telearnalardyng ózge tildegi barlyq habarlary, olardyng menshik týrine qaramastan, memlekettik tilde ilespe audarma arqyly beriluge mindetti.
11.2. Memlekettik tilde beriletin teleradio habarlary kórermenderding kórulerine jәne tyndauylaryna qolayly uaqytta berilu mindetti.
11.3. Memlekettik tildi ózge tilderding ekspansiyasynan qorghaudy qamtamasyz etu ýshin, respublika aumaghyna importtalatyn gazet-jurnaldar men baspa ónimderining jalpy kólemining arasalmaghy, ózge tilde 20 payyz, qazaq tilinde 80 payyz boluy shart.
11.4. Memleketting qarjysymen basylatyn ózge tildegi gazet-jurnaldardyng memlekettik tildegi núsqasy boluy mindetti. Ózin-ózi qarjylandyratyn ózge tildi búqaralyq aqparat qúraldaryna búl talap jýrmeydi.
12-bap. Memlekettik tilding kórneki aqparatta jәne jarnamada qoldanyluy
12.1. Qazaqstan aumaghynda jýrgiziletin barlyq týrdegi (formattaghy) kórneki aqparat, mindetti týrde memlekettik tilde jazylady, kórsetiledi. Etnikalyq toptar shoghyrlana ornalasqan eldi mekenderde memlekettik tilmen qatar sol etnikalyq toptyng tilining qoldanyluyna shekteu qoyylmaydy.
12.2. Menshik týrine qaramastan, Qazaqstan aumaghynda qyzmet isteytin barlyq búqaralyq aqparat qúraldaryndaghy jarnamalar memlekettik tilde beriledi. Qajettilik bolsa, jarnama mәtinderining audarmasy Qazaqstanda túratyn etnikalyq toptardyng tilinde de beriledi.
12.3. Qazaqstanda óndiriletin tauarlardyng arnayy mәlimetter kórsetilgen tauarlyq japsyrmalarynda, tanbalamalarynda, núsqaulyqtarynda memlekettik tilde qajetti aqparat bolugha tiyis. Tauarlardyng baghalary memlekettik tilde beriledi. Shetelde óndirilgen tauarlardyng arnayy mәlimetter kórsetilgen tauarlyq japsyrmalary, tanbalamalary, núsqaulyqtary importtaushy úiymdardyng qarajaty esebinen memlekettik tilindegi audarmasymen qamtamasyz etiledi.
13-bap. Memlekettik tilding bilim, ghylym, mәdeniyette qoldanyluy
13.1. Qazaqstanda mektepke deyingi balalar mekemelerinde oqytu men tәrbie memlekettik tilde jýrgiziledi, al basqa tilderde tәrbiyeleytin mektepke deyingi mekemelerde memlekettik tildi oqytu mindetti.
13.2. Balalar ýilerinde jәne olargha tenestirilgen, memleket qamqorlyghyndaghy úiymdar men mekemelerde oqytu, tәrbie beru júmystary memlekettik tilde jýrgiziledi. Memleket qarjylandyrmaytyn balalar ýii men olargha tenestirilgen úiymdarda, menshik týrine qaramastan, oqytu, tәrbie beru júmystary memlekettik tilmen qatar ózge de tilderde jýrgizilui mýmkin.
13.3. Qazaqstanda bastauysh, negizgi orta, jalpy orta, tehnikalyq jәne kәsiptik, orta bilimnen keyingi bilim memlekettik tilde beriledi, qajettiligine qaray, ózge de tilderde beriledi.
13.4. Qazaqstan Respublikasy jalpy bilim, bastauysh, orta, joghary kәsiby jәne joghary oqu ornynan keyin bilim beru jýiesinde memlekettik tilde bilim alugha kepildik beredi.
Qazaqstan Respublikasynyng basqa tilde bilim beretin jalpy bilim, bastauysh, orta, joghary kәsiby jәne joghary oqu ornynan keyin bilim beru úiymdarynda synyptan synypqa kóshu, oqu ornyna týsu jәne bitiru kezinde memlekettik til boyynsha mindetti týrde emtihan tapsyrylady. Búl emtihannyng kórsetkishi joghary oqu oryndaryna týskende mindetti týrde esepke alynyp, jalpy bilim dәrejesin anyqtaytyn ball sanyna qosylady.
13.5. Memleket qazaq tilindegi ghylymy zertteulerge, balalar әdebiyetining shygharmalaryna, әdeby shygharmalargha jan-jaqty qoldau jasaydy. Ghylymy dәrejeni izdenushilerding ghylymy júmystary memlekettik tilde qorghalady. Ózge tilderde qorghalghan ghylymy júmystar joghary atttestasiyalyq komissiyagha memlekettik tilde audarylyp tapsyryluy mindetti.
13.6. Qazaqstan ýkimeti memlekettik tilding qoldanu ayasyn keneytu jәne azamattardyng әlemdik aqparat kenistiginen memlekettik tilde maghlúmat aluyn qamtamasyz etu maqsatynda internettegi tikeley audarma jýiesine qazaq tilin engizedi.
13.7. Respublika aumaghyndaghy kino ónimderi (telefilimder) memlekettik tilde kórsetiledi.
14-bap. Memlekettik tilding onomastikada qoldanyluy
14.1. Eldi mekenderdin, kóshelerdin, alandardyn, sonday aq basqa da fizika-geografiyalyq obiektilerding dәstýrli, tarihy qalaptasqan ataulary qazaq tilining erejelerine say jazylady jәne ózge tilderge audarylmaydy.
14.2. Respublika aumaghynda júmys isteytin barlyq úiymdar men mekemeler, menshik týrine qaramastan, óz ataularyn memlekettik tilde beruge mindetti.
14.3. Respublikalyq manyzy bar joldar men eldi mekenderding ataulary qazaq jәne aghylshyn tilderinde jazylady. Kartalardyng ishindegi barlyq toponimikalyq ataular bir tilde - memlekettik tilde beriledi.
15-bap. Memlekettik tilding notariattyq qyzmette qoldanyluy
Qazaqstan Respublikasynda notariattyq qyzmet isteri memlekettik tilde jýrgiziledi. Azamattardyng talaby boyynsha, mýmkindigine qaray, dayyndalghan qújattardyng ózge tildegi audarmasy qosa beriledi.
16-bap. Memlekettik tilding azamattardyng jeke qújattarynda qoldanyluy
16.1. Qazaqstan aumaghynda qoldanylatyn azamattyq hal aktilerin anyqtaytyn qújattardyn - kuәliktin, pasporttyn, neke turaly kuәliktin, attestattyn, diplomnyn, t.b mәtinderi tek qana memlekettik tilde jazylady. Halyqaralyq qújattarda memlekettik tilmen qatar aghylshyn tili de qoldanylady. Kenes ýkimeti kezindegi berilgen, әli ózining zandyq kýshin joymaghan qújattar ózge tilde de qoldanyla beredi.
16.2. Qazaqstan aumaghynda azamattardyng aty jónin jazu әr etnostyng ózine tәn qalyptasqan dәstýrine say jýrgiziledi.
17-bap. Memlekettik tilding jinalystarda qoldanyluy
Qazaqstan aumaghynda biylik tarmaqtary, ózin ózi basqaru organdary, sayasy partiyalar, qoghamdyq úiymdar jәne menshik nysandaryna qaramastan, kәsiporyndar men mekemelerde barlyq resmy sharalar (sezd, sessiya, konferensiya, jinalys, mәjilis, otyrys, mәdeny sharalar, t.b.) memlekettik tilde jýrgiziledi. Qajetti jaghdayda, ózge tilderge ilespe audarmany úiymdastyrushylar qamtamasyz etedi. Etnikalyq toptar shoghyrlana ornalasqan eldi mekenderde memlekettik tilmen qatar sol etnikalyq toptyng tilinde de jýrgizilui mýmkin.
18-bap. Memlekettik tilding qarjy qyzmeti men bank jýiesinde qoldanyluy
18.1. Menshik týrine qaramastan, Qazaqstan aumaghyndaghy qarjy instituttary, bank jýiesi, ónerkәsip pen biznes salasyndaghy isqaghazdary jәne statistikalyq qarjylyq esepteri men basqa da qújattary memlekettik tilde jýrgiziledi. Qajetti jaghdayda, ózge tilderde de jýrgizilui mýmkin, biraq memlekettik tildegi mәtini týpnúsqa bolyp tabylady.
18.2. Últtyq valuta, biznes qúndy qaghazdary, nesiyelik obligasiyalar, taghy basqa da biznes qauymdastyghy paydalanatyn qúndy qaghazdar memlekettik tilde shygharylady.
19-bap. Memlekettik tilding halyqaralyq qyzmette qoldanyluy
Qazaqstannyng diplomatiyalyq ókildikteri men Qazaqstannyng halyqaralyq úiymdar janyndaghy ókildikterining qyzmeti memlekettik tilde, qajet bolghan jaghdayda basqa da tilderdi paydalanyp jýzege asyrylady.
Ekijaqty halyqaralyq sharttar, әdette, uaghdalasushy taraptardyng memlekettik tilderinde jasalady, kópjaqty halyqaralyq sharttar oghan qatysushylardyng kelisimimen belgilengen tilderde jasalady.
Qazaqstanda jәne shetelederde basqa memleketter ókilderimen ótkiziletin resmy qabyldaular men ózge de sharalar basqa tilderge audarylyp, memlekettik tilde jýrgiziledi.
III Tarau. Memlekettik tildi qoldau men qorghau
20-bap. Memlekettik tildi qúqyqtyq qorghau
20.1. Qazaqstanda memlekettik tildi shekteuge baghyttalghan zandar nemese normativtik-qúqyqtyq aktiler qabyldanbaydy.
20.2. Memlekettik tildi qúrmetteu Qazaqstan azamattarynyn mindeti bolyp sanalady. Memlekettik tildi tómendetu, mensinbeushilik pen syilamaushylyq is-әreketteri jәne onyng abyroyy men bedeline núqsan keltiretin basqa da ashyq jәne astyrtyn júmystardy jýrgizushi azamattar men qoghamdyq úiymdar, memlekettik mekemeler zang boyynsha jazagha tartylady.
20.3. «Memlekettik til turaly» Zannyng oryndalu barysyna túraqty týrde baqylau jasau maqsatynda Qazaqstan Ýkimeti Qazaqstan Respublikasy Parlamentine jyl sayyn esep berip otyrady.
21-bap. Memlekettik tildi qoldau
21.1. Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik tili - memleketting qorghauynda bolady. Memlekettik organdar Memlekettik tilding qoldanyluy men damuyna qajetti jaghdaylar jasaydy.
21.2. Qazaqstan Ýkimeti Memlekettik tilding rsepublikanyng barlyq aimaqtarynda birdey qoldanyluyn (biregeylikke, birizdilikke týsiru) maqsatynda onomastikany, terminologiyany, orfografiyany jәne últtyq әdeby tilding normalaryn retteytin komissiyalar qúrady.
21.3. Qazaqstan Ýkimeti, halyqaralyq qúqyqtyq prinsipterge say, shetelderdegi qazaq diasporasyna qazaq tilin oqyp-ýirenuine qarjylyq, materialdyq-tehnikalyq qoldau kórsetedi jәne olargha qajetti pedagog mamandar dayyndaugha jaghday jasaydy.
21.4. Memleket Qazaqstandaghy әrbir azamattyng memlekettik tildi paydalanu qúqyghyn qamtamasyz etetin sharalar qabyldaydy.
22-bap. «Memlekettik til turaly» zangha qatysty jauapkershilik
22.1. Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik tilining osy zannyng kóleminde qoldanyluy men qorghaluyn Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti, Parlamenti, ýkimeti, oblys әkimderi men jergilikti ózin ózi basqaru organdary qamtamasyz etedi.
22.2. Ortalyq jәne jergilikti organdardyn, barlyq menshik nysanyndaghy, onyng ishinde sheteldik zandy jәne jeke túlghalardyng qatysuymen qúrylghan úiymdar men mekemelerding birinshi basshylaryna memlekettik tildi qoldanyluyn úiymdastyruda jәne jýzege asyryluynda jeke jauapkershilik jýkteledi
22.3. Qazaqstanda informasiyalyq-baylanys tehnologiya salasynda memlekettik tilding qoldanyluy men damuyn qamtamasyz etuge qajetti barlyq jaghday jasalynady. Barlyq isqaghazdaryn memlekettik tilde jýrgizuge qajetti aqpartattyq, finanstyq júmystargha arnalghan tehnikalyq qúraldarmen jәne programmalarmen qamtamasyz etu mindeti Qazaqstannyng Ýkimetine jýkteledi.
IV Tarau. Azamattardyng memlekettik tildi qoldanu qúqyghyn qamtamasyz etu
23-bap. Azamattardyng memlekettik tilde bilim aluyn qamtamasyz etu
23.1. Qazaqstan Respublikasy mektepke deyingi bilim jәne tәrbie beru mekemelerinde, orta jәne arnayy bilim beru oryndarynda, jogharghy oqu oryndarynda (bakalavriat, magistratura), mamandardyng biliktiligin arttyru instituttarynda, menshik týrine qaramay, memlekettik tilde bilim aludy qamtamasyz etedi. Memlekettik tilmen qatar óz ana tilin balalaryna ýiretu әr ata-ananyng azamattyq paryzy.
23.2. Qazaqstan Respublikasy memleketting qarjysy arqyly shetelderde bilim alugha jәne biliktiligin kóteruge memlekettik tildi tolyq mengergen azamattardyng jiberiluin qamtamasyz etedi.
24-bap. Azmattardyng aryz, ótinish, shaghymdaryn qabyldau jәne jauap beru
Qazaqstan Respublikasy barlyq dengeydegi memlekettik organdarda, jergilikti ózin ózi basqaru organdarynda, menshik týrine qaramay, barlyq kәsiporyndar men mekemeler jәne úiymdarda zandy túlghalardan jәne jeke azamatardan týsken ótinish, aryz-talap, shaghymdargha, t.b. memlekettik tilde jauap beriluin qamtamasyz etedi. Qajetti jaghdayda, jauaptyng ózge tildegi audarmasy memlekettik tildegi týpnúsqasymen qosa beriledi.
25-bap. Aqparattyng memlekettik tilde beriluin qamtamasyz etu
Qazaqstan memleketi biylik tarmaqtarynyng barlyq dengeyinen Búqaralyq Aqparat Qúraldaryna beriletin aqparat, olardyng menshik týrine jәne aqparat taratu tiline qaramastan, mindetti týrde, birinshi kezekte memlekettik tilde beriledi.
26-bap. Memlekettik tildi qarjylandyru
Memlekettik tildi endiruge, qoldanyluy men damytuyna baghyttalghan baghdarlamalar memleketting tarapynan qarjylandyrady. Ár jyl sayyn Qazaqstan ýkimeti memlekettik tilding damuyna baghyttalghan qarjynyng júmsaluy boyynsha Parlamentke esep beredi.
27-bap. Búqaralyq aqparat qúraldarynyng memlekettik tilde júmys isteuin qamtamasyz etu
27.1. Qazaqstan ýkimeti elding barlyq aimaqtarynda memlekettik tilde habar taratatyn teledidar men radio jýiesining júmys isteuin qamtamasyz etedi.
27.2. Qazaqstan ýkimeti elding barlyq aimaqtarynda memlekettik tildegi merzimdi basylymdardyng taraluyn qamtamasyz etedi.
28-bap. Memlekettik tilding azamattyq alu kezindegi talap etilui
Qazaqstannyng azamattyghyn alugha ýmitker shetel azamattary qazaq tilin mengeru dengeyin tekseruden ótedi. Memlekettik tildi talap etilgen dengeyde mengermegen sheteldikterge Qazaqstannyng azamattyghy berilmeydi.
29-bap. Qazaqstan Respublikasynyng "Memlekettik til turaly" Zanyn Qazaqstan Respublikasynyng basqa da zang aktilerimen sәikestendiru
Osy Zannyng qoldanysqa engiziluimen "Qazaqstan Respublikasyndaghy tilder turaly" Qazaqstan Respublikasynyng Zany ózining kýshin joyady jәne Qazaqstannyng basqa da zandaryna ózgertuler men tolyqtyrular engiziledi.
30-bap. Osy Zannyng óz kýshine enui
Osy Zang resmy jariyalanghan kýnnen bastap óz kýshine enedi.
Zang jobasyn dayyndaghan Júmysshy tobynyng mýsheleri:
1. Dos Kóshim - jetekshi, «Últ taghdyry» qozghalysynan
2. Bolat Dýisembi - «Últ taghdyry» qozghalysynan
3. Bolat Bóteev - «Alash ýni» qoghamdyq birlestikter Odaghynan
4. Marat Bóteev - «Allajar-qoldau» qoghamdyq qorynan
5. Núrjan Oshanbekov - «Memlekettik til» qozghalysynan
6. Núrgeldi Uәly - Til institutynan
7. Bәshir Janaltay - «Ruhaniyat» partiyasynan
8. Ábdirәshit Bәkirúly - filosof, publisist
Almaty, 20 qazan, 2011 jyl
QAZAQSTAN RESPUBLIKASY
ÝKIMETTIK EMES ÚIYMDARDYNG BIRIKKEN KOMIYTETI
Qazaqstan Respublikasynyng «Memlekettik til turaly» Zany
Joba jasau tobynyng jetekshileri - «Alash ýni» qoghamdyq birlestikter Odaghynyng (QBO) qúrmetti tóraghasy, jazushy,
medisina jәne pedagogika ghylymdarynyng doktory, Mahambet syilyghynyng iyegeri, professor Sovet-Han Ghabbasov,
QR meml. syilyghynyng iyegeri, Ghalymdar Odaghynyng preziydenti, «Alash ýni» QBO Biyler kenesining tóraghasy,
ekonomika ghylymynyng doktory, ÚIA akademiygi Orazaly Sәbden
Qúramy:
«Alash ýni» QBO tóragha orynbasary, «Allajar-qoldau» QQ preziydenti M.Bóteev,
«Memlekettik til» RQQ M.Shahanov,
Respublikalyq «Úly dala» QB tóraghasy J.Amanúly,
«Ruhaniyat» partiyasynyng tóraghasy S.Mәmbetaliyn,
«Aq jol» partiyasynan Q.Isa,
«Alash» TZO H.Ghabjalilov,
«Allajar-qoldau» QQ B.Bóteev,
«Últ taghdyry» qozghalysy D.Kóshim,
«Aughan soghysy ardagerleri» QB B.Smaghúlúly,
«Últ taghdyry - Astana» QB T.Qasenov,
Memleket jәne qogham qayratkerleri - S.Batyrshaúly, M.Matqan, Ó.Qopabaev, Á.Qaydar, R.Jәshiyev, T.Seyitqaliyúly, N.Uәliyúly, B.Dýisembi, Á.Bәkirúly, N.Oshanbekov, M.Abaghan,
QHA mýsheleri - A.Osman, P.Feodoridi, G.Suleymanov, R.Kushaliyev, G.Tamendirov.
Ýilestirushi: Marat Bóteev, «Allajar-qoldau» QQ tóraghasy
nauryzbai@mail.ru, tel. 8 (727) 225 25 11, 8 701 277 16 83
Almaty - 2011 jyl
2011 jyldyng 13 shildesi kýni Almaty qalasynda «Alash ýni» qoghamdyq birlestikter Odaghy, «Ghalymdar odaghy» Respublikalyq qoghamdyq birlestigi jәne «Qazaqstan Jazushylar Odaghy» Respublikalyq qoghamdyq birlestigining birlesip ótkizgen «Tilderdi qoldanu men damytudyng 2011-2020 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasy» atty ýkimettik jәne oghan balama "Memlekettik tilding qoldanylu ayasyn keneytudin, onyng bәsekege qabilettiligin arttyrudyng 2011-2020 jyldargha arnalghan memlekettik Baghdarlamasy" atty qoghamdyq núsqalaryn talqylaugha arnalghan jinalysynda 1991 jyldan beri sheshimin taba almay kele jatqan memlekettik til mәselesin jan-jaqty talqylap, 1989 jyldan beri qabyldanghan memlekettik zang aktilerine taldau jasap, kemshilik sebepterin saralau arqyly, memleketimizding ósip-órkendeui ýshin auaday qajet Elimizdegi tynyshtyq pen tatulyqty saqtau jolynda qazaq tilinin qordalanghan mәselesin sheshu ýshin qoghamdyq negizde Qazaqstan Respublikasynyng «Memlekettik til turaly» Zang jobasyn jasaytyn JÚMYSShY TOBYN qúrdy.
Júmysshy toby zang jobasyn órkeniyetti elderding memlekettik tilderi turaly zandaryna sýiene otyryp,
1989 jyly 22 qyrkýiekte 11 saylanghan Qazaq SSR Jogharghy Sovetining kezekten tys 14 sessiyasy qabyldaghan «Qazaq Sovettik Sosialistik Respublikasynyng til turaly» Zanyn,
1990 jyly 25 qazanda Qazaq SSR Jogharghy Sovetining sheshimimen qabyldanghan «Qazaq SSR-ning memlekettik egemendigi turaly» Deklarasiyasyn,
1991 jylghy 16 jeltoqsandaghy «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigi turaly» Konstitusiyalyq Zanyn,
1993 jyly 28 qantarda Qazaqstan Respublikasynyng Jogharghy Kenesi qabyldaghan Qazaqstan Respublikasynyng birinshi Konstitusiyasyn,
1995 jyly 30 tamyzda referendumda qabyldanghan Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyasyn,
1997 jylghy 11 shildedegi Qazaqstan Respublikasynyng «Qazaqstan Respublikasyndaghy til turaly» Zanyn,
Qazaqstan Respublikasy Ýkimetining 2007 jylghy 21 qarashadaghy № 1122 qaulysymen bekitilgen Memlekettik tilding qoldanylu ayasyn keneytudin, onyng bәsekege qabilettiligin arttyrudyng 2007 - 2010 jyldargha arnalghan tújyrymdamasyn,
Qazaqstan Respublikasynyng 2010 jylghy El birligi doktrinasyn,
Qazaqstan Respublikasy Preziydentining 2011 jylghy 29 mausymdaghy №110 Jarlyghymen bekitilgen «Qazaqstan Respublikasynda tilderdi damytu men qoldanudyn 2011 - 2020 jyldargha arnalghan «memlekettik baghdarlamasyn»,
QR Konstitusiyalyq Kenesining 2007 jylghy 23 aqpandaghy № 3 qosymsha qaulysyn saraptap-saralau, taldau arqyly
jәne
últ ziyalylarynyng ghasyrlar boyy jinaghan ruhany qúndylyqtaryn týgendey kele, tәuelsizdik jyldarynda qazaq tili, memlekettik til retinde, el basqaru men qogham ómirinde әri konstitusiyalyq, әri zandyq mәrtebesin alghanymen, onyng ornyn orys tili iyelenip túrghanyna alandaghannan tuyndaghan myndaghan ýndeu, mәlimdeme, jinalys pen konferensiyalardyng sheshimderi, jeke túlghalar men azamattardyng úsynystary negizinde әzirledi.
Qazaqstan Respublikasynyng «Memlekettik til turaly» Zang jobasyn jasaudyng alghysharttary:
Qazaq tili óz tarihynda asa kýrdeli ahualdy keshude. Tildik orta barghan sayyn tarylyp, qoldanu sapasy qúldyray týsude. Búl qúldyrau toqtatylmasa, belgili bir dengeyge jetken kezde jeke adamnyng da, býtkil qoghamnyng da әleuetine baghynbaytyn tilding joghalu, joyylu prosesi (mehanizmi) iske qosylyp, tildi saqtau jolyndaghy qazaq halqynyng kýresi men erik-jigerine qaramastan, til jútylu, joyylu jolyna týsedi. Búnday qaterdi qazaq tilining býgingi әdebiyettik sipatyn saralau arqyly kóz jetkizuge bolady. Reseylik akademik F.P.Filinning әdebiyettik tilding tújyrymdamasyn aiqyndaytyn 7 belgisi boyynsha anyqtalghany:
1.Tilding óndelimi (obrabotannosti yazyka).
Qazaq tili turaly arnayy zannyng bolmauy saldarynan Memlekettik tilding óz qaghidalarynan júrday bolu qateri tuyndap, ózge tilding jýiesin negiz etuge mәjbýr. Sondyqtan da, qazaq tilindegi resmy sóz oramdary týsiniksiz, jalang audarmanyng talabyna ghana jauap beretin qasang mәtin retindegi qoldanysta. Osydan baryp, qazaq tilining resmy salasy damymay, tútynushylaryna kereksiz, audarmalyq statistika ýshin jansyz resmy til salasy retinde qalyptasuda. Búl, әsirese, isjýrgizim (deloproizvodstvo) tiline tәn boluda. Kenes ókimeti túsynda qalyptasa bastaghan qazaq tilining resmy salasy osylaysha keri ketu ýderisin bastan keshude.
Qazaq tili memlekettik mәrtebe alghaly ony ghylymy túrghydan postindustrialdyq qogham jaghdayynda damytu mәselesi ashyq qalyp keldi. Búl maqsatta ne baghdarlama, ne irgeli joba nemese derbes ghylymy zertteu júmystary úiymdastyrylmay keledi.
2. Til qaghidasynyng qalpy (normirovannosti yazyka).
Qazaq tili býgin búryn qalyptasqan erejelerin tәrk etu ýderisin bastan keshude. Grammatikalyq erejeler túraqsyz, dәieksiz, ekiúshty jәne qayshylyqty. Búghan sebep - atalmysh salanyng memlekettik túrghydan qolgha alynbauy.
Sóilem qúrylymynda qazaq tiline tәn emes jýiege negizdelgen kórinister daghdygha ainalyp, qazaq tilining normasyna kereghar jәitter qaghidagha ainalu ýstinde. Qazaq tilining ózine tәn ishki әleuetinen tuyndamaghan, ózge tilding zandylyghyna baghynghan qaghidalar qazaq tilining jýiesin talqandap, til tabighatyna qayshy erejeler tuyndatuda. Osylaysha til qaghidasynyng tәrk etilui jazbalyq, auyzekilik sala boyynsha jappay kórinis berude.
3. Tilding túrlamy (stabilinosti yazyka).
Býginde qazaq tilining leksikalyq birlikteri birjaqty mәnge ie emes, bir sóz aluan maghynagha ie bolmasa da, týrli sózder jiylyp bir maghyna bildirude. Osydan baryp, tilding túrlamsyzdyghy tuyndap otyr. Qazaqy ortada ony til baylyghynyng kórinisi degen qasang úghymmen qabyldau qalyptasqan. Sodan kelip, qaptaghan sózderdi naqty úghym ýshin tandauda qiyndyq tuyp, qoldanugha kelgende senimsizdik tudyruda.
Búl da tilding postindustriyalyq sipatta damymay, әrbir sózding ózine tәn úghymgha qatysty leksikalyq birlik retinde qalyptaspay qalghandyghynan qordalanghan mәsele.
4. Til stiylining salalanuy (differensiasiya stilya yazyka).
Ádebiyettik til ózining resmy stildik salalary arqyly kórinis tabady. Al, tilding stildik damuy salalyq terminderding qalyptasuyna tikeley qatysty. Qazaq tilining ekonomika, isjýrgizim, ghylym men tehnika salalaryna tәn әdebiyettik resmy stilderi tolyq qalyptaspaghan. Áleumettik-sayasy jәne ruhany salalargha búrynghysha stihiyalyq sipattaghy qoldanys tәn. Ómirding týrli salalary boyynsha resmy sipaty damymaghandyghynan, qazaq tilining qoldanylymy túrmystyq dengeymen shektelude.
Qazaq terminderin qalyptastyryp damytugha, termin qoryn bekituge arnalghan Memlekettik termin komissiyasy jana terminderdi qazaq tilining teoriyalyq jýiesine sәikes ornyqtyrugha iykemsiz, ghylymy saraptamadan ótpegen jasandy, til tabighatyna jat sózderdi mәjbýrlep zandastyru qúrylymy kýiinde qaluda. Óitkeni, terminkom - naqty bekitilgen tújyrymdama, kriyteriyler boyynsha emes, tipti, ghylymy kenesterding tereng talqylauynsyz termin bekitu ýderisin qalyptastyryp alghan, jýiesiz әri qisynsyz, termin sózderdi týpnúsqadan emes, tek qana oryssha núsqasynan qazaqshalaytyn, әreketi búlynghyr qúrylym. Sóitip, resmy stildik salanyng negizi bolyp tabylatyn qazaq tilining terminologiyasy jekelegen kózqaras pen qoghamdyq talghajau ýderisining nәtiyjesine ainalyp otyr.
5. Tilding әmbebaptyghy (uniyversalinosti yazyka).
Qazaq tilining salalyq damymau saldary onyng әmbebaptyq qabiletine núqsan keltirude. Sodan baryp, tilding atqarympazdyghy (funksionirovaniye) keri ketip otyr. Osynyng kesirinen qazaq tili derbes lingvistikalyq jýiege emes, orys tilining audarma núsqasyna ainaldy. Nәtiyjesinde memlekettik til aqparat beru tiline ainala almay, parlament pen ýkimettegi zang shygharu jәne basqaru tili men óndiristi mengeru tili bola almauda.
Memlekettik (yaghni, resmi) til - memlekettik mindetti atqarudyng júmys tili retinde qalyptaspaghan, onyng ornyn birynghay orys tili atqaryp, el konstitusiyasynyng 7-babynyng 2-tarmaghy «Orys tili qazaq tilining ornyna memlekettik til retinde qoldanylady» degen uәj retinde jýzege asyryluda.
Qazaqstan egemen bolghaly qazaq tili qoghamdyq ómirding barlyq salasyna engizilmey, aqyrynda, kenestik kezdegi qoldanym ayasynan da tómen qúldyrauda. Qazaq tili diplomatiyalyq resmy til retinde qalyptaspay, ózge sheteldik tildermen orys tili arqyly ghana audarma isjýrgizim dengeyinde qamtylghan. Nәtiyjesinde qazaq tilining memlekettik til retindegi әlemdik tildermen araqatynasy deldalsyz (orys tilinsiz) joqqa tәn.
6. Tilding qoghamgha ortaq mindettiligi.
Qazaq tili - әli kýnge qoghamnyng bar mýshesi ýshin bilu mindeti jýktelmegen til. Búl talap qoghamnyng bar mýshesi týgili memlekettik qyzmetshiler ýshin orys tilimen qatar bilu mindeti jýktelmey әri zandastyrylmay otyr. Nәtiyjesinde túmystyq dengeydegi qatynasty eskermegende, memlekettik qyzmet salasy birtildi (orystildi) ortagha ainaldy.
Arnauly zanmen anyqtalmaghandyqtan, qazaq tilining konstitusiyalyq mәrtebesi jónindegi 7-baptyng 1-tarmaghy deklarasiya týrinde ghana qalyp, orys tilining resmy týrde qoldanyluynyng ózi memlekettik mәrtebeli tilden anaghúrlym joghary qúzyry bar memlekettik nyshan bolyp qalyptasqan. Sóitip, kýn tәrtibinde memlekettik tildi orys tilimen qatar nemese sonymen teng dәrejede qoldanu mәselesi ushyghuda. Qazaq tilin biluding qoghamgha ortaq mindettiligi joqtyqtan, memlekettik til otbasy men túrmystyq dengeyden aspauda. Búghan qosa, qazaq tili tútynu tili retinde de qalyptaspaghan: dýkenderde, saudajaylar men meyramhanalarda arnayy tilmashtar bolmasa qyzmet etushilerden qazaq tilinde qyzmet kýtu barghan sayyn qiynday týsude.
7. Tilding auyzeki (foliklorlyq) jәne jazbalyq ýlgileri.
Qazaq tili - auyzeki de, jazbasha da ýlgileri qalyptasqan til. Memlekettik tilding resmy stiyli audarma salanyng nәtiyjesinde qalyp otyrghandyqtan, damy almauda. Kәzirgi qazaq tili negizinen túrmystyq dengeydegi qoldanysta bolghandyqtan, bir izge týspegen әr ónirlik sipattaghy leksikalyq ainalym tilding búryn qalyptasqan auyzeki jәne jazbasha resmy stilderin odan әri damytugha kedergi keltirude. Onyng ýstine qazaq tili derbes aqparat beru tili emes, audarmalyq dengeyden asa almaghandyqtan da, resmy stilding ornyghuy kýrdelene týsude.
Órkeniyetti elderde memlekettik mindetti atqaru jolyndaghy qatynas qúraly bolyp tabylatyn tildi memlekettik nemese resmy til dep atau qalyptasqan. Qazaq tili Qazaqstandaghy memlekettik til retinde zang jýzinde bekigenimen, ol mәrtebeni tolyq týrde orys tili atqaryp otyr.
Qazaq tilining memlekettik til retinde damu jәne onyng qoghamdyq ortadaghy moyyndalu dengeyin kórsetetin jәitterding ózi búl saladaghy basty kedergiler bolyp tabylady:
1.Sayasy kedergi. Til sayasatynyng negizgi nysany retinde qazaq tilin damytu kózdelmegen, nysan retinde oghan barlyq 130-dan asa etnikalyq top tilderi jatqyzylyp otyr. Búl til sayasatynyng saliqalylyghyn emes, onyng jýiesizdigi men maqsatsyzdyghyn tudyryp otyr. Jýzden asa tildi bir elde damytu mýmkin emestigi eskerilmegen. Memlekette memlekettik til ghana damugha jatatyny, al qalghan tilder etnikalyq toptardyng ózara qatynas qúraly jәne etno-mәdeny nysan retinde qorghaugha alynatyny sayasy naqty maqsat retinde aiqyndalmaghan jәne sayasatqa ainalmaghan.
Naqtylanbaghan til sayasaty memlekettik tilding damuyna birden bir sayasy kedergi bolyp otyr. Sonyng nәtiyjesinde qazaq tili birtútas últtyng qalyptasuyna qajetti faktorgha ainalmay otyr.
2.Ekonomikalyq kedergi.
Memlekettik tilding damuyna bólinip jatqan qarjy jalpy alghanda qomaqty bolghanymen, Til komiyteti tarapynan qúralghan búl budjet barynsha saraptalyp aiqyndalghan maqsattargha emes, jolayy jәne subektivtik pikirlerding yqpalymen anyqtalghan baghyttar men jobalardy qarjylandyrugha júmsalyp keledi.
Qyruar qarjy bólip til oqytu ýderisin úiymdastyrghannan góri, til ýirenushige әldeqayda tiyimdi tildik orta jasaqtau sayasaty qolgha alynbay otyr.
Memlekettik tildegi aqparat óndirisi men óner, bilim jәne ghylym salasy naqty әri airyqsha ekonomikalyq qoldau tappay otyr. Sonyng kesirinen búqaralyq aqparatpen qamtudyng 10 % - y ghana qazaq tildi aqparat óndirisi bolghanymen, búl ónimning jartysynyng ózi orys tilining audarmalary bolyp tabylady. Sóitip, qazaqtildi aqparat óndirisi industriyalyq dengeydi bylay qoyghanda, derbes óndiristik salagha ainalmauda. Al, qazaqtildi kino, әdebiyet jәne basqa gumanitarlyq óner sheteldik ekspansiya yqpalynan shygha almay, qúrsauda qalyp otyr. Bilim beru men ghylym salasy eng tómengi qajettilik bolyp tabylatyn qazaq tilinde shyghatyn әdebiyet pen oqulyqqa zәrulikti bastan keshude. Atalmysh jәit búl salalargha salyqty tómendetu, tiyisti óneraqy tóleu sekildi qarapayym sharalarmen de qamtylmaghan.
3.Menedjmenttik kedergi.
Til komiytetining basty baghyty búldyr, ishki qúrylymy tiyisti baghyttar men mindetterge sәikestendirilmegen. Til komiyteti men Tilbilim institutynyng arajigi ajyratylmaghan jәne Til komiytetining ózge salalar men vedomstvolarmen qatynas dengeyi de sheshilmegen.
Al, memlekettik tilding enuine birden bir mýddeli organ bolugha tiyisti Memlekettik qyzmet agenttigining әli kýnge memlekettik qyzmet ayasyndaghy memlekettik tilding mәrtebesin qarastyrmauy mýldem týsiniksiz jәit. Eng bastysy, múnyng bәrin retteytin «Memlekettik til turaly» arnayy zannyng bolmauy atalmysh mәseledegi paradokstyq ahualdy odan әri qozdyruda.
4.Lingvistikalyq kedergi.
Qazaq tilin damytu barysy kәzirgi kezde lingvistikalyq mәselelerding sheshimine tәueldi bolyp otyr; әsirese, tilding orfografiyalyq jәne orfoepiyalyq, fonetikalyq jәne transkripsiyalyq, sonday-aq onomastikalyq salalar boyynsha tújyrym men standarttyng joqtyghy, qazaq tilining odan әri damuy men qoghamdyq ortagha sinisuin túiyqqa tireude. Qazaq tilining lingvistikalyq problemalary jekelegen ghalymdar men biren-saran til janashyrlary tarapynan jekedara kózqaras retinde ghana aitylyp, mәlimdelude. Ghylymy konferensiyalar men otyrystardyng qararlary men sheshimderi, úsynymdary tynghylyqty iske aspauda, olar qazaq tilin damytu men engizude strategiyalyq jәne taktikalyq júmys josparyn jýzege asyratyn jýiege ainalmauda.
5. Qoghamdyq kedergi.
Tildik ortanyng aumaghy - memlekettik úiymdar, kommersiyalyq qúrylymdar jәne qoghamdyq úiymdar men BAQ. Memlekettik úiymdar men mekemeler búqara aldynda BAQ arqyly negizinen orys tilinde qatynas jasaydy, qazaqtildi BAQtar búl jaghynan memlekettik úiymdardyng audarmashysy qyzmetin atqaruda. Tipti, jariyasóz (press-reliyz) ýstirtin, qatemen audaryla salady bolmasa kóptegen mekemelerde búqaragha arnalghan qújattar orys tilinde ghana taratylyp, qazaqtildi baspasóz talaby oryndalmaydy.
6. Memlekettik úiymdardyng kedergisi.
Biylikting sot, parlament, ýkimet tarmaqtarynyng júmys tili orys tili bolyp tabylady. Qazaqtildi deputattardyng ózderi deputattyq súraularyn atqaru biyligining ókilderi ýshin orys tilinde mәlimdeuge daghdylanghan jәne qoghamdy soghan kóndirgen.
Ishinara jekeley jýrgizilgen testileu qorytyndysyna nazar audarsaq: testileuge jergilikti atqarushy organdardan 1643 memlekettik qyzmetshining 1352-si, yaghny 82,2 % qatysqan testileu qorytyndysy boyynsha - olardyng 33,7%-nyng memlekettik tilde is jýrgize alatyny, 35%-nyng payyzynyng is jýrgizuge mýmkindigi bary, 20,3%-nyng is jýrgize almaytyndyghy, 11%-nyng tildi mýlde bilmeytindigi anyqtaldy. Búl - jergilikti dengeyde, memlekettik tilsiz de memleketti basqaru mýmkindigining әbden ornyqqan kórinisi.
Qoryta kelgende, memlekettik úiymdar memlekettik tilding auyzeki jәne jazba salalaryn damytudy bylay qoyghanda, ony qalyptastyratynday orta bola almauda.
|
Qoldanystaghy
Qazaqstan Respublikasyndaghy til turaly
Qazaqstan Respublikasynyng 1997 jylghy 11 shildedegi N 151 Zany
Qazaqstan Respublikasy Parlamentining Jarshysy, 1997 j., N 13-14, 202-qújat
MAZMÚNY
Eskertu. Mәtinde "tarau" degen sózding aldyndaghy "I - VI" degen sifrlar tiyisinshe "1 - 6" degen sifrlarmen auystyryldy - Qazaqstan Respublikasynyng 2004.12.20. N 13 (2005 jylghy 1 qantardan bastap kýshine enedi) Zanymen.
Osy Zang Qazaqstan Respublikasynda tilderding qoldanyluynyng qúqyqtyq negizderin, memleketting olardy oqyp-ýirenu men damytu ýshin jaghday jasau jónindegi mindetterin belgileydi, Qazaqstan Respublikasynda qoldanylatyn barlyq tilge birdey qúrmetpen qaraudy qamtamasyz etedi.
1 tarau. Jalpy erejeler 1-bap. Negizgi úghymdar Osy Zanda mynaday úghymdar paydalanylady: onomastika - til bilimining jalqy esimderdi, olardyng payda boluy men ózgeruining tarihyn zertteytin bólimi;
2-bap. Osy Zannyng retteytin mәselesi
Memlekettik, memlekettik emes úiymdar men jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynyng qyzmetinde tilderdi qoldanugha baylanysty tuyndaytyn qoghamdyq qatynastar osy Zang retteytin mәsele bolyp tabylady.
3-bap. Qazaqstan Respublikasyndaghy til turaly zandar
Qazaqstan Respublikasyndaghy til turaly zandar Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyna negizdeledi, osy Zannan, tilderdi qoldanugha jәne damytugha qatysty Qazaqstan Respublikasynyng ózge de normativtik qúqyqtyq aktilerinen túrady.
4-bap. Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tili
Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tili - qazaq tili.
5-bap. Orys tilin qoldanu
Memlekettik úiymdarda jәne jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynda orys tili resmy týrde qazaq tilimen teng qoldanylady.
6-bap. Memleketting til jónindegi qamqorlyghy
Qazaqstan Respublikasynyng azamatynyng ana tilin qoldanuyna, qarym-qatynas, tәrbiye, oqu jәne shygharmashylyq tilin erkin tandauyna qúqyghy bar.
7-bap. Tilderding qoldanyluyna kedergi keltiruge jol
Qazaqstan Respublikasynda tildik belgisi boyynsha azamattardyng qúqyqtaryn kemsituge jol berilmeydi.
2 tarau. Til - memlekettik jәne memlekettik emes úiymdar men
8-bap. Tilderding qoldanyluy
Memlekettik til Qazaqstan Respublikasy memlekettik organdarynyn, úiymdarynyng jәne jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynyng júmys jәne is qaghazdaryn jýrgizu tili bolyp tabylady, orys tili resmy týrde qazaq tilimen teng qoldanylady.
9-bap. Memlekettik organdar aktilerining tili
Memlekettik organdardyng aktileri memlekettik tilde әzirlenip, qabyldanady, qajet bolghan jaghdayda, mýmkindiginshe, basqa tilderge audaryluy qamtamasyz etile otyryp, olardy әzirleu orys tilinde jýrgizilui mýmkin.
10-bap. Qújattama jýrgizu tili
Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik organdary jýiesinde, úiymdarynda, menshik nysanyna qaramastan, statistikalyq-esep, qarjy jәne tehnikalyq qújattama jýrgizu memlekettik tilde jәne orys tilinde qamtamasyz etiledi.
11-bap. Azamattardyng ótinishterine qaytarylatyn jauap
Memlekettik jәne memlekettik emes úiymdardyng azamattardyng ótinishteri men basqa da qújattargha qaytaratyn jauaptary memlekettik tilde nemese ótinish jasalghan tilde beriledi.
12-bap. Qaruly Kýshter men qúqyq qorghanu organdaryndaghy
Qazaqstan Respublikasynyng Qaruly Kýshterinde, sonday-aq әskery jәne әskeriylendirilgen qúramalardyng barlyq týrinde, memlekettik baqylau men qadaghalau, azamattardy qúqyqtyq qorghau úiymdarynda jәne qúqyq qorghau organdarynda memlekettik tilding jәne orys tilining qoldanyluy qamtamasyz etiledi.
13-bap. Sot isin jýrgizu tili
Qazaqstan Respublikasynda sot isi memlekettik tilde jýrgiziledi, al, qajet bolghan jaghdayda, sot isin jýrgizude orys tili nemese basqa tilder memlekettik tilmen teng qoldanylady.
14-bap. Ákimshilik qúqyq búzushylyq turaly isterdi Ákimshilik qúqyq búzushylyq turaly ister memlekettik tilde, al qajet bolghan jaghdayda, basqa da tilderde jýrgiziledi.
15-bap. Mәmileler tili Qazaqstan Respublikasynda jeke jәne zandy túlghalardyng jazbasha nysanda jasalatyn barlyq mәmileleri qajet bolghan jaghdayda basqa tilderdegi audarmasy qosa berilip, memlekettik tilde jәne orys tilinde jazylady.
3 tarau. Til - bilim beru, ghylym, mәdeniyet jәne búqaralyq
16-bap. Til - bilim beru salasynda
Qazaqstan Respublikasynda memlekettik tilde, al últ toptary jinaqy túratyn jerlerde solardyng tilderinde júmys isteytin mektepke deyingi balalar úiymdaryn qúru qamtamasyz etiledi. Eskertu. 16-bapqa ózgertu engizildi - Qazaqstan Respublikasynyng 2007.07.27. N 320 (qoldanysqa engizilu tәrtibin 2-baptan qaranyz) Zanymen.
17-bap. Til - ghylym jәne mәdeniyet salasynda Qazaqstan Respublikasynda ghylym salasynda, dissertasiyalardy resimdeu men qorghaudy qosa alghanda, memlekettik til men orys tilining qoldanyluy qamtamasyz etiledi.
18-bap. Baspasóz ben búqaralyq aqparat qúraldarynyng tili Qazaqstan Respublikasy baspa basylymdary men búqaralyq aqparat qúraldarynda memlekettik tildin, basqa da tilderding qoldanyluyn qamtamasyz etedi.
4 tarau. Til - eldi meken ataularynda, jalqy esimderde,
19-bap. Toponimikalyq ataulardy, úiymdardyng ataularyn Eldi mekenderdin, kóshelerdin, alandardyn, sonday-aq basqa da fizika-geografiyalyq obektilerding dәstýrli, tarihy qalyptasqan qazaqsha ataulary basqa tilderde transliyterasiya erejelerine sәikes beriluge tiyis.
20-bap. Kisi esimin, әkesining esimin jәne tegin jazu Kisi esimin, әkesining esimin jәne tegin resmy qújattarda jazu Qazaqstan Respublikasynyng zandary men normativtik qúqyqtyq aktilerine sәikes keluge tiyis.
21-bap. Derektemeler men kórneki aqparat tili Memlekettik organdardyng mórleri men mórtanbalarynyng mәtininde olardyng ataulary memlekettik tilde jazylady.
22-bap. Til - baylanys salasynda Qazaqstan Respublikasynyng sheginde baylanys salasynda memlekettik tilding jәne orys tilining qoldanyluy qamtamasyz etiledi. Qazaqstan Respublikasynyng sheginen tys jerlerge pochta-telegraf jóneltilimderi belgilengen halyqaralyq erejelerge sәikes jýrgiziledi.
5 tarau. Tildi qúqyqtyq qorghau
23-bap. Tildi memlekettik qorghau Qazaqstan Respublikasynda memlekettik til jәne barlyq basqa tilder memleketting qorghauynda bolady. Memlekettik organdar búl tilderding qoldanyluy men damuyna qajetti jaghday jasaydy.
24-bap. Til turaly zandardy búzghany ýshin jauaptylyq Qazaqstan Respublikasynyng til turaly zandarynyng búzyluyna kinәli memlekettik organdardyng birinshi basshylary ne jauapty hatshylary nemese Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti aiqyndaytyn ózge de lauazymdy adamdary, kez kelgen menshik nysanyndaghy úiymdardyng birinshi basshylary, sonday-aq zandy jәne jeke túlghalar Qazaqstan Respublikasynyng zandaryna sәikes jauapty bolady.
25-bap. Uәkiletti organnyng qúzyreti Uәkiletti organ:
25-1-bap. Onomastikalyq komissiyanyng qúzyreti 1. Respublikalyq onomastikalyq komissiyany Qazaqstan Respublikasynyng Ykimeti:
25-2-bap. Oblystyng (respublikalyq manyzy bar qalanyn, Oblystyng (respublikalyq manyzy bar qalanyn, astananyn) jergilikti atqarushy organy:
25-3-bap. Audannyng (oblystyq manyzy bar qalanyn) Audannyng (oblystyq manyzy bar qalanyn) jergilikti atqarushy organy:
25-4-bap. Qazaqstan Respublikasy til turaly zannamasynyn Qazaqstan Respublikasy til turaly zannamasynyng saqtaluyn memlekettik baqylau tekseru nysanynda jәne ózge de nysandarda jýzege asyrylady. 26-bap. <*> Eskertu. 26-bap alynyp tastaldy - Qazaqstan Respublikasynyng 2004.12.20. N 13 (2005 jylghy 1 qantardan bastap kýshine enedi) Zanymen. 6 tarau. Tildi shet eldermen jәne halyqaralyq úiymdarmen 27-bap. Til - halyqaralyq qyzmette Qazaqstan Respublikasynyng diplomatiyalyq ókildikteri men Qazaqstan Respublikasynyng halyqaralyq úiymdar janyndaghy ókildikterining qyzmeti memlekettik tilde, qajet bolghan jaghdayda basqa da tilderdi paydalanyp jýzege asyrylady. Qazaqstan Respublikasynyng |
Qazaqstan Respublikasy
QR qoghamdyq birlestikterining birikken komiyteti
Qazaqstan Respublikasynyng «Memlekettik til turaly» zanynyn J O B A S Y
Qazaqstannyng territoriyalyq tútastyghynyng jәne últ mәdeniyetining saqtaluy men damuynyn basty sharty - qazaq tili bolyp tabylady.
Osy Zang qasiyetti qazaq jerin mekendeytin, qazaq halqynyng mәdeniyetin jәne últtyq bolmysyn syilaytyn әrbir azamattyn, onyng konstitusiyalyq paryzy - Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tilin mengeruin jәne qazaq tilining respublikanyng barlyq aumaghynda tolyq kólemde qoldanyluyn, Qazaqstan azamattarynyng memlekettik tildi qoldanu qúqyqtaryn qamtamasyz etuge baghyttalghan.
I Tarau. Jalpy erejeler
1-bap. Negizgi úghymdar
Osy Zanda mynaday negizgi úghymdar paydalanylady: 1) etnikalyq top - ózining tarihy otanynan tysqary elde túryp jatqan etnostyng bir bóligi; 2) etnikalyq top shoghyrlana túratyn eldi meken - jekelegen auyl-kent túrghyndarynyng 51 payyzynan astamyn bir ghana etnikalyq top qúraytyn eldi meken; 3) onomastika - til bilimining jalqy esimderdi, olardyng payda boluy men ózgeruining tarihyn zertteytin bir salasy; 4) orfografiya - dúrys jazu erejesi, sóilengen sózdi (sózder men grammatikalyq túlghalardy) jazbasha beru tәsilderining birizdiligin belgileytin erejeler jýiesi; 5) toponimika - onomastikanyng geografiyalyq nysandardyng ataularyn, olardyng payda boluy, ózgeru, qoldanylu zandylyqtaryn zertteytin bir salasy;
2-bap. Memlekettik til turaly zannama Qazaqstan Respublikasynyng «Memlekettik til turaly» osy zany 1991 jyly 16 jeltoqsanda qabyldanghan «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigi turaly» Konstiusiyalyq Zanyna, Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyna negizdeledi. Sonymen qatar 1990 jyly 25 qazanda qabyldanghan «Qazaq SSR Jogharghy Sovetining sheshimimen qabyldanghan «Qazaq SSR-ining memlekettik egemendigi turaly» Deklarasiyasy, 2010 jyly qabyldanghan «El birligi» doktrinasy jәne osy Zang men Qazaqstan Respublikasynyng ózge de qúqyqtyq aktilerinen túrady. 3-bap. Qazaqstan Respublikasynyng «Memlekettik til turaly» zanynyng mindeti 3.1 Qazaqstandaghy qoghamdyq qatynastardyng barlyq salasynda memlekettik tilding qoldanyluyn qamtamasyz etudi, qoghamda memlekettik tilge degen qajettilik tughyzudy qamtamasyz etedi.. 3.2. Memlekettik tildegi terminologiyany jetildirip, onomastika júmystaryn retteydi. 3.3. Memlekettik tildi jetildirip, damytady jәne memlekettik tildik ortany qalyptastyrady. Qazaqstandaghy til sayasatyn naqtylau arqyly memlekettik tilding biriktirushi rólin arttyrady. 3.4. Memlekettik jәne ýkimettik emes úiymdar men jergilikti ózin ózi basqaru organdary qyzmetinde, halyqaralyq úiymdar men sheteldik úiym, kәsiporyndarda jәne birlesken kәsiporyndarda memlekettik tilding qoldanyluyn retteydi. 3.5. Osy Zang jeke adamdardyng arasyndaghy ózara qarym-qatynas tilin jәne diny qauymdar men birlestikterding is-sharalarynyng ótkizilu (jýrgizilu) tilin rettemeydi. Azmattardyng ózara qarym-qatynas tilin tandau qúqyghy bar.
3.6. Memlekettik tilding mindetti týrde qoldanyluy Qazaqstanda túratyn etnikalyq toptardyng óz tilderin paydalanu qúqyghyn joqqa shygharmaydy jәne ol tilderding abyroyy men bedeline núqsan keltirmeydi.
4-bap. Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tili
4.1. Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tili - qazaq tili.
4.2. Qazaqstan halqyn toptastyrudyng negizgi faktory bolyp tabylatyn memlekettik tildi mengeru - Qazaqstannyng әrbir azamatynyng mindeti.
5-bap. Qazaqstan Respublikasyndaghy etnikalyq toptardyng tili
5.1. Qazaqstanda túratyn etnikalyq toptar tilderining mәrtebeleri birdey bolyp tabylady. Olardyng eshqaysysyna zang jýzinde artyqshylyq berilmeydi. Ár etnos ókilderi óz ana tilinde sóileuge, ony damytugha tolyq erikti.
II Tarau. Memlekettik tilding qoldanyluy Memlekettik til Qazaqstan Respublikasy Preziydenti qyzmetinde, QR zang shygharushy, atqarushy organdarynda, sot jýiesinde, jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynda, ýkimettik emes úiymdarda jәne búqaralyq aqparat qúraldarynda júmys jәne isqaghazdaryn jýrgizetin resmy til bolyp tabylady. Ózge tilder qoldanylghan jaghdayda, isqaghazdarynda ózge tildegi núsqamen qatar memlekettik tildegi núsqasy qosa berilui tiyis. Memlekettik tildegi is qaghaz týpnúsqa bolyp tabylady.
6-bap. Memlekettik tildi Preziydent qyzmetinde qoldanu
6.1. Preziydent bekitetin Konstitusiyalyq kýshi bar Zandar, Jarlyqtar, memlekettik baghdarlamalar men jobalar memlekettik tilde әzirlenip, jýrgiziledi.
6.2. Preziydent qyzmetining qúramyna kiretin agenttikter, komiytetter, komissiyalar, kenester óz júmystaryn memlekettik tilde jýrgizedi.
7-bap. Memlekettik tildi zang shygharushy organdarda qoldanu
7.1. QR Parlamentinde Zang jobalary memlekettik tilde әzirlenip, talqylanyp, qabyldanady.
7.2. QR parlamenti palatalarynyng jәne komiytetterining otyrystary memlekettik tilde jýrgiziledi.
8-bap. Memlekettik tildi QR atqarushy organdarynda qoldanu
8.1. QR Ýkimetinde dayyndalatyn Zang jobalary, baghdarlamalar, Qaulylar, Erejeler, Núsqaular t.b. qújattar memlekettik tilde dayyndalyp, bekitiledi.
8.2. QR ortalyq atqarushy organdary (ministrlikter, komiytetter, agenttikter) men jergilikti atqarushy organdary (oblys, audan) óz qyzmetinde isqaghazdaryn memlekettik tilde jýrgizedi.
8.3. QR Elektrondy ýkimet jýiesine aqparattyq tehnologiyanyng sony jetistikterin mindetti týrde memlekettik tilde qoldanysqa engizip, onyng barlyq dengeyde mýltiksiz qyzmet kórsetuin qamtamasyz etedi.
8.4. QR Prokuraturasy, ÚQK, IIM, Qorghanys ministrligi, tótenshe jaghdaylar ministrligi, qarjy polisiyasy, keden komiyteti óz júmystarynda isqaghazdaryn memlekettik tilde jýrgizedi.
9-bap. Memlekettik tilding QR Sot jýiesinde qoldanyluy
9.1. QR jogharghy soty óz júmysyna qajetti normativtik aktilerdi, Erejelerdi, Núsqaulardy, Sheshimderdi memlekettik tilde dayyndap, bekitedi.
9.2. QR oblystyq, qalalyq, audandyq jәne audanaralyq sottarynda, mamandandyrylghan sottarda is jýrgizu memlekettik tilde iske asyrylady. Sonymen qatar is jýrgizu ózge tilde ótken jaghdayda audarmashylar qyzmeti paydalanylyp, isqaghazdarynda memlekettik tilmen qatar ózge tildegi núsqasy qosa toltyryluy tiyis.
10-bap. Memlekettik tilding jergilikti ózin ózi basqaru organdary men kommersiyalyq emes úiymdarda qoldanyluy QR-ynyng jergilikti ózin ózi basqaru organdary men kommersiyalyq emes úiymdarda memlekettik til qoldanylady.
11-bap. Memlekettik tilding búqaralyq aqparat qúraldarynda qoldanyluy 11.1. Búqaralyq aqparat qúraldarynda memlekettik tilge basymdylyq beriledi, biraq búl ózge tilderding qoldanyluyn shektemeydi. Qazaq tildik orta jasau jәne memlekettik tildi tolyqqandy qoldanu maqsatynda, telearnalardyng ózge tildegi barlyq habarlary, olardyng menshik týrine qaramastan, memlekettik tilde ilespe audarma arqyly beriluge mindetti. 11.2. Memlekettik tilde beriletin teleradio habarlary kórermenderding kórulerine jәne tyndauylaryna qolayly uaqytta berilu mindetti. 11.3. Memlekettik tildi ózge tilderding ekspansiyasynan qorghaudy qamtamasyz etu ýshin, respublika aumaghyna importtalatyn gazet-jurnaldar men baspa ónimderining jalpy kólemining arasalmaghy, ózge tilde 20 payyz, qazaq tilinde 80 payyz boluy shart. 11.4. Memleketting qarjysymen basylatyn ózge tildegi gazet-jurnaldardyng memlekettik tildegi núsqasy boluy mindetti. Ózin-ózi qarjylandyratyn ózge tildi búqaralyq aqparat qúraldaryna búl talap jýrmeydi. 12-bap. Memlekettik tilding kórneki aqparatta jәne jarnamada qoldanyluy 12.1. Qazaqstan aumaghynda jýrgiziletin barlyq týrdegi (formattaghy) kórneki aqparat, mindetti týrde memlekettik tilde jazylady, kórsetiledi. Etnikalyq toptar shoghyrlana ornalasqan eldi mekenderde memlekettik tilmen qatar sol etnikalyq toptyng tilining qoldanyluyna shekteu qoyylmaydy. 12.2. Menshik týrine qaramastan, Qazaqstan aumaghynda qyzmet isteytin barlyq búqaralyq aqparat qúraldaryndaghy jarnamalar memlekettik tilde beriledi. Qajettilik bolsa, jarnama mәtinderining audarmasy Qazaqstanda túratyn etnikalyq toptardyng tilinde de beriledi. 12.3. Qazaqstanda óndiriletin tauarlardyng arnayy mәlimetter kórsetilgen tauarlyq japsyrmalarynda, tanbalamalarynda, núsqaulyqtarynda memlekettik tilde qajetti aqparat bolugha tiyis. Tauarlardyng baghalary memlekettik tilde beriledi. Shetelde óndirilgen tauarlardyng arnayy mәlimetter kórsetilgen tauarlyq japsyrmalary, tanbalamalary, núsqaulyqtary importtaushy úiymdardyng qarajaty esebinen memlekettik tilindegi audarmasymen qamtamasyz etiledi. 13-bap. Memlekettik tilding bilim, ghylym, mәdeniyette qoldanyluy 13.1. Qazaqstanda mektepke deyingi balalar mekemelerinde oqytu men tәrbie memlekettik tilde jýrgiziledi, al basqa tilderde tәrbiyeleytin mektepke deyingi mekemelerde memlekettik tildi oqytu mindetti. 13.2. Balalar ýilerinde jәne olargha tenestirilgen, memleket qamqorlyghyndaghy úiymdar men mekemelerde oqytu, tәrbie beru júmystary memlekettik tilde jýrgiziledi. Memleket qarjylandyrmaytyn balalar ýii men olargha tenestirilgen úiymdarda, menshik týrine qaramastan, oqytu, tәrbie beru júmystary memlekettik tilmen qatar ózge de tilderde jýrgizilui mýmkin. 13.3. Qazaqstanda bastauysh, negizgi orta, jalpy orta, tehnikalyq jәne kәsiptik, orta bilimnen keyingi bilim memlekettik tilde beriledi, qajettiligine qaray, ózge de tilderde beriledi. 13.4. Qazaqstan Respublikasy jalpy bilim, bastauysh, orta, joghary kәsiby jәne joghary oqu ornynan keyin bilim beru jýiesinde memlekettik tilde bilim alugha kepildik beredi. Qazaqstan Respublikasynyng basqa tilde bilim beretin jalpy bilim, bastauysh, orta, joghary kәsiby jәne joghary oqu ornynan keyin bilim beru úiymdarynda synyptan synypqa kóshu, oqu ornyna týsu jәne bitiru kezinde memlekettik til boyynsha mindetti týrde emtihan tapsyrylady. Búl emtihannyng kórsetkishi joghary oqu oryndaryna týskende mindetti týrde esepke alynyp, jalpy bilim dәrejesin anyqtaytyn ball sanyna qosylady. 13.5. Memleket qazaq tilindegi ghylymy zertteulerge, balalar әdebiyetining shygharmalaryna, әdeby shygharmalargha jan-jaqty qoldau jasaydy. Ghylymy dәrejeni izdenushilerding ghylymy júmystary memlekettik tilde qorghalady. Ózge tilderde qorghalghan ghylymy júmystar joghary atttestasiyalyq komissiyagha memlekettik tilde audarylyp tapsyryluy mindetti. 13.6. Qazaqstan ýkimeti memlekettik tilding qoldanu ayasyn keneytu jәne azamattardyng әlemdik aqparat kenistiginen memlekettik tilde maghlúmat aluyn qamtamasyz etu maqsatynda internettegi tikeley audarma jýiesine qazaq tilin engizedi. 13.7. Respublika aumaghyndaghy kino ónimderi (telefilimder) memlekettik tilde kórsetiledi. 14-bap. Memlekettik tilding onomastikada qoldanyluy 14.1. Eldi mekenderdin, kóshelerdin, alandardyn, sonday aq basqa da fizika-geografiyalyq obiektilerding dәstýrli, tarihy qalaptasqan ataulary qazaq tilining erejelerine say jazylady jәne ózge tilderge audarylmaydy. 14.2. Respublika aumaghynda júmys isteytin barlyq úiymdar men mekemeler, menshik týrine qaramastan, óz ataularyn memlekettik tilde beruge mindetti. 14.3. Respublikalyq manyzy bar joldar men eldi mekenderding ataulary qazaq jәne aghylshyn tilderinde jazylady. Kartalardyng ishindegi barlyq toponimikalyq ataular bir tilde - memlekettik tilde beriledi. 15-bap. Memlekettik tilding notariattyq qyzmette qoldanyluy Qazaqstan Respublikasynda notariattyq qyzmet isteri memlekettik tilde jýrgiziledi. Azamattardyng talaby boyynsha, mýmkindigine qaray, dayyndalghan qújattardyng ózge tildegi audarmasy qosa beriledi. 16-bap. Memlekettik tilding azamattardyng jeke qújattarynda qoldanyluy 16.1. Qazaqstan aumaghynda qoldanylatyn azamattyq hal aktilerin anyqtaytyn qújattardyn - kuәliktin, pasporttyn, neke turaly kuәliktin, attestattyn, diplomnyn, t.b mәtinderi tek qana memlekettik tilde jazylady. Halyqaralyq qújattarda memlekettik tilmen qatar aghylshyn tili de qoldanylady. Kenes ýkimeti kezindegi berilgen, әli ózining zandyq kýshin joymaghan qújattar ózge tilde de qoldanyla beredi. 16.2. Qazaqstan aumaghynda azamattardyng aty jónin jazu әr etnostyng ózine tәn qalyptasqan dәstýrine say jýrgiziledi. 17-bap. Memlekettik tilding jinalystarda qoldanyluy Qazaqstan aumaghynda biylik tarmaqtary, ózin ózi basqaru organdary, sayasy partiyalar, qoghamdyq úiymdar jәne menshik nysandaryna qaramastan, kәsiporyndar men mekemelerde barlyq resmy sharalar (sezd, sessiya, konferensiya, jinalys, mәjilis, otyrys, mәdeny sharalar, t.b.) memlekettik tilde jýrgiziledi. Qajetti jaghdayda, ózge tilderge ilespe audarmany úiymdastyrushylar qamtamasyz etedi. Etnikalyq toptar shoghyrlana ornalasqan eldi mekenderde memlekettik tilmen qatar sol etnikalyq toptyng tilinde de jýrgizilui mýmkin. 18-bap. Memlekettik tilding qarjy qyzmeti men bank jýiesinde qoldanyluy 18.1. Menshik týrine qaramastan, Qazaqstan aumaghyndaghy qarjy instituttary, bank jýiesi, ónerkәsip pen biznes salasyndaghy isqaghazdary jәne statistikalyq qarjylyq esepteri men basqa da qújattary memlekettik tilde jýrgiziledi. Qajetti jaghdayda, ózge tilderde de jýrgizilui mýmkin, biraq memlekettik tildegi mәtini týpnúsqa bolyp tabylady. 18.2. Últtyq valuta, biznes qúndy qaghazdary, nesiyelik obligasiyalar, taghy basqa da biznes qauymdastyghy paydalanatyn qúndy qaghazdar memlekettik tilde shygharylady. 19-bap. Memlekettik tilding halyqaralyq qyzmette qoldanyluy Qazaqstannyng diplomatiyalyq ókildikteri men Qazaqstannyng halyqaralyq úiymdar janyndaghy ókildikterining qyzmeti memlekettik tilde, qajet bolghan jaghdayda basqa da tilderdi paydalanyp jýzege asyrylady. Ekijaqty halyqaralyq sharttar, әdette, uaghdalasushy taraptardyng memlekettik tilderinde jasalady, kópjaqty halyqaralyq sharttar oghan qatysushylardyng kelisimimen belgilengen tilderde jasalady. Qazaqstanda jәne shetelederde basqa memleketter ókilderimen ótkiziletin resmy qabyldaular men ózge de sharalar basqa tilderge audarylyp, memlekettik tilde jýrgiziledi.
III Tarau. Memlekettik tildi qoldau men qorghau 20-bap. Memlekettik tildi qúqyqtyq qorghau 20.1. Qazaqstanda memlekettik tildi shekteuge baghyttalghan zandar nemese normativtik-qúqyqtyq aktiler qabyldanbaydy. 20.2. Memlekettik tildi qúrmetteu Qazaqstan azamattarynyn mindeti bolyp sanalady. Memlekettik tildi tómendetu, mensinbeushilik pen syilamaushylyq is-әreketteri jәne onyng abyroyy men bedeline núqsan keltiretin basqa da ashyq jәne astyrtyn júmystardy jýrgizushi azamattar men qoghamdyq úiymdar, memlekettik mekemeler zang boyynsha jazagha tartylady. 20.3. «Memlekettik til turaly» Zannyng oryndalu barysyna túraqty týrde baqylau jasau maqsatynda Qazaqstan Ýkimeti Qazaqstan Respublikasy Parlamentine jyl sayyn esep berip otyrady. 21-bap. Memlekettik tildi qoldau 21.1. Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik tili - memleketting qorghauynda bolady. Memlekettik organdar Memlekettik tilding qoldanyluy men damuyna qajetti jaghdaylar jasaydy. 21.2. Qazaqstan Ýkimeti Memlekettik tilding rsepublikanyng barlyq aimaqtarynda birdey qoldanyluyn (biregeylikke, birizdilikke týsiru) maqsatynda onomastikany, terminologiyany, orfografiyany jәne últtyq әdeby tilding normalaryn retteytin komissiyalar qúrady. 21.3. Qazaqstan Ýkimeti, halyqaralyq qúqyqtyq prinsipterge say, shetelderdegi qazaq diasporasyna qazaq tilin oqyp-ýirenuine qarjylyq, materialdyq-tehnikalyq qoldau kórsetedi jәne olargha qajetti pedagog mamandar dayyndaugha jaghday jasaydy. 21.4. Memleket Qazaqstandaghy әrbir azamattyng memlekettik tildi paydalanu qúqyghyn qamtamasyz etetin sharalar qabyldaydy. 22-bap. «Memlekettik til turaly» zangha qatysty jauapkershilik 22.1. Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik tilining osy zannyng kóleminde qoldanyluy men qorghaluyn Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti, Parlamenti, ýkimeti, oblys әkimderi men jergilikti ózin ózi basqaru organdary qamtamasyz etedi. 22.2. Ortalyq jәne jergilikti organdardyn, barlyq menshik nysanyndaghy, onyng ishinde sheteldik zandy jәne jeke túlghalardyng qatysuymen qúrylghan úiymdar men mekemelerding birinshi basshylaryna memlekettik tildi qoldanyluyn úiymdastyruda jәne jýzege asyryluynda jeke jauapkershilik jýkteledi 22.3. Qazaqstanda informasiyalyq-baylanys tehnologiya salasynda memlekettik tilding qoldanyluy men damuyn qamtamasyz etuge qajetti barlyq jaghday jasalynady. Barlyq isqaghazdaryn memlekettik tilde jýrgizuge qajetti aqpartattyq, finanstyq júmystargha arnalghan tehnikalyq qúraldarmen jәne programmalarmen qamtamasyz etu mindeti Qazaqstannyng Ýkimetine jýkteledi. IV Tarau. Azamattardyng memlekettik tildi qoldanu qúqyghyn qamtamasyz etu 23-bap. Azamattardyng memlekettik tilde bilim aluyn qamtamasyz etu 23.1. Qazaqstan Respublikasy mektepke deyingi bilim jәne tәrbie beru mekemelerinde, orta jәne arnayy bilim beru oryndarynda, jogharghy oqu oryndarynda (bakalavriat, magistratura), mamandardyng biliktiligin arttyru instituttarynda, menshik týrine qaramay, memlekettik tilde bilim aludy qamtamasyz etedi. Memlekettik tilmen qatar óz ana tilin balalaryna ýiretu әr ata-ananyng azamattyq paryzy. 23.2. Qazaqstan Respublikasy memleketting qarjysy arqyly shetelderde bilim alugha jәne biliktiligin kóteruge memlekettik tildi tolyq mengergen azamattardyng jiberiluin qamtamasyz etedi. 24-bap. Azmattardyng aryz, ótinish, shaghymdaryn qabyldau jәne jauap beru Qazaqstan Respublikasy barlyq dengeydegi memlekettik organdarda, jergilikti ózin ózi basqaru organdarynda, menshik týrine qaramay, barlyq kәsiporyndar men mekemeler jәne úiymdarda zandy túlghalardan jәne jeke azamatardan týsken ótinish, aryz-talap, shaghymdargha, t.b. memlekettik tilde jauap beriluin qamtamasyz etedi. Qajetti jaghdayda, jauaptyng ózge tildegi audarmasy memlekettik tildegi týpnúsqasymen qosa beriledi. 25-bap. Aqparattyng memlekettik tilde beriluin qamtamasyz etu Qazaqstan memleketi biylik tarmaqtarynyng barlyq dengeyinen Búqaralyq Aqparat Qúraldaryna beriletin aqparat, olardyng menshik týrine jәne aqparat taratu tiline qaramastan, mindetti týrde, birinshi kezekte memlekettik tilde beriledi. 26-bap. Memlekettik tildi qarjylandyru Memlekettik tildi endiruge, qoldanyluy men damytuyna baghyttalghan baghdarlamalar memleketting tarapynan qarjylandyrady. Ár jyl sayyn Qazaqstan ýkimeti memlekettik tilding damuyna baghyttalghan qarjynyng júmsaluy boyynsha Parlamentke esep beredi. 27-bap. Búqaralyq aqparat qúraldarynyng memlekettik tilde júmys isteuin qamtamasyz etu 27.1. Qazaqstan ýkimeti elding barlyq aimaqtarynda memlekettik tilde habar taratatyn teledidar men radio jýiesining júmys isteuin qamtamasyz etedi. 27.2. Qazaqstan ýkimeti elding barlyq aimaqtarynda memlekettik tildegi merzimdi basylymdardyng taraluyn qamtamasyz etedi. 28-bap. Memlekettik tilding azamattyq alu kezindegi talap etilui Qazaqstannyng azamattyghyn alugha ýmitker shetel azamattary qazaq tilin mengeru dengeyin tekseruden ótedi. Memlekettik tildi talap etilgen dengeyde mengermegen sheteldikterge Qazaqstannyng azamattyghy berilmeydi. 29-bap. Qazaqstan Respublikasynyng "Memlekettik til turaly" Zanyn Qazaqstan Respublikasynyng basqa da zang aktilerimen sәikestendiru Osy Zannyng qoldanysqa engiziluimen "Qazaqstan Respublikasyndaghy tilder turaly" Qazaqstan Respublikasynyng Zany ózining kýshin joyady jәne Qazaqstannyng basqa da zandaryna ózgertuler men tolyqtyrular engiziledi. 30-bap. Osy Zannyng óz kýshine enui
Osy Zang resmy jariyalanghan kýnnen bastap óz kýshine enedi.
Zang jobasyn dayyndaghan Júmysshy tobynyng mýsheleri: 1. Dos Kóshim - jetekshi, «Últ taghdyry» qozghalysynan 2. Bolat Dýisembi - «Últ taghdyry» qozghalysynan 3. Bolat Bóteev - «Alash ýni» qoghamdyq birlestikter Odaghynan 4. Marat Bóteev - «Allajar-qoldau» qoghamdyq qorynan 5. Núrjan Oshanbekov - «Memlekettik til» qozghalysynan 6. Núrgeldi Uәly - Til institutynan 7. Bәshir Janaltay - «Ruhaniyat» partiyasynan 8. Ábdirәshit Bәkirúly - filosof, publisist Almaty, 20 qazan, 2011 jyl |
"Abay-aqparat"
